ابوالفرج اصفہانیء یک عجیبں قصہے وتی کتابء تہا نقل کرتگ کہ پہ عبرتء جہتء دلگوش کرزیں گپے، بیائت ما شما ہم چہ اے عبرت آروکیں گپاں وتی مارشتء بالادء برزتر بکنیں۔
اے گپ و قصہ چینء ہما زمانگء بادشاہ و آئی مزن ہمتیں راج و رعیتء گپ انت کہ سکندر ذوالقرنین جہانء شگرب و مغرباں لپاشان و گران و بندان و دوستی کنان ات و نوں تان چینء اہت و سر بوت۔
ابوالفرج اصفہانیء آورتگیں اے گپ و قصہ شیخ الادب مولانا اعزازعلی رحمہ اللہء وتی ’’کتاب نفحہ العرب‘‘ء تہا آورتگ، اے کتاب ہما کتاب انت کہ چہ نبیسگء رند یک پیم آسیادمگء دینی مدرسہانی وانگی نصابء تہا ہور و شامل انت۔
بلئے چہ اے قصہء آرگء پیسر شرتر انت کہ درامد و زوراکیں بادشاہانی ارش و حملہء بابتء چہ عقل و دانش و مارشتء بنزہء دلیل و رہشونی بزوراِں۔
قرآن کریمء سورۃ سباء تہا یک واقعہے اے پیما بیان بوتگ کہ یک روچے سیدنا سلیمان علیہ السلامء وتی لشکرء مرت و مار کرت بلئے مرغ سلیمان [ھدھد] آئی ندیست، جست و پدے کرت کسے در نیہت کہ آئی بابتء حال وخبرے بدنت، واجہ علیہ السلامء گوشت کہ وہدے اے مرغ بئیت اشی زندء روچ نوں ھلاس انت ’’لاذبحنّہ‘‘ ہر حالت نون من اشرا ہلار کناں بید اے گپء کہ آوتی غیرحاضریء سرظاہریں دلیلے بیاریت، دیر نکوست مرغ سلیمان اہت واجہء جست کرت کہ کجا بوتگئے، گوشتے من ھنچیں چیزے دیستگ و حال گپتگ کہ تو آئی بابتء ہچ نزانئے، من پہ تو چہ سباء بادشاء گورا، یک راست و باوری گپے آورتگ، اشانی بادشاہی و حاکمی کنوک یک زالے و آرا یک مزنیں تختے ہم ہست، و اے راج و قومء مردم اللہء ابید روچء عبادت کنوک انت۔
گوں اے گپ و بیانانی اشکنگء سیدنا سلیمان علیہ السلام یک فکر و خیالےء کپت کہ آئی بادشاہی و نبوت پہ توامیں جہانء راجان انت، اے چون بوت کنت کہ آئی بادشاہیء دورء بید اللہء دگہ کس و چیزےء عبادت کنگ ببیت، آئی چہ اللہ تعالیء گورا رستگیں حکم و دستورانی بابتء دیستت و زانتت کہ اللہء عبادت بندھانی نفع و اللہ تعالیء حق انت، باید انت کہ اللہء بندہ آئی اے حقء ادا بکننت و چہ آخرتء تباہی و دنیاء رسوائیء ایمن و دلجم ببنت۔
ربء مہرباء رسول سیدنا سلیمان علیہ السلامء ھدھدء گوشت من ترا، کاگدے دیاں بزورے و برو، آ ملکء بادشاہ و راجو اہندانی دیما دورے دئے و پدا گستاہ بو و بچار کے چے کننت، ھدھدء ہمے کار کرت بلقیس اے گاگدونت کاگدء تہا نبشتہ ات ’ بسم اللہ الرحمن الرحیم، ان لا تعلو علیّ وأتونی مسلمین‘‘ منی سرا، مزن مرّی و نافرمانی مکن ات و منی گورا، وت بیائت، اسلامء حالتء۔
بلقیس حیران بوت کہ اے چے ے و سلیمان کئے انت، تنے وہدے آئی اے بابتء ہچ نزانتت، اللہء اے پراہ و شائگانیں گلزمینء فاصلہ دور و دراج اتنت، آئی پہ جنینی جاہ اے گپ زانت و سرپد بوت کہ سلیمانء زور سک باز انت کہ آئی کسانیں یک ہنچیں مرغکے کہ نہ جونے ہست ے و نہ بالادے و اے دیم داتگیں مرغکء ھم بے ترس و تکانء کاگدور دات و یک گور نشت وجوابء و داری بوت، بلقیس دیر نکرت و وتی ملکء راجی کماش و میر و سردار و معتبریں مردم نز آورتنت و آیانء گوشت کہ منی گورا گران قدریں کاگدے اہتگ و منا اے کاگدء تہا اے حکم رستگ کہ من ایمان بیاران و زوت سلیمانء گورام وت و لشکرء مسلمانی جہتء بروان، منا شور بدئت کہ اے گپء جواب و پسہ مارا چوں دیگی انت؟۔
چشیں وہداں بٹاکی و ٹہلو و وت گلائیں مردم وتی قیمتء بالا برگء خاطرا لہتے بٹال جننت، بلقیسء راجی کماشاں ھم ہمے کار کرت۔ ’’نحن اولی قوۃ‘‘ ما باز زورمند و مزن باھڑیں مردم اں۔ ما چہ کسء کم نہ اں، ما دپ پروش اں، ما کسء مان نیاریں و ہمے پیمیں دگہ بازیں گپ، بلئے بلقیس یک گپے جت آیکیں گپ ہنچیں دانائی و حکمتی گپے ات کہ چہ ساء راجانی نامی ئیں زنوگراں یکےء گپ نہ ات اے گہ ایوکء بلقیسی گپ ات یک زالےء گپ، یک راجے کہ چہ گنج خدائی مخلوقء تہا آیانی راجواہندی یک زالےء دستء انت، وت اندازہ جتگ بیت کہ اے راج کم زانتے بوتگ یا بلقیس چہ ہر کسء گیشتر داناے بوتگ۔
بلقیس یک گپے گوشت و آئی گپ ایش ات کہ ’’ان الملوک اذا دخلوا قریۃ افسدوھا و جعلوا اعزۃ اھلھا اذلۃ‘‘ بادشاہ کہ یکجاہے ارش کننت و ملک و بادشاہیء دست گرانت گڑا آفتح بوتگیں ملک و راجانی تہا دو کار کننت، اول اے کارا کننت کہ آملکء ویران کننت، آئی شہر و آبادیء سوچنت و ماندارانت و ماڑی و بلڈنگاں لمبیں انت و گوں خاکء یکسر و برابر کننت، آیانء گوں اے گپء کار نیست کہ اے بان و ماڑی چنکس وہد و زمانگء گوں چہ اندازہ جفا و محنت و مالء ہلینگء بندگ و تعمیر بوتگنت، آ پروش وارتگیں راجانی سرا وتی بیم و ترسء برء خاطرا اے کارا کننت، چیا کہ آیانء ادا نندگی نہ انت آوتی کٹ و سوبء کننت و وتی راہا گرانت و رونت، جنگانی کٹوکانء وتی نشانی پشت گیجگی انت، پمشا آ تباہی پشت گچنت و پروشنت و رونت برگیانی برانت و آچیز کہ برگ نبنت آیانی سوچگ و ماندارگء آیانی دل درد نکنت، اے تباہی انت کہ چہ بادشاہانی ارشاں راجانی سرا کپنت و آیانی ہستیء پہ تباہی بدل کننت،۔
دومی کار کہ کننتے ایش انت کہ ’’وجعلوا اعزۃ اھلھا اذلۃ‘‘ جنگان سوب مندیں بادشاہ پروش وارتگیں راجانی مزن نام و شرافداریں مردماں ذلیل و شرمندہ کننت، آیانء غلام و بندی کننت مرد و جن، مات و پت و چکاں چہ یکدگرء سندانت و جتا کننت، دنیاء دودانت کہ پروش وروک گواہے ہر کس ببیت آ چہ عزت و مڈاء ز بہرانت۔
بلقیس گوشت نوں اے پیم کہ سلیمانء کاگدانت اے واجکار اے پیمیں بادشاہے نہ انت کہ ما اشی اے گپء کسان حساب بکنین و اشی پروا مداراِں و اشی دیما درائیں، مارا فکرے کنگی انت، شما سئی بئیت، اول من اے کارا کناں کہ من لہتے ٹیکی و سوغات دیم دیاں و چاراں کہ باریں منی قاصد گوں چونیں جوابےء برترّ انت، وہدے سوغات و ٹیکی اہت و سیدنا سلیمان علیہ السلامء دربارء سر بوتنت آ واجہء گوں زبرناک وھژمی گالوارےء اشانء گوشت کہ شما منا مالےء صلاح جن ات حالانکہ آچیزے کہ منا اللہ تعالیء داتگ باز جوان تر و شرتر انت چہ ہما چیزان کہ شمارا داتگنتے، وہدیکہ بلقیسء قاصد اہتنت و حضرت سلیمان علیہ السلامء جوابش آورت چہ ہمدا بلقیس زانت کہ بید سلاح دور دیگ و سیدنا سلیمان علیہ السلامء حکمء منگء دگہ راہ نیست گڑا چہ حضرت سلیمان علیہ السلامء دومی فیصلہء پیسرا آئی وتی کماش و درباریانء زرت و اہت و آخری فیصلہ اے پیما اعلان کرت ’’انّی اسلمت مع سلیمان للہ رب العالمین‘‘ من سلیمانء ھمراہیء ایمان آورت خاص پہ اللہء کہ پہازوک انت توامیں جہانانی۔
سأء بادشاہء قصہ تفسیرانی تہا گوں گیشتریں تلپچیء ہستنت و چہ عبرت و اندرزء پر انت و مناسب انت کہ جہانء ہمک زوراک و نزوریں مردم اے گپاں سئی ببنت۔
مئے اولی گپ چہ سکندر ذوالقرنینء چست بوتت کہ راغبء کتابء تہا آئی بیان ہستنت، وہدیکہ اے واجہ جہانء فتح کنان بوت و چینء سر بوت آئی چینء ملک و بادشاہی چپ و چاگرد گپت، تاں چم کار کنت اسکندرء لشکر انت سوار و پیادگ، سر تاں پاداں زرہ پوش و سلاح بند، اے لشکریاں ہر گورا کہ دیم کرتگ جہانش گپتگ و بلقیسء گپانی مطابقء وتی نشان پشت گہتگنت و نوں سرش چینء کپتگ، چین چہ دیریں دہر و زمانگاں یک دیماشتگ و آباد و وت واہندیں ملکے اَت، یک روچے نوں پدا چینء بادشاہی و آئی راج واہندی گوں خطر و بیماں دچارانت۔ چینء بادشاہء کلمہ و پیغام ذوالقرنینء سرکنگی انت، سکندرء لشکریاں زرت و سکندرء دربارء اوشتارینت و گوشتش واجہ اے مردم چینء بادشاء قاصد و گماشتہ انت، اے تئی خدمتء وتی ملکء بادشاہء کلمہ و پیغامء پیش کنگ لوٹیت، سکندر گوشت گپ جن ترا چے گوشگی انت و تئی بادشاہ چے لوٹیت؟ گوشتے منا حکم انت کہ من وتی بادشاہئ کلمہء ترا ایوکء بگوشاں مردمانی دیمانا، سکندر وتی لشکریانء پرمات کہ اے مردمء شرّیء پشکراِت کہ مبادا اسلاحے چیزے گونے و لوٹیت کہ ایوکیء سکندرء بجنت و تاوانے دنت، پٹّگ و پشکرگء رند سئی بوتنت کہ اشرا ہچ چیز گون نیست، نوں سکندر وتی درباری در کرتنت و گوشتے گپ جن چینء بادشاہء پہ من چے کلمہ دیم داتگ؟ گوشتے اولی گپ ایش انت کہ من چینء بادشاہء قاصد نہ ءُں، من چین بادشاہ وت ءُں، تئی حال و بود و گپ و گزارش من اشکتگنت من ہمے مارتگ و اندازہ جتگ کہ تو دانا و سرپدی ئیں فاتحے و ملک گیرے ئے، من اہتگں کہ ترا بکوشاں کہ اگر چہ چینء سرا ارش کنگء تئی مقصد ایوکی منی جندء کُشگ انت گڑا اے کارا تو بے خون ریچگ و ویرانیء بکن من ہمیز انت تئی دیما اوشتاتگ ءُں، و اگر تئی مقصد مال و زر و دولت انت ہرچیز کہ تو لوٹئے و تئی دلکش انت بگوش من ترا دات کناں پہ اشی خاطرا تو جنگ و دعوا مکن، سکندر گوشت تو وتی جان پہ خطرء دور داتگ گوشتے ھوو، اگر تو منا کُشئے منی راج منی جاہء دگہ مردمے وتی بادشاہ کنت و گوں تو وتی وس و توانء جنگء داریت و اگر جنگ نکنئے من وتی ملکء حفاظتء خاطرا ترا وتی ملکء فدیہ دیاں و چہ اے کاراں کہ تو گوں من و منی راجء کنئے منی راجء مردم و دنیاء ایدگہ قوم ترا پہ نیکی یادکننت۔
سکندر دمانے سر جہل کرت و کمّے فکر و گڑتی کرت و زانتے کہ چینء بادشاہ سکیں دانا و ہوشیاریں مردمے کہ آئی چہ وتی اے گامگیجء وتی راج و سکندرء لشکر دوئیں چہ مزنیں بے فائدہ و بے مقصدیں جیڑہ ےء رکینت انت، آئی چینء بادشاہء را گوشت تو منا تاں گبرں سئے سال وتی ملکء حاصلء بدئے من گوں تو جنگ نکناں، چینء بادشاء گوشت شر انت ترا دیاں، ذوالقرنین جست کرت کہ تو کہ ناں سئے سال وتی ملکء فصل و حاصلء منا دئے گڑا اے سئے سالء تئی راج چے وارت؟ چین بادشاہء گوشت من ترا اے توامیں چیزاں چہ وتی جندء گورا دیاں و وتی واجء ہچ جست نکناں و آیانء پہ شد و تکلیفء نئیلاں تو وتی دلء مزن کن و منا موہ بدئے من بزانان و منی ہمے گپئے سرا سکندر و چینء بادشاہء تپاک بوتنت و گپ خلاص بوت و چینء ے بادشاہ وتی بادگیر و ماڑیء شت سہب کہ بوت چینء بادشاہ وتی قولء پدا گون وتی عزیز و نزیکیں مردمانی ہوریء چہ ماڑیء دراہت و دیم پہ سکندرء ہنکینء راہ گپت، وہدیکہ سکندرء لشکریاں اے جاور دیست ترسء گیڑہ بوتنت و ہمے خیالش کرت کہ چینء بادشاہء گوں آیان فریب و دغا کرتگ، سکندر و آئی توامیں لشکرء بیم و ترسے چیر کپت کہ چینء بادشاہء گوں زی ئیں گپ وترا ناں پہ مروچی ئیں جنگء تیاریء بہانہے لوٹتگت، نوں چوں کنیں و چے بکنیں، اے لشکرء توامیں کش و گور چیر چتگنت چاریں کنڈاں بید سرگء دگہ ہچ چیز جاہ نیست۔
چینء بادشاہ وہدے سکندرء ہینکینء نزدیک بوت چہ وتی لشکرء گیش ات و دیم پہ سکندر اہت ہمے حالتء کہ وتی بادشاہی گد و پوشاکے گورا اتنت و بادشاہی تاج ہم سرا کرتت، چین بادشاہ اہت و گوں بادشاہی بیم و دہشتء سکندرء دیما اوشتات سکندر گوشت کہ زی تو دگہ گپے جتت و مروچی دگہ در و شمےء جاہ کائے تو زانا مارا فریب دات کہ اینکسیں بلاہین لشکرے ترا گون انت و تو منی توامیں لشکر و فوج چاپ و چامگرد گپتگ، گوشتے نا سکندر، من وتی قول نپروشتگ و من پہ جنگء نیتء نہ اہتگ ءُں، گپ ہما انت کی زی من و تو جتگ، من را اے حقیقتء پیشدارگء خاطرا وتی اے مردم آورتنت گوں تانکہ بزانئے کہ من ترا صلاح و امنیء کلہ پہ ترس و لگوری نداتگ، منا گوں تو جنگ کنگء توان و لشکر ہست اے مردم کہ منا گون انت منی خیش و نزیکین انت، منی فوج و لشکر چی اشاں بازگیشتر انت، منی مقصد ایوکء وتی و تئی راج چہ جنگء امان دیگی ات، پمشا من تئی واہگء پدا وتی ملکء سئے سالء فصل و بودء ترا دیگء ھان کرت، و من چیزے کہ ترا دیگء قول و وعدہ کرتگ منا گون انت و من ترا دیانے، سکندر وہدے اے جاور دیستنت نوں زانتے کہ چینء بادشاہء داناے ہستنت بلئے نزوریں مردمے نہ انت، پمشا سکندر گوشت چیزے کہ من ترا برکرتت خلاص نوں من چہ تو و چہ تئی راجء ہچ پیمیں مالیات و خراج نلوٹاں،۔
نوں سکندر چہ آئی ہچ پیمیں خراجے نزرت و دیم پہ وتی ملک و ڈیہء راہ گپت، گڑا چینء بادشاہء سکندرء ہما چیز کہ پہ تحفہ و سوغاتء جہتء داتنت آقیمتی تر و گشتراتنت چہ ملکء مالیاتء قرارء اندازہا۔
اے پیما اے دوئیں جہانی زوراکاں یک برے دنیاء دو مزنیں راجانء چہ بلاھین گچل و آفتےء امان دات، دانایانی گوشگ انت کہ جہانء زور آوریں مردمء زورء ہمراہیء اگر دل گوں ببیت مردم دلیر بیت و گوں ہر وڑیں جیڑھاں دیم پہ دیمی کرت کنت و اگر زورآورء عقل و دانائی ببیت گڑا آ وتی زورء پہ جہانء راجانی آسراتیء ہلّینیت و مردمانء جنگ و جیڑہء بدلء و جذباتی و ہونژ و سریئ بدلء دانائیء راہا رھادگ کنت، چہ اے قصہء ما دو گپ دیست، یکے ایش کہ فاتحین مردم گوں وتی پروش داتگیں مردماں بے عزتی و لگت مالیء گامگیجء رونت اے گپ ما دیست کہ سکندر ہنچین زوراکے بوتگ کہ آئی دلیریء تہا مزن جگری گیش بوتگ و چینء زوراکیں بادشاہء دلیریء تہا دانائی گیشتر بوتگ، پمشا آروچانی اے دوئیں زوراک چہ بلاہیں ڈک ورگ و تصادمےء بچّتگ انت۔
دنیاء تباہی چہ دو دابء مردمان انت یکے ہما زوراک کہ زہرگے بازانت بلئے عقلء شپا دانت و دومی ہما لگور کہ زو بازانت بلئے زہرگء شپاد انت، ما وہدے راجانی تاریخ و دفتراں بچاریں جنگلانی راہ ہنچیں مردم بوتگنت و راجانی تاریخانی تہا ہنچیں جنگ و کشت و خونانی گپ و بیان و ثبوت ہم ہست کہ جنگ کنوکانء نہ مال و دولتء لالچ بوتگ و نہ جہانگیری و بادشاہیء، آیانی جنگانی ایوک و تہنائیں مقصد وتی ربء حکمانی پورہ کنگ و بنی آدمء را انسانی غلامی و بندگیء آجوئی و آزاتی دیگ بوتگ و اے جنگانی بندات ایر کنوک محمدالرسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم انت کہ آئی جندء و آئی مہربان و شرفداریں خلیفہاں ہمے خاطرا جہان گپت و چہ گرگء رند بنی آدمء را آزات و آسودگ و صاف و پلگاریں زندےء نوکیں چاگرد دات، چہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلمء جہادی جہداں چہ صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعینء ساہ و جان ندریاں مردم ہمے گندیت کہ ایوا جہان ہنچیں راہےء سرا آورت و اوشتارینت کہ انسانء عزت و مقامے بوت و ہر انسانے زندء میدانء تہا بہر واھند و شریدار لیکگ بوت انسانء دیما اے گپ ایر کنگ بوت کہ زندء حق ایوکء پہ آکسان نہ انت کہ زورش با زمان انت، صحابہ کرام و ایدگہ اسلامی فاتحاں اے گپ پیش داشت کہ آیانء جہانء آباد کنگ و انسانانء توحید الہیء گورا آرگء ڈباہ گون انت۔
اے حقیقتء خلاف وہدیکہ جہانء و شال و آبادیں قومانی تہا دیمروئی و توانمندیء بودے کہ پیدا بوت آئی پہ تباہی سر و شاہ کش ات، سوشل ازمء نامء دنیاء بلاہیں دمگے یک بلاکے کنگ بوت و اشی دیم گوں توحید و دین داریء گردینگ بوت و معاشی فلسفہ سیاسی و عقیدہی مقامےء اوشتارینگ بوت، پمشا دیر نگوست کہ جہانء بازیں راجانء سوشل ازمء دیما اوشتگء بہانہ دست کپت، و دومی نیمگء نوکیں اوزارانی پیدائش و کوہن و ریزتگیں نام گپتین دینانی درمیانء جنگ چست بوت، راجاں نوک جوڑ بوتگیں اوزانی سببء رستگیں آسودگی و فائدہ یلہ دات نکرتنت و کار و انسان ساچیں دیناں سے چیزانء قبول کرت نکرت پمشا اشانی میانجیء بلاہیں فاصلہ و جیڑہے جوڑ بوت و اشی آسر ہمے دراہت کہ راجانی تہا دین بیزاریء بلاہیں گوات و چاگردے رواج گپت اے ہورک و خالی ئیں میدان نفس پرستی و یلہ چریء گپت و اشی سببء اخلاقی ارزش و مارشت نزور و ملور بوتنت و انسانی چاگردانی تہا ہزار و یک پیمیں جانی و فکری و دماغی بیماریاں سرکش ات، بے سبب و بے فائدہاں جنگ چست بوتنت، و یک برے پدا ’’زور‘‘ شاھیم بوت و زندء حق ہما کسء بوت کہ زورے مان انت، و ہر کسء کہ زورمان نیست اے جہانء پہ آئی ہچ چیز نیست، ہمے فکرانی سببء یہود و مسلمانانی جیڑہ کشمیر و افغانستان و بلقان و کرد و بلوچ و دگہ بازیں راجانی جیڑہ دیما اہتنت و مروچی کہ جہانء ہزار و یک نوکیں آسودگ دیوک و کار گیشینوکیں اوزار دست کپتگ انت چہ بازیں راج و قوماں زندء توامیں ق پچ گرگ بوتگنت و آیانء چہ چلّےء ہم اوستی و محتاج کنگ بوتگ، گوشنت کہ جہان دیما شتگ بلئے اے چونیں دیمروئی ے کہ امن و سکونء نام گارانت و چہ جہانء زوراکیں نادانانی سببء توامیں دنیا آس و شورہء جُمپےء سرا اوشتارینگ بوتگ، دریگتے کہ اے زمانگء نادانیں زوراکانء پیشی دورء سکندر و چینء بادشاہء عقل بوتین و آیان پہ بنی آدمء آسراتیء سامانانء پہ تباہی آروکیں چیزاں مٹ و بدک مکرتیں۔
سرچمّگ: راستیں راہ
چمشانک