جنوب‌شرقی ایران و قسمتی از جنوب استان سیستان‌وبلوچستان که از حوضهٔ آبریز دریای عمان محسوب می‌شود، به‌نام بلوچستان جنوبی یاد می‌شود. این محدوده عمدتاً دارای رودخانه‌های بزرگ باهوکلات، کهیر، رابج و رودخانه‌های کوچک‌تری مانند طیس، سرکان، بیر و بندینی است. مسیر این رودخانه‌ها به‌گونه‌ای است که پس از گذراندن مسیر کوهستانی مناطقی چون قصرقند، سرباز، پیرسهراب و فنوج و قبل از ورود به دریای عمان وارد دشت‌های وسیعی می‌شوند که این دشت‌ها دارای دو خصوصیت کلی هستند؛ اولاً، دارای شیب بسیار کم و ثانیاً نفوذپذیری حداقل.
به همین دلایل است که مشاهده می‌کنیم بعد از وقوع بارش‌های حتی کم و متوسط نیز سیلاب به‌سرعت مناطق وسیعی از شهرها و توابع مناطق مسکونی ساحلی مانند شهرستان چابهار و شهرستان دشتیاری را اشغال می‌کند و خساراتی به بار می‌آورد. در سیلاب اخیر نیز که از هفتم اسفند سال جاری آغاز شد، خصوصاً در دشت پایین‌دست رودخانهٔ باهوکلات موسوم به «دشتیاری» نزدیک به دو هفته ماندگاری سیلاب، باعث قطع راه‌های دسترسی، خسارت به زیرساخت‌های اصلی و محصولات کشاورزی شد. اما اینکه چگونه و با چه راهکارهایی می‌توان این خسارات را در هنگام وقوع سیلاب به حداقل رساند، قطعاً باید در سرشاخه‌های اصلی رودخانه‌های فوق‌الذکر اقداماتی مانند ساخت سدهای مخزنی و یا کارهای آبخیزداری به انجام رساند و در منتهی‌الیه این رودخانه‌ها و در دشت‌ها نیز اجرای هوتک‌ها یا آب‌بندان‌ها را در دستور کار قرار داد.
«هوتک» در گویش بلوچی به گودالی عمدتاً مصنوعی گفته می‌شود که جریانات سیلابی به آنها هدایت می‌شود و در طول سال به مصارف کشاورزی می‌رسد. هوتک سامانه‌ای سنتی و سازگار با عرف بلوچستان است که مشابه آب‌بندان‌های شمال کشور به‌عنوان یکی از راه‌های متداول تأمین آب در جنوب بلوچستان کاربرد دارد.
هم‌اکنون در منطقهٔ دشتیاری، سرکان و کهیر بیش از سه هزار هوتک بخشی از آب مورد نیاز کشاورزی و دام بیش از ۳۰۰ روستا را تأمین می‌کنند. این هوتک‌ها گودال‌هایی با اشکال هندسی متفاوت و با عمق سه تا پنج متر و دیواره‌های یک تا دو متر هستند که قادرند رواناب ناشی از سیلاب‌های سرگردان در دشت را در مجموع تا حدود ۵۰ میلیون مترمکعب مهار و ذخیره‌سازی کنند. ماندگاری آب در هوتک‌ها حدوداً یک سال است و می‌تواند از یک بارش فصلی تا بارش فصلی سال بعد در گودال‌ها باقی بماند.
تأمین آب موردنیاز عملیات احیای مراتع، درختکاری در حاشیهٔ هوتک‌ها و ارتقای معیشت روستاییان از طریق آبزی‌پروری از جمله منافع هوتک‌ها در بلوچستان جنوبی هستند، ولی درعین‌حال مشکل آلودگی، حفاظت و ایمنی در هوتک‌ها کماکان وجود داشته و هنوز حل نشده است. در سالیان اخیر معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی به طراحی و اجرای هوتک‌ها در بلوچستان توجه کرده است و در سفر اخیر وزیر جهاد کشاورزی به منطقه که بعد از وقوع سیل هفتم اسفند انجام شد، مجدداً بر اجرای یک طرح جامع برای توسعهٔ هوتک‌ها یا آب‌بندان‌ها تأکید شد.
در یک بررسی اجمالی و در دشت‌های حوضهٔ آبریز رودخانه‌های کهیر، بیر، بندینی و زرآباد مشخص شد که هم‌اینک سه هزار هکتار هوتک یا آب‌بندان با حجم تقریبی ۲۰ میلیون مترمکعب وجود دارد که می‌توان مجدداً در همین محدوده با مشارکت مردم هوتک‌ها را تا دوبرابر رقم فعلی افزایش داد و به‌طور کلی اگر دشت‌های باهوکلات، طیس و سرکان را نیز بررسی کنیم، احتمالاً استعداد اجرای هوتک‌های جدید تا ۱۰ هزار هوتک و با حجم ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیون مترمکعب برآورد شود که می‌توان در یک بازهٔ ۱۰ساله برای اجرای آنها اقدام کرد و امیدوار باشیم که در هنگام وقوع چنین سیلاب‌های مشابه سیلاب اخیر تا ۱۰ درصد سیلاب به‌وسیلهٔ هوتک‌ها مهار شوند.
پیشنهاد می‌شود وزارت جهاد کشاورزی اقدامات لازم را برای توسعهٔ اجرای هوتک یا آب‌بندان در بلوچستان انجام دهد و اعتبارات مکفی برای پشتیبانی این اقدامات از طریق دولت محترم تأمین شود. توجه داشته باشیم که می‌توان با اجرای طرح‌هایی از‌این‌قبیل در سال‌های آتی تکرار خسارت چهارهزار میلیارد تومانی سیلاب اخیر را به‌طور چشمگیری کاهش داد.
منبع: روزنامۀ «پیام ما»- ۲۳ اسفند ۱۴۰۲
دیدگاههای کاربران