براساس سنت الهی و قوانین حاکم در جهان هستی، انسانها در مراحل مختلف زندگی و در هر دور و زمانی طعم آزمایش و فتنه و پریشانحالی و زندگی در شرایط سخت و نگرانکننده را میچشند. دومین آیۀ سورۀ عنکبوت به همین نکته اشاره دارد: «أَحَسِبَ ٱلنَّاسُ أَن يُتۡرَكُوٓاْ أَن يَقُولُوٓاْ ءَامَنَّا وَهُمۡ لَا يُفۡتَنُونَ» (عنکبوت: ۲)؛ «آيا مردم مىپندارند كه [به حال خود] رها میشوند، به [مجرد] آنكه بگويند ايمان آوردهايم و آنان آزموده نمیشوند؟»
فتنه به سه معنای عذاب، آزمایش و اسبابی که عذاب خدا را در پی دارد، آمده است. استاد ما؛ شیخالحدیث مولانا سحبانمحمود رحمهالله، برای فتنه تعریف جالبی داشت و میفرمود: «الفِتنَةُ مَا لَایُعلَمُ خَیرُها مِن شَرِّها»؛ یعنی فتنه به همان حالت و شرایطی میگویند که در آن خوب و بد از هم بازشناخته نمیشود و انسان سردرگم میماند.
ظهور و بروز فتنه هم شکلهای مختلفی دارد. گاهی به شکل بیماری بروز میکند، مثل بیماری کرونا که مدتی قبل جهان را درنوردید. گاهی به شکل اختلاف خانوادگی یا دودستگی در جامعه نمود پیدا میکند؛ دو طرز تفکر بههم میافتند و مردم میمانند که با کدام دسته همراه شوند. تشخیص حق از باطل و درست از نادرست مشکل میشود. گاهی هم به شکل حکومت کسانی بر مردم بروز میکند که گوششان به هیچ فریادی بدهکار نیست.
در چنین شرایطی چه باید کرد تا از آسیبها و آفتها در امان ماند؟
براساس آنچه از سیرت و سنت پیامبران الهی و صالحان و نیکان روزگار برداشت میشود، نکتههای قابل توجهی هست که در ادامه بیان میشود:
1ـ در شرایط فتنه و آزمایش انسان باید رجوع صادقانه به الله متعال داشته باشد.
محورهای رجوع الیالله عبارتند از اینکه انسان در اعمال خودش تجدیدنظر بکند. به وضعیت ایمان و یقین و باورهای خودش نگاهی دوباره بکند. به اعمال خودش بنگرد. تقوا و کردار خودش را بازبینی کند. اگر گناه یا غفلتی دارد، آن را از خود دور کند. انسان در شرایط سخت باید به توبه و استغفار روی بیاورد. به برکت این عمل خدای متعال بندهاش را راهنمایی میکند و از فتنهها حفاظت مینماید.
2ـ در شرایط سخت و پریشانکننده، مشارکت در کارهای خیر و انساندوستانه و انفاقکردن و صدقهدادن خیلی تأثیرگذار است. جملۀ مشهوری است که «المسلم فی ظل صدقته»؛ «مؤمن در سایهسار صدقهاش است.»
انواع آفات و بلاها و مشکلات در زندگی ما انسانها بروز میکند و وقتی ما در کارهای خیر و انساندوستانه و در انفاق و صدقه سهم و مشارکت داشته باشیم، الله متعال آن آفتها و مصیبتها را کنترل و ما را از آن بلاها حفاظت مینماید و به مسیر درست راهنماییمان میکند. دین انسان محفوظ میماند، جان و حیثیتش محفوظ میماند، و درواقع بیمهٔ الهی میشود.
3ـ در دوران ابتلا و آزمایش، باید انسانهای اهل دل و نیکاندیش را جستوجو کرد. باید به سراغ اهل تقوا و بصیرت رفت. صالحانی که دلهای قوی و اندیشههای بلند و پخته دارند. با این قبیل انسانها باید خود را نزدیک کرد و مجالست و مصاحبت آنان را اختیار نمود و از آنها راهنمایی خواست.
این خیلی مهم است که در شرایط سخت ما در محضر انسانهای عاقل، حکیم، متقی، مخلص و پاکدل حضور یابیم؛ انسانهایی که با الله ارتباط محکم دارند، نیکاندیش و خیرخواه مردماند و به اتفاقات از دریچهٔ متفاوتی مینگرند.
علامه ابنقیّم رحمهالله میفرماید: خیلی وقتها که ما افسردهدل و پریشانحال میشدیم، نزد شیخ و استادمان علامه ابنتیمیه رحمهالله میرفتیم و با حضور در مجلس ایشان حالمان عوض میشد و سرزنده و قویدل میشدیم.
در طول تاریخ چنین بوده است. زمانی که ما تازه برای تحصیل به پاکستان رفته بودیم، میدیدیم که وقتی در پاکستان اتفاق و حادثهٔ بزرگی میافتاد و شرایط اجتماعی سیاسی مردم را پریشان میکرد، مردم و علما گروهگروه به خدمت علامه مفتی محمدشفیع عثمانی رحمهالله حاضر میشدند تا ببینند ایشان در آن شرایط چه میکنند و چه راهکار و راهنمایی برای آنان دارند.
در هند وقتی مشکلات پیش میآمد، مردم پیش علامه سید حسیناحمد مدنی رحمهالله میرفتند، نزد شیخالحدیث مولانا محمدزکریا کاندهلوی، مولانا شاهعبدالقادر رائپوری و علامه سیدابوالحسن ندوی و امثال این بزرگان رحمهمالله میرفتند.
چنین شخصیتهایی از خواص این امتاند و درک بهتر و دقیقتری از حوادث و شرایط گوناگون دارند. با دانش و تقوا و فراست و خیرخواهی و نیکاندیشی و تجاربی که دارند، قدرت تحلیل و تشخیصشان بالاترست و در پرتو رهنمودها و معارف و مصاحبت چنین انسانهایی که در تاریخ این امت و در سرزمینهای مختلف شمارشان کم نبوده و اندیشهها و آثارشان نیز برای بعدیها به یادگار مانده است، میتوان درست را از نادرست و حق را از باطل بازشناخت.
ارتباط با اهل تدبّر و بصیرت و انسانهای آگاه و خیرخواه و نیکاندیش، در امر دین و دنیا و امور فردی و اجتماعی و اقتصادی و سیاسی همواره راهگشا است.
4ـ اگر فتنه به شکل اختلاف بروز کرد، «أولی الطائفتین بالحق» را اختیار کنیم. یعنی ببینیم کدام گروه به حق و حقیقت نزدیکتر است. این کار هم باید با سنجشهای درست و دقیق و رایزنی و تشاور انجام شود. استخاره و کمکگرفتن از الله هم برای انجام بهتر این کار لازم است.
اگر در تشخیص «أولی الطائفتین بالحق» مشکل و بنبست پیش آمد، در حدیث شریف در اینباره راهکار قابل تأملی آمده که «و لیسعک بیتک!»؛ یعنی در خانه خودت بمان و در را ببند. اگر سفر و کوچکردن ممکن بود، انسان جای دیگری برود، و اگر امکان آن نبود، مدتی گوشهگیری اختیار کند و بر خطاها و کاستیهای خودش بگرید.
این هم ثابت است که در دوران فتنه وقتی برخی از صحابه پیچیدگی شرایط را دیدند و تلاشهایشان به بنبست رسید، گوشهنشینی اختیار کردند. برخی از شخصیتها و بزرگان ما نیز در شرایط مشابه چنین کردهاند.
5ـ اهتمام به دعا و نیایش و انابت و رجوع به سوی الله در هر حالتی، بهویژه در شرایط سخت زندگی بسیار مهم است. مولانا در مثنوی معنوی میفرماید:
آنکه خواهی کز غمش خسته کنی/ راه زاری بر دلش بسته کنی/ تا فرود آید بلا بیدافعی/ چون نباشد از تضرع شافعی/ وآنکه خواهی از بلایش واخری/ جان او را در تضرع آوری.
جای دیگری میگوید:
خلق را با تو چنان بدخو کنند/ تا تو را ناچار رو آن سو کنند.
در زندگی بزرگان دور و نزدیکِ ما این هم نکتۀ برجستهای است که آنان به دعا خیلی توجه کردهاند و دعای مستمر داشتهاند. هنگام حوادث و مشکلات یکسری معمولات داشتهاند ازجمله اینکه آیۀ کریمۀ «لا إله إلا أنت سبحانک إنی کنتُ من الظالمین» را زیاد میخواندهاند. حضرت شاه ولیالله رحمهالله دربارۀ این آیه نوشته که از جمله دعاهایی است که هم حدیث و هم قرآن تأثیرگذاری آن را تأیید کردهاند. بنده هم تعبیر کردهام که این دعا «پادزهر غم و افسردگی» است.
عمل دیگری که بزرگان بر آن تأکید کردهاند، کثرت درود یا “الصلاة علی النبی” است. این عمل سبب جلب رحمتهای الهی میشود. همچنین بزرگان ما به استغفار زیاد توصیه کردهاند. ابنقیم میفرماید که ابن تیمیه میفرمود من هزار بار استغفار میکنم تا بالأخره گره از مشکلی که دارم باز شود.
همچنین علامه مفتی محمدشفیع عثمانی در تفسیر آیۀ «ومن یتق الله یجعل له مخرجاً» (طلاق:2) نسخهای از امام ربّانی، مجدد الف ثانی آورده که ایشان با استدلال از واقعۀ عوفبن مالک میفرماید اگر کسی با مشکلات گرفتار بود تقوا اختیار کند و «لا حول ولا قوة الا بالله» زیاد بخواند. در حدیث آمده که «کنزٌ من کنوز الجنة»؛ یعنی این دعا گنجی از گنجهای بهشت است. علاج هر نوع غمّ و همّ است.
همچنین دعای «بسم الله الذی لایضر مع اسمه شئ فی الارض ولا فی السماء» برای حفاظت از آفات و بلایا توصیه شده است.
نیز بزرگان توصیه کردهاند که وقتی انسان در محاصرۀ دشمن قرار میگیرد، برای رهایی از شر دشمن سورۀ “قریش” را بخواند. امام ربّانی در مکتوبات خود میگوید این سوره 11 بار خوانده شود. همچنین خواندن سورههای معوذتین و اخلاص توصیه شده که برای حفاظت از شر دشمنان بسیار مجرب است و حضرت رسولالله صلّیاللهعلیهوسلّم دراینباره تأکید کرده است.
«حسبنا الله ونعم الوکیل» ذکر و دعای دیگری است که تأثیر آن به تجربه ثابت شده است. در جنگ احد وقتی مسلمانان مورد تهدید قرارگرفتند و به آنان گفته شد که بترسید، آنان «حسبناالله ونعم الوکیل» گفتند که در نتیجه «نعمت» و «فضل خدا» و «مصونیت از هر نوع گزند» و «رضوان الهی» شامل حالشان شد.
حضرت مفتی محمدشفیع رحمهالله در تفسیر “معارفالقرآن” هم نوشته که تجربۀ صالحین و بزرگان این است که «حسبنا الله ونعم الوکیل» ذکر عجیبی است. ایشان در ادامه توصیه کرده که اگر مشکلی برای انسان پیش آمد 1000 بار حسبنا الله ونعم الوکیل با صِدق دل و توکل و توجه بخواند و پس از آن به دعا مشغول شود، الله مشکلش را برطرف میکند. استاد ما؛ حضرت مفتی رشیداحمد رحمهالله هم خیلی به ما تأکید میکرد که این ذکر همیشه ورد زبان ما باشد. میفرمود حضرت شاه ولیالله گفته که این ذکر کیمیایی است عجیب التأثیر.
نکته آنکه هر انسانی در زندگی دچار فتنه میشود. مهم این است که در هنگام فتنه انسان تکلیف خودش را بداند و درسهای لازم را بگیرد. اگر انسان خوب درس بگیرد، حق و مقتضای حال را ادا کند، بر تکلیف شرعی خود عمل کند و در امر اختیاری و تدبیر مطلوب کوتاهی نکند، آن وقت الله سبحانهوتعالی او را از فتنه اگر به شکل عذاب باشد، نجات میدهد و اگر فتنه به شکل آزمایش باشد الله او را از امتحان سربلند بیرون میآورد و اگر فتنه به شکل مقدمه و اسباب یک عذاب باشد، الله به این انسان راهکار لازم را نشان میدهد.
به نقل از: کانال تلگرامی مفتی محمدقاسم قاسمی
دیدگاههای کاربران