«رحمت» معانی بسیار گسترده‌ای دارد. معمولاً به هر چیزی که به انسان فایده برساند «رحمت» اطلاق می‌شود. مهر و محبت، رأفت و دوستی، عشق و ستایش، مودت و برادری، همدردی و نوع‌دوستی، ایثار و فداکاری، لطف و عنایت، عطا و بخشش، مغفرت و هدایت، رستگاری و خوشبختی، نیکی و احسان، اطعام و مساعدت، همه می‌توانند جزئی از رحمت به‌حساب بیاید. هنگامی‌که الله تعالی اراده کرد که دینش را برای مردم به‌پای تکمیل برساند و نعمتش را برای آنها کامل کند و پیام و رسالتش را نهایی کند، پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم را رحمتی برای جهانیان فرستاد. پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم به همۀ مردم دلسوز و مهربان بود و رحمت و عطوفت‌اش تنها به مسلمانان اختصاص نداشت، بلکه بعثت و رسالت رسول اکرم صلیاللهعلیهوسلم برای همۀ مخلوقات حتی کفار و مشرکین رحمت است و سیرۀ آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم سرشار از محبت و دوستی است و می‌توان آن را به‌عنوان یک اصل اساسی معرفی کرد که شامل همه افراد جامعه می‌شود.
رحمت برای جهانیان
الله تعالی دربارۀ رحمت و مهربانی آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم میفرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ؛ و ما تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستاده‌ایم.» (الأنبیاء: 107) رسول اکرم صلیاللهعلیهوسلم خود دراین‌باره میفرماید: «إِنَّمَا أَنَا رَحْمَةٌ مُهْدَاة؛ من رحمتی هدایت‌یافته‌ام.» (رواه البیهقي في شعب‌الإیمان: 1339) قاضی عیاض رحمه‌الله در «کتاب الشفا بتعريف حقوق المصطفى» می‌نویسد: «خداوند متعال، پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم را به صفت رحمت و مهربانی مزین کرد. وجود و تمام صفات و ویژگی‌های‌اش برای همه مخلوقات رحمت هستند. از رحمت و عطوفت آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم به هرکسی چیزی برسد، او در دنیا و آخرت از همه سختی‌ها و مشکلات نجات می‌یابد و به همۀ خواسته‌های مطلوبش می‌رسد.» (قاضی عیاض، 1407: 1/ 56) خداوند متعال برای هیچ‌کدام از پیامبرانش، دو نام از نام‌های خود را در یک‌جا جمع نکرده جز برای پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوسلم که درباره ایشان فرموده است: «بِالمُؤمِنِینَ رَئُوفٌ رَحِیمٌ» (التوبه: 128) و دربارۀ خودش نیز فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ» (الحج: 65)
مهر و شفقت پیامبر نسبت به امت
رحمت و مهربانی پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم نسبت به افراد امت مختص دنیای‌شان نیست، بلکه آخرت‌شان را نیز شامل می‌شود. به حدی رحمت و مهربانی آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم با امت زیاد بود که گاهی بعضی از سنت‌ها و مستحبات را ترک می‌کرد که مبادا بر امتش فرض شوند و آنها بنابر سختی و مشقت نتوانند انجامش بدهند. حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها می‌گوید: «چه‌بسا رسول‌الله صلیاللهعلیهوسلم عملی را دوست می‌داشت که انجام دهد، ولی از ترس اینکه مبادا مردم به آن عمل کنند و بر آنان فرض گردد، آن را ترک می‌کرد.» (صحیح بخاری: 1128، و صحیح مسلم: 718)
رفق و مدارا با جامعه
مشرکین پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم را از مکه بیرون کردند و به آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم انواع آزار و اذیت را رساندند. مشرکین مکه بر اصحاب و یاران پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم نیز شدید‌ترین شکنجه‌ها و اذیت‌ها را روا می‌داشتند. در واقعۀ طائف وقتی فرشتۀ کوه‌ها از جانب الله تعالی به پیامبر پیشنهاد هلاکت و نابودی مشرکین اهل طائف را می‌دهد، اما آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم به نرمی و مهربانی میفرماید: «امیدوارم که الله تعالی از نسل اینها افرادی را خلق کند که خدای یگانه و بی‌شریک را عبادت کنند.» (صحیح بخاری: 3231) آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم برخلاف خواسته اصحابش هیچ‌گاه کفار و مشرکین را دعای بد نکرد. از حضرت ابوهریره رضی‌الله‌عنه دراین‌باره روایت است که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم می‌فرمود: «من برای لعنت نیامده‌ام، بلکه برای رحمت فرستاده شده‌ام.» (صحیح مسلم: 2599)
عشق و محبت به انسان‌ها
خداوند متعال آخرین پیامبرش را با صفات رحمت و مهربانی متمایز کرده است: «قطعاً براى شما پيامبرى از خودتان آمد كه بر او دشوار است که شما در رنج بيفتيد. به [هدايت] شما حريص و نسبت به مؤمنان دلسوز مهربان است.» (توبه:128). الله تعالی به پیامبرش قلبی هدیه داده بود که در آن دوستی، دلسوزی و عشق و محبت موج می‌زد. آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم خوبی‌ها و نیکی‌ها را برای همۀ جهانیان می‌خواست و با تمام انسان‌ها؛ بزرگ و کوچک، مؤمن و مشرک، قوی و ضعیف، ثروتمند و فقیر، سیاه و سفید حتی با حیوانات با نرمی و مهربانی رفتار می‌کرد. رسول‌الله صلیاللهعلیهوسلم از جانب الله تعالی دین رحمت، سلامتی و امن‌وامان را آورد که تمام دستوراتش برای انسان‌ها سراسر رحمت و مهربانی است.
رفتار مهرآمیز با زنان
زنان دارای احساسی لطیف و نرم و طبیعتی آرام هستند و وجود این حالت زیبا در زنان، باعث برتری آنان است. رسول اکرم صلیاللهعلیهوسلم به‌خوبی این ویژگی زنان را درک کرده و از آنان در برابر آزار و اذیت جسمی و معنوی محافظت و حمایت می‌کرد. محبت و مهربانی آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم نسبت به زنان در مناسبت‌های گوناگون آشکار و روشن است. آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم دائماً نسبت به زنان سفارش به نیک‌رفتاری می‌کرد و به یاران خود می‌فرمود: «با زنان به نرمی رفتار کنید.» (صحیح بخاری: 5186)
رفتاری نرم و ملایم با خطاکاران
در قرآن کریم، پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم به‌عنوان الگو و اسوۀ همۀ مؤمنان معرفی شده است. سیرۀ شخصی ایشان راهنما و راهگشای مناسبی در برخورد با خطاکاران در جامعۀ اسلامی است. در روایات آمده: «شخصی صحرانشین در مسجد ادرار کرد، صحابه رضی‌الله‌عنهم برخاستند تا به او حمله کنند (و او را از این کار بازدارند) پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم به آنان فرمود: رهایش کنید، و روی محل ادرارش دلوی آب بریزید، شما برای آسانی و سهل‌گیری مبعوث شده‌اید نه برای درشت‌خویی و سخت‌گیری.» (صحیح بخاری: 220)
ترحم و ملایمت با اسیران
در اسلام، اسیر جنگی دارای حقوق و احکامی است که مسلمانان به هر شکل، موظف به رعایت آن هستند، ازجملۀ این حقوق، احترام به اسیر و رفتار محبت‌آمیز با اوست. پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم، صحابه رضی‌الله‌عنهم را به خوش‌رفتاری با اسیران سفارش می‌کرد و یاران آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم نیز این مسائل را رعایت می‌کردند تا جایی که اگر دو نوع غذا می‌داشتند، غذای بهتر و لذیذتر را به اسیران می‌بخشیدند. ابوعُزیر برادر مصعب‌بن عمیر هنگامی‌که جزو اسیران بدر بود از مشاهداتش این‌گونه می‌گوید: من جزو اسیران جنگ بدر بودم و شنیدم که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم به اصحاب خود می‌گفت: با اسیران به نیکی رفتار کنید. من در میان چند تن از انصار بودم، وقتی برای اسیران ناهار و شام می‌آوردند، خودشان خرما می‌خوردند و به من نان گندم می‌دادند. حقا که آنان مطابق توصیه آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم با ما رفتار می‌کردند.» (معجم طبرانی: 409)
در منطق اسلام و سيرۀ رسول اکرم صلیاللهعلیهوسلم به‌شدت از شكنجه و آزار اسيران نهی شده است. هنگامی‌که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم اسیران بنی‌قریظه را دید که زیر گرمای خورشید نگه داشته شده‌اند، خطاب به اصحابش فرمود: «گرمای آفتاب و سوزندگی شمشیر را بر آنها جمع نکنید، به آنان اجازۀ استراحت، خوردن و نوشیدن بدهید.» (واقدی، 1409: 2/ 514)
سفارش‌ها و دستورات رسول رحمت در دفاع و حمایت از حیوانات
دایرۀ رحم و شفقت و عطوفت پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوسلم از آدمیان فراتر می‌رود و تمامی موجودات ازجمله حیوانات را در برمی‌گیرد. از نظر پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم حیوانات نه‌تنها مستحق رحمت هستند، بلكه شاید استحقاق‌شان به آن افزون‌تر باشد؛ زیرا آنان قدرت شكایت و اعتراض و عرض حاجت را ندارند. در صحیح مسلم روایتی هست که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم روزی وارد باغ یکی از انصار شدند. شتری در آن باغ بود. همین‌که پیامبر خدا صلیاللهعلیهوسلم را دید اشک ریخت. آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم دست مبارکش را به پشت و گردن شتر کشید، شتر آرام گرفت. سپس رسول خدا صلیاللهعلیهوسلم فرمود: «صاحب این شتر کیست؟» جوانی از انصار گفت: مال من است ای پیامبر خدا. پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم فرمود: «آیا دربارۀ این حیوان که خداوند تو را مالک آن قرار داده، از خدا نمی‌ترسی؟ او به من شکایت کرد که او را گرسنه نگه می‌داری و خسته‌اش می‌کنی.» جوان انصاری قول داد که دوباره آن را هرگز خسته نکند. (ابوداود: 2549) در حدیث دیگری که عبدالرحمنبن عبدالله از پدرش روایت می‌کند، آمده است: در سفری با پيامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم همراه بوديم. آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم برای انجام كاری رفته بودند. ما چکاوکی را يافتيم كه دو جوجه به همراه داشت، جوجه‌هايش را گرفتيم. پرنده از شدت ناراحتی به‌طرف ما آمد درحالی‌که پرهايش را پايين انداخته بود. وقتی‌رسول خدا صلیاللهعلیهوسلم تشريف آورد و اين صحنه را ديد، فرمود: «چه كسی اين پرنده را به‌خاطر جوجه‌هايش مضطرب و پریشان كرده است؟ جوجه‌هایش را به او برگردانيد!» (ابوداود: 2675)
دلسوزی و شفقت پیامبر گرامی اسلام صلیاللهعلیهوسلم برای نجات بشر
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم بسیار بر هدایت انسان‌ها حریص بود که از آتش جهنم نجات پیدا کنند. حضرت ابوهریره رضی‌الله‌عنه از آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم روایت می‌کند که فرمود: «مثال من و مثال شما مانند مردی است كه آتشی روشن كرده، وقتی آتش اطراف خـود را نورانی و روشن كرد، پروانه‌ها و حشراتی كه اطراف آن می‌گردند در آتش می‌افتند، آن مرد جلوگيری می‌كند و نمی‌گذارد پروانه‌ها و حشرات در آتش بيفتند، ولی آنها بر او غلبه كرده و خود را در آتش می‌اندازند. آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم در ادامه فرمود: اين مثال من و شماست؛ من كمربند شما را گرفته از آتش دور می‌كنم و شما بر من غلبه كرده و هجوم می‌آورید و خود را در آتش می‌اندازید.» (صحیح مسلم: 2284)
ابوموسی رضی‌الله‌عنه روایت می‌کند که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم فرمود: «حکایت من و آنچه خداوند مرا به آن مبعوث کرده، حکایت مردى است که نزد گروهی مى‌رود و مى‌گوید: اى مردم! من با چشم خود سپاه دشمن را دیدم و جدی به شما هشدار می‌دهم که خود را برهانید! (نجات دهید). پس تعدادی از آنها اطاعتش مى‌کنند و شب‌هنگام رهسپار مى‌شوند و به‌آرامی پیش مى‌روند و نجات مى‌یابند. عده‌ای دیگر سخن او را دروغ مى‌شمارند (و شب را در جاى خود مى‌گذرانند) و آن لشکر سپیده‌دم بر ایشان مى‌تازد و همه را قلع‌وقمع مى‌کند، این است حکایت کسى که از من اطاعت کند و ازآنچه آورده‌ام پیروى کند و حکایت کسى که از من نافرمانى کند و آنچه را از حق آورده‌ام، دروغ شمارد.» (صحیح مسلم: 2283)
رأفت و گذشت در اوج قدرت
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم روز فتح مکه می‌توانست تمام دشمنان اسلام را از دم تیغ بگذراند یا تمام افرادی که آن‌حضرت را «ساحر» و «جادوگر» گفته بودند و آنانی را که به اصحاب و یارانش صدمه زده بودند، به بردگی و غلامی بگیرد؛ اما آخرین پیامبر خدا صلیاللهعلیهوسلم با عطوفت، مهربانی، دلسوزی و صفت «رحمة للعالمین» همۀ اهل مکه را معاف و از کوتاهی‌ها و اشتباهات‌شان درگذر می‌کند و میفرماید: «بروید! امروز شما آزاد هستید.» (ابن‌هشام، 1375: 2/ 412)
شفاعت رسول رحمت روز قیامت برای امت
از حضرت عبدالله‌بن عمروبن‌عاص رضی‌الله‌عنه روایت است که رسول اکرم صلیاللهعلیهوسلم این آیۀ قرآنی را در مورد حضرت ابراهیم تلاوت کرد: «رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ فَمَن تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي؛ پروردگارا! این بت‌ها انسان‌های بسیاری را گمراه کردند (یعنی وسیله گمراهی شدند) پس کسانی که از من پیروی کنند، آنان از من هستند و نسبت به آنان از تو درخواست عفو و بخشش می‌کنم.» [ابراهیم:36] و این قول حضرت عیسی علیه‌السلام را که در قرآن آمده است نیز تلاوت فرمود: «إِن تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ؛ بار الها! اگر امت مرا عذاب دهی آنان بندگان تواند.» [المائدة: 118] پس از تلاوت این دو آیه، به یاد امت خود افتاد و دست‌ها را برای دعا بالا برد و اظهار داشت: بار الها! امت من! امت من! و بسیار گریه کرد. خداوند متعال جبرئیل امین را فرستاد که نزد محمد برو (گرچه پروردگار تو همه‌چیز را خوب شنیده و می‌داند) و از طرف ما از او سؤال کن: چرا گریه می‌کنی؟ آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم دلیل گریه را به جبرئیل گفت و جبرئیل به عرض پروردگار رسانید. خداوند به جبرئیل دستور داد که نزد محمد برو و از سوی ما به او اعلام کن که ما، دربارۀ امت تو، تو را راضی و خشنود خواهیم کرد. لذا ناراحت و اندوهگین نباش. (صحیح مسلم: 202)
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم دعای مستجابش را برای امتش گذاشت. آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم خود دراین‌باره میفرماید: «هر پیامبری دعایی دارد که پذیرفته می‌شود، هر یک از پیامبران دعایش را کرده است و من دعایم را به‌خاطر شفاعت امتم برای روز قیامت ذخیره کرده‌ام که این دعا به هرکسی از امتم که بمیرد و به خدا هیچ‌چیزی را شریک نگرداند، إن‌شاء‌الله خواهد رسید.» (صحیح مسلم: 199)
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم در دنیا و آخرت برای همه انسان‌ها مظهر رحمت و رأفت الهی است و در سیره و رفتار آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم رحمت و رأفت، دلسوزی، مهربانی، عفو و گذشت و رفق و مدارا و برخورد کریمانه با دوست و دشمن کاملاً مشهود است. با توجه به اینکه رسول اعظم به‌عنوان الگو و اسوه معرفی شده است؛ «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»(احزاب:21) باید امت اسلامی نیز سیره و رفتار آن‌حضرت را الگو و سرمشق خود قرار دهد و مانند آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم با مردم برخورد کریمانه و محبت‌آمیز داشته باشد و از کینه‌ورزی، دشمنی، تهمت و غیبت دوری ورزد و همواره براساس آیۀ قرآن «تواصوا بالمرحمة» همدیگر را به این سیرۀ نبوی سفارش و توصیه کنند.
منابع:
1ـ قرآن کریم؛
2ـ حدیث نبوی؛
3ـ القاضی عیاض، عياض‌بن موسى‌بن عياض، الشفا بتعريف حقوق المصطفى، عمان: دارالفيحاء، 1407 هـ؛
4ـ ابن‌هشام، عبدالملك‌بن هشام‌بن أيوب، السيرة النبوية، مصر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي، 1375 هـ؛
5ـ بیهقی، احمدبن الحسين‌بن علی، شعب‌الإيمان، الریاض: مكتبة الرشد للنشر والتوزيع، 1423 هـ؛
6ـ الدارمی، عبدالله‌بن عبدالرحمنبن الفضل، سنن الدارمی، العربية السعودية: دارالمغني للنشر و التوزيع، 1412 هـ؛
7ـ واقدی، محمدبن عمربن واقد، المغازی، بيروت: دارالأعلمي، 1409 هـ.
دیدگاههای کاربران