نقش «پیگیری» در تربیت [بخش نخست]

مقدمه
درعین‌حال که فعالیت‌های تربیتی پروسه‌ای دامنه‌دار و گسترده است اما امت اسلامی از آن بی‌نیاز نیست. در اهمیت و جایگاه رفیع فعالیت‌های تربیتی همین بس که خداوند پیامبرش را تزکیه‌دهنده و مربی روح‌ها و جان‌ها توصیف می‌کند آنجا که می‌فرماید: «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ» [جمعه:۲] (خدا كسی است كه از ميان بی‌سوادان پيغمبری را برانگيخته است و به سويشان گسيل داشته است تا آيات خدا را برای ايشان بخواند، و آنان را پاك بگرداند. او بديشان كتاب (قرآن) و شريعت (يزدان) را می‌آموزد. آنان پيش از آن تاريخ واقعاً در گمراهی آشكاری بودند.)
همین فعالیت‌های تربیتی وسیع و گسترده به جهت‌دهی، ارشاد و ارزیابی مستمر نیاز دارد تا به اذن و اراده خداوند از ضعف نتیجه‌گیری نجات‌یافته و به دستاوردهای خوب و مفیدی برسد و بعلاوه تلاش‌ها و انرژی‌ها نیز بیهوده به هدر نرود.
اگر عمیق و دقیق نگاه کنیم متوجه خواهیم شد که امروزه این پروسه گسترده و حجیم با مجموعه‌ای از موانع و مشکلات مواجه است که حرکت روبه‌جلو بیداری مبارک امت را با کندی مواجه کرده است.
ازجمله این موانع، عدم درک، عدم تعمق و عدم تطبیق این موضوع در واقع، از سوی فعالان عرصه دعوت و تربیت است. بنابراین بسیار می‌شنویم که فلان فعالیت دعوی و تربیتی متوقف‌شده و علت آن ضعف در قضیه پیگیری بوده است… یا از ریزش بعضی از جوانان از مسیر دعوت می‌شنویم، باز علت آن ضعف در موضوع پیگیری است… گاهی شاهد ضعف در نتیجه‌گیری و بازدهی فعالیت‌های تربوی هستیم،علت آن، ضعف در موضوع پیگیری است…
بنا داریم در این چند صفحه محدود نگاهی به این مفهوم مهم تربیتی بیندازیم، هرچند که می‌دانم با این چند صفحه، حق مطلب ادا نمی‌شود، اما امید است تلنگری و فتح بابی باشد برای کسانی که می‌خواهند در این زمینه به پژوهش و کنکاشی بیشتر بپردازند.
به چند دلیل، ما بر آن شدیم تا در این موضوع مهم سخن بگوییم؛ آن دلایل عبارتند از:
۱- کار تربیتی پروسه‌ای مستمر بوده و نیاز به پیگیری و راهنمایی مستمر دارد، صرف یک راهنمایی و ارشاد گذرا از طرف یک مربی برای نتیجه‌گیری کافی نیست، هرچقدر هم که او مخلص و شایسته باشد. [روایت از احمد، 4/ 375]
۲- مخاطب و متلقی، نفس انسانی است. نفس انسانی، ربات نیست که با فشاردادن چند کلید هر کاری که از او خواسته شود انجام دهد. نفس انسانی دائما تغییر می‌کند، خواسته‌ها و دیدگاه‌هایش متعدد و مختلف است. هر تغییری و هر خواستن و دیدگاهی، راهنمایی و توجیه خاص خود را می‌طلبد. خمیرمایه انسانی، خمیرمایه‌ای چموش و متمرد است، به همین سبب دائما نیاز به پیگیری وجود دارد… اینکه این خمیرمایه را یکبار در قالبی مشخص بگذاری و توقع داشته باشی که تا ابد همانگونه بماند، توقع نادرستی است، بلکه ده‌ها انگیزه و بهانه برای تخطی از این قالب و منضبط نبودن در آن چارچوب وجود دارد…[منهج‌التربیة 2/ 46-47 با اندکی تصرف]
۳- یکی از صفات یک مربی موفق، پیگیر بودن اوست. فردی که توان پیگیری و راهنمایی مستمر در کار تربیتی را در خود نمی‌بیند صلاحیت کار تربیتی نیز ندارد، اگر چه همۀ خصلت‌های خوب هم در او وجود داشته باشد. [منهج التربیة 2/ 46-49 با اندکی تصرف]
۴- امروزه جوان مسلمان با انواع فتنه‌ها و موانعی مواجه است که موجب انحراف او از دین خداوند شده است؛ شبهاتی که در دین و عقیده او شک ایجاد کرده است… فتنه شهوات حرامی که او را به سوی آتش سوق می‌دهد… [التربیة الجادة ضرورة، ص 36]
این پروسه، فراگیر و همه‌جانبه است، هر اندازه فتنه‌ها زیاد و منکرات فراگیر شود، به‌همان اندازه نقش پیگیری پررنگ‌تر و اهتمام به آن شدیدتر می‌شود… زیرا رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌فرماید: «بادروا بالاعمال فتنا کقطع اللیل المظلم، یصبح الرجل مؤمنا و یمسی کافرا أو یمسی مؤمنا و یصبح کافرا، یبیع نفسه بعرض من الدنیا» [روایت از مسلم] (نسبت به انجام اعمال صالح اقدام کنید پیش از آنکه فتنه‌هایی همچون پاره‌های شب تاریک ظاهر شوند [که آن‌قدر فتنه‌ها زیاد هستند] که شخص مؤمنانه وارد صبح می‌شود و شب کافر می‌شود یا مؤمنانه وارد شب می‌شود و صبح کافر می‌گردد [چنین شخصی] خود را در برابر کالاهای بی‌ارزش دنیا می‌فروشد.)
۵- ما روز قیامت نسبت به متربیان خود مسئول هستیم. رسول‌الله صلى‌الله‌عليه‌وسلم می‌فرماید: «كُلُّكُمْ رَاعٍ، وَكُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ» [بخاری،844 و مسلم 3408] (همۀ شما نگهبان و مسئول زیردستان خود هستید) و نیز می‌فرمایند: «مَا مِنْ رَجُلٍ يَلِي أَمْرَ عَشَرَةٍ فَمَا فَوْقَ ذَلِكَ إِلَّا أَتَى اللَّهَ مَغْلُولًا يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَدُهُ إِلَى عُنُقِهِ فَكَّهُ بِرُّهُ أَوْ أَوْبَقَهُ إِثْمُهُ أَوَّلُهَا مَلَامَةٌ، وَأَوْسَطُهَا نَدَامَةٌ وَآخِرُهَا خِزْيٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» [صحیح الجامع] (خداوند روز قیامت مردی که ولایت و امارت ده نفر یا بیشتر داشته است را می‌آورد درحالی‌که دست‌هایش به گردنش بسته شده است، بِرّ و نیکی او آن را باز می‌کند و جرم و ظلمش او را هلاک می‌کند، اول آن (امارت) ملامت، وسط آن ندامت و آخر آن خواری و ذلت در روز قیامت است.) و نیز می‌فرمایند: «مَا مِنْ عَبْدٍ يَسْتَرْعِيهِ اللهُ رَعِيَّةً، يَمُوتُ يَوْمَ يَمُوتُ وَهُوَ غَاشٌّ لِرَعِيَّتِهِ، إِلَّا حَرَّمَ اللهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ» [صحیح الجامع] (بنده‌ای که خداوند او را بر رعیتی گماشته و در حالی که نسبت به رعیتش غش و خیانت کرده است می‌میرد، خداوند بهشت را بر او حرام می‌گرداند.)
۶- گذشتگان صالح ما (رضوان الله علیهم) نیز به این موضوع اهتمام ویژه داشته‌اند و مربیان را به آن تشویق می‌کرده‌اند. در این زمینه ابن جماعه رحمه‌الله می‌گوید: بزرگان ما اینگونه بوده‌اند که اگر بعضی از متربیان یا افرادی که همیشه ملازم حلقات درس بودند بیش از حد معمول غایب می‌شدند، از او می‌پرسیدند و جویای حال او می‌شدند، چنان‌چه جواب درستی نمی‌گرفتند کسی را می‌فرستادند تا از احوال او خبر بیاورد یا گاهی اوقات خود شخصا می‌رفتند که البته این بهتر است. اگر آن فرد مریض بود از او عیادت می‌کردند، چنان‌چه ناراحتی و مشکلی داشت سعی می‌کردند با سخنان خود تحمل آن را بر فرد آسان‌تر کنند، چنان‌چه به مسافرت رفته بود خانوادۀ او را مورد تفقد و رسیدگی قرار می‌دادند و از نیازها و خواسته‌هایشان می‌پرسیدند و چنان‌چه هیچ‌کدام از موارد مذکور نبود ضمن همدردی، برای او دعا می‌کردند. [تذکرة السامع و المتکلم، 63-61] امام نووی یک مربی را نصیحت می‌کند و واجباتی که بر عهدۀ اوست را گوشزد می‌کند و می گوید: شایسته است از حال آنان (شاگردان) بپرسی و از هر کس که غایب است سوال کنی. [مبدا الرفق، ص 222]
۷- خصلت پیگیری از صفات انبیاست. آنگونه که خداوند در داستان هدهد و سلیمان می‌فرماید:«لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَاباً شَدِيداً أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطَانٍ مُّبِينٍ» (حتماً او را كيفر سختی خواهم داد، و يا او را سر می‌برم (اگر گناهش بزرگ باشد)، و يا اين‌كه بايد برای من دليل روشنی اظهار كند (كه غيبت وی را موجّه سازد.)[نمل:۲۱]
السعدی رحمه‌الله می‌گوید: «این آیه دلالت بر عزم و قاطعیت او (سیدنا سلیمان) در سازماندهی دقیق سربازانش دارد و اینکه او خود تمام موارد ریز و درشت را زیرنظر داشت و تدبیر می‌کرد تا در این کار سستی صورت نگیرد. او پرندگان را مورد تفقد و وارسی قرار می‌داد و نگاه می‌کرد که آیا همه حاضرند یا یکی از آنها غایب است». السعدی می‌افزاید: «او تنها به این دلیل پرندگان را بازدید و تفقد می‌کرد تا به حاضران و غایبان آنها آگاه شده و تا مطمئن شود همه آنها در مکانی که برایشان در نظر گرفته شده مستقر هستند.» این خصلت از خصایل رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز بود که در ادامۀ بحث خواهد آمد.
۸- پیگیری یکی از مبانی و اصول مدیریت و برنامه‌ریزی است که با دستیابی به دستاورد خوب، ارتباط مستقیم دارد. نویسندۀ کتاب «مثبت‌نگری و مثبت‌بودن در زندگی دعوتگران» در داستان هدهد و سلیمان می‌گوید: «طبیعتاً دیدار و بازدید امیر از رعیت و داشتن قاطعیت، سپس محاسبه و بازپرسی از آنان و تعیین موارد عذر، همه جزو مبانی مدیریت و برنامه‌ریزی و از اصول برنامه‌های تربیتی است». [الایجابیة فی حیاة الدعاة، ص 8]

ادامه دارد…