امام زهری؛ ستاره پر فروغ علم حدیث

 در ادوار مختلف تاریخ اسلام، شخصیت‏ها  و علمای اعلامی پا به عرصه ظهور نهادند که هر یک از آنها به منظور احیاء و تجدید دین، گام‏های موثری برداشته اند و کارنامه های علمی ارزنده ای را به نام خویش به ثبت رسانده اند.

از این میان محدثان را می توان نام برد که در جهت صیانت و حفاظت سنت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم از حریم آن پاسداری نمودند.
از آنجایی که احادیث پیامبر اسلام صلی الله علیه وسلم پس از قرآن مهمترین منبع صیانت احکام و قوانین اسلام است، دانشمندان اسلام توجه ویژه ای به حفظ و انتقال آن مبذول داشتند و در تحصیل آن با طی نمودن سفرهای طولانی و طاقت فرسا و تحمل آلام و رنج‏ها، خود را به محضر اساتید حدیث می رساندند و عطش علمی خود را فرو می نشاندند و سرانجام مجموعه احادیث پیامبر اسلام صلی الله علیه وسلم را برای هدایت امت اسلامی به ارمغان آوردند.
حال سیره و شرح حال آن بزرگ‏مردان، شالوده حیات امت اسلامی و فصل مهمی از تاریخ است که سرنوشت حال و آینده انسان را با گذشته پیوند می دهد و به آن معنا می بخشد.
ما در این مقال، بر آن هستیم تا به طور اختصار شرح حال “امام زهری”، یکی از این ابرمردان تاریخ زرین اسلام را به رشته تحریر درآوریم.

نام، نسب و تاریخ ولادت
ایشان محمد بن مسلم بن عبیدالله بن شهاب (1) بن عبدالله زهری و اصالتاً قریشی الاصل هست. (2) و کنیه ایشان، ابوبکر است. (3) وی در پایان دوره خلافت حضرت معاویه رضی الله عنه طبق قولی در سال 50 هـ (4) و طبق نظر برخی دیگر در سال 58 هـ ق (5) چشم به جهان گشود.

حیات علمی و اساتید ایشان
امام زهری رحمه الله از بدو طفولیت حفظ قرآن کریم را آغاز نمود. سپس جهت تعلیم علوم شرعی و احادیث نبوی صلی الله علیه وسلم در پیشگاه علما و محدثین عصر خویش زانوی تلمذ نهاد و از صحابه کرام رضی الله عنه من‏جمله حضرت انس، ابن عمر، جابر و سهل بن سعد رضی الله عنهم کسب فیض نمود. (6)
سپس جهت رفع عطش علمی خویش در مجلس بزرگانی همچون سعید بن مسیب (7) ابی ادریس خولانی، عامر بن سعد، خارجة بن زید (8) عبدالله بن عبدالله، عتبة بن مسعود، ابوبکر بن عبدالرحمن (9) محمود بن ربیع، عبدالرحمن بن أزهر، مالک بن اوس بن حدثان، کثیر بن عباس و عبدالملک بن مروان (10) و… شرف حضور یافت و استفاده نمود.

قوت حافظه زهری
خداوند متعال به امام زهری رحمه الله چنان قوت حافظه و ذکاوتی عنایت فرموده بود که به گفته برادرزاده اش محمد بن عبدالله بن مسلم، ایشان قرآن کریم را در هشتاد شب حفظ نمود.(11)
ابن وهب از لیث روایت می کند که ابن شهاب فرمود: هر چه را به حافظه سپردم، هرگز فراموش ننمودم. (12) لیث می فرماید: ایشان خوردن سیب ترش را ناپسند می دانست و می فرمود: به سبب آن فراموشی در حافظه رخ می دهد. و خوردن عسل را دوست داشت و می فرمود: خوردن عسل، سبب تقویت حافظه می گردد. (13)
باری هشام بن عبدالملک خواست قوت حافظه امام زهری را شخصا امتحان کند، لذا از وی درخواست نمود که برای فرزندانش حدیث بخواند و به کاتب دستور نوشتن مقروءات زهری را داد و ایشان از وی چهارصد حدیث را نوشت، سپس هشام پس از حدود یک ماه به او گفت: آن نوشته ها از بین رفته اند و دوباره درخواست خواندن و قرائت نمود و کاتب هم نوشت، سپس هشام دو نوشته اول و دوم را کنار هم قرار داد و متوجه شد که یک حرف هم جا به جا نگفته است. (14)

شمایل و صفات اخلاقی و روحی ایشان
وی انسانی میانه قد، لاغراندام، موهای بلند، گونه های کم گوشت (15) و محاسن کم پشت داشت و سر و محاسنش را حنا می نمود و انسان با فصاحت و بلاغتی بود، چنان که مشهور بود که می گفتند: فصحای زمانه سه نفرند؛ زهری، عمر بن عبدالعزیز و طلحة بن عبیدالله. (16)
از بارزترین صفات اخلاقی ایشان، سخاوت و بذل و بخشش بود. چنانکه لیث می فرماید: ابن شهاب سخاوت‏مندترین  فردی است که من تا حال دیده ام. (17)
وی هرگاه جهت تعلیم و تدریس پیش صحرانشینان و روستائیان تشریف می برد، به آنها خوراک می داد و هر کسی که از شاگردانش غذا را نمی خورد، امام قسم یاد می کرد که تا ده روز برایش حدیث بیان نکند. (18)
از صفاتی که باعث شهرت جهانی و برتری ایشان بر معاصران وی شد، دو عامل و صفت بودند: 1- شدت حرص در طلب علم و دانش که ایشان در این مورد مصداق بارز حدیث رسول اکرم صلی الله علیه وسلم قرار گرفته بود که فرمودند: «منهومان لایشبعان» ایشان چنان در طلب علم و دانش تلاش مستمر و مشغولیت شبانه روزی داشت که باری همسرش به تنگ آمد و فرمود: به خدا قسم که این کتب شما بر من از سه تا هوو سخت تر و سنگین تراند. (19)
دومین عامل پیشرفت و ترقی وی، قوت حافظه و ذکاوت ایشان بود. چنانکه قبلا گذشت که قرآن کریم را در هشتاد شب حفظ نمود و لیث از گفتار ایشان نقل نمود که فرمود: هر علمی را که به حافظه و قلبم سپردم، هرگز آن را فراموش ننمودم. (20)

شاگردان امام زهری
طلاب علوم حدیث نبوی از هر کوی و برزن به آرزوی تلمذ زدن در محضر زهری و سیراب شدن از منبع فیاز و سرشار و چشمه سار زلال حدیث نبوی صلی الله علیه وسل به سوی زهری سرازیر بودند که از آن جمله می توان به افراد و شخصیت‏هایی اشاره نمود که سرآمد علمای زمان خویش بوده اند، همچون عطاء بن ابی رباح، عمر بن عبدالعزیز، عمرو بن دینار، ابراهیم بن علیّه، ایوب سختیانی، محمد بن منکدر، عثمان بن رواد (21)، عقیل، یونس، صالح بن کیسان، معمر، اوزاعی، لیث، مالک (22)، ابوحنیفه، ابن عیینه، ابن حریج و… (23)

امام زهری در میدان حدیث
ایشان در عصر خویش عالم ترین فرد نسبت به سنت بود، چنانکه ابن عساکر از ایشان روایت می کند که فرمود: «35 الی 36 سال بین شام و حجاز سفر می نمودم و احادیث روایت می کردم، ولی هیچ کس را نیافتم که حدیثی بیاورد که برای من جدید و ناشناخته باشد.»
علی بن مدینی می فرماید: مرکز فرهنگی علم حدیث در حجاز “زهری” و “عمرو بن دینار” و در بصره “قتاده” و “یحیی بن ابی کثیر” و در کوفه “ابی اسحاق” و “اعمش” هستند. (24)
امام زهری رحمه الله در باب سنت و حدیث آثار بسیار مهم و ارزشمندی از خود به جا گذاشته است. منجمله: 1- تدوین حدیث به دستور عمر بن عبدالعزیز 2- روایت حصه بزرگی از احادیث که به تنهایی از کانال ایشان به دست ما رسیده است و اگر وی نبود ممکن بود آن قسمت از احادیث ضایع شوند. 3ـ امام زهری اولین فردی بود که محدثین را به سوی اسانید متوجه گرداند و قبل از وی اهمیت چندانی به اسناد احادیث داده نمی شد. (25)

امام زهری و اتهام وضع حدیث
اولین کسی که در مورد امام زهری لب به اتهام گشود مستشرق متعصب یهودی به نام “گولدزیهر” بود. وی ادعا می کند که رابطه زهری با اموی‏ها سبب شد تا ایشان به جعل و وضع احادیث روی آورد.
اما این یک ادعای بی اساسی بیش نیست. زیرا چگونه ممکن است که رابطه یک شخصیت علمی متعهد، آگاه و مورد اعتماد علما همچون امام زهری رحمه الله با خلفای بنی امیه نشانه بهره برداری در وضع احادیث باشد، در حالی که هر گاه علمای مخلص در هر عصری با سلاطین و رهبران رابطه داشته اند، هیچ‏گاه امانت‏داری آنها دستخوش تغییر قرار نگرفته و آله دست سلاطین و حکام نشده اند.
از طرفی رابطه شخصیت برجسته ای همچون امام زهری با خلفا ضعیف تر و کمتر از این بود که به دین‏داری و امانت‏داری ایشان لطمه وارد شود. زیرا امام زهری شخصیتی بود که از حق و حقیقت یک سر انگشت هم کوتاه نمی آمد. چنانکه ابن عساکر در تاریخ خود نقل می کند زمانی که خلیفه هشام در مورد تفسیر آیه «والذی تولی کبره له عذاب عظیم» زهری را به کذب متهم می کند ایشان چه جواب دندان شکنی به هشام می دهد و می فرماید: «أنا أکذب لا أبا لک، فوالله لو نادانی مناد من السماء إن الله أحل الکذب ما کذبتُ» و این نوع برخورد دلیل بر این مدعی است که رابطه زهری با خلفا، رابطه ضعیف با قوی یا رابطه فریب خورده با فریب‏کار نبود، بلکه رابطه کسی بود که هرگاه انحرافی مشاهده می نمود و یا توهینی احساس می نمود، همچون شیر خشمناکی بر خلیفه و اراکین دولت می خروشید، زیرا ایشان تربیت یافته خیرالقرون هست که به عنوان نگین تاریخ عصر خویش درخشیده است.
 آیا امام زهری خواهان جاه و مال بود که طبق میل و خواهش اموی‏ها، حدیث وضع کند؟! در حالی که خود مستشرق یهودی متعصب اعتراف می کند که زهری از این گروه نبود و بلکه مال و متاع دنیا به اندازه پشیزی هم نزد وی ارزش نداشت. و جایگاه او در میان جامعه امت اسلامی چنان شامخ و بلند بود که نیازی برای احترام گذاشتن به خلیفه و دولت‏مردان نبود. (26)

نظریه علما درباره زهری
عمرو بن دینار می فرماید: من هیچ کس را ندیده ام که همچون زهری، دراهم و دنانیر و متاع دنیا پیش وی بی ارزش تر از پس افکنده حیوان باشد. (27)
ابن سعد می فرماید: زهری شخصی ثقه و دارای احادیث و روایات متعدد، فقیه و جامع علوم است.
ایوب سختیانی می فرماید: من عالم تر از زهری کسی را نیافته ام. ابوزناد می گوید: ما همراه زهری جهت استفاده حضور پیدا کردیم و با ایشان همیشه کاغذ و قلم همراه بود و هرچه را می شنید، آن را مکتوب می کرد. (29)
امام ابوداود می فرماید: احادیث ایشان (2200) حدیث هستند که نصف آنها مسند است. (30)
امام احمد می فرماید: زهری، از نظر حدیث بهترین و از نظر سند، بالاترین هست.
مکحول می گوید: بر روی کره خاکی عالم تر از زهری نمانده است.
عمرو بن دینار پس از ملاقات با زهری می فرماید: به خدا قسم هرگز من مثل این قریشی ندیده ام. (31)
امام ابن تیمیه رحمه الله می فرماید: زهری حدود 70 سال از دین اسلام حفاظت و صیانت نمود. (32)

گزیده ای از سخنان امام زهری
ابن رزین می گوید از زهری شنیدم که فرمود: فقهاء عاجز و ناتوانند از اینکه در باب حدیث “ناسخ” و “منسوخ” را بشناسند.
قاسم بن هزان می گوید: از زهری شنیدم که فرمود: مردم جامعه به گفته و علم عالم بی عمل اعتماد نمی کنند.
از انس بن مالک روایت است که امام زهری فرمود: در مجلس علم بدون دفتر و کاغذ حضور پیدا کردن ذلت است.
معمر از زهری روایت می کند که فرمود: هر گاه مجلس طولانی شود، شیطان در آن بی بهره نمی ماند. (33)
یزید بن ابی حبیب از ایشان نقل می کند که فرمود: با کتاب الله و کلام رسول الله صلی الله علیه وسلم مناظره نکن. (34)
زهری می فرماید: من هیچ عبادتی بالاتر از علم انجام نداده ام، زیرا علم ادب الهی است که با آن نبی مکرم اسلام صلی الله علیه وسلم را تربیت نمودند و این علم امانت الهی به سوی رسول الله صلی الله علیه وسلم است تا آن را به ما اداء کند. پس هر کسی که علمی را شنید، آن را حجت بین خود و ذات باری تعالی قرار دهد.
ابن شهاب می فرماید: همانا برای علم مصائبی است و بزرگترین مصیبت علم، دروغ‏گویی است. (35)

وفات امام زهری
امام زهری پس از سال‏ها تلاش مستمر و خدمت مخلصانه در سن 72سالگی (37) 17 رمضان سال 122هـ یا 124هـ ق شب شنبه در ناحیه “شغب” شام دار فانی را وداع گفت و به دیار باقی شتافت. (38) رحمه الله رحمة واسعة و أدخله فی فسیح جناته.

پی نوشت‏ها:
1-    البدایة و النهایة، للامام أبی الفداء إسماعیل بن کثیر، ج10، ص192/ دار ابن کثیر.
2-    السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر مصطفی سباعی، ص194، دارالسلام، چاپ سوم 1427هـ ق.
3-    کتاب الثقات، للامام محمد بن حبان بستی، ج5، ص 348، دارالفکر.
4-    تذکرة الحفاظ، ابوعبدالله شمس الدین ذهبی، ج1، ص 18، دارإحیاء التراث العربی.
5-    البدایة و النهایة ، امام اسماعیل بن کثیر،ج10، دارابن کثیر.
6-    السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر مصطفی سباعی، دارالسلام
7-    سیر أعلام النبلاء، إمام شمس الدین الذهبی، موسسة الرسالة.
8-    تهذیب التهذیب، الحافظ أحمد بن علی بن حجرالعسقلانی، موسسة الرسالة.
9-    السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر مصطفی سباعی، دارالسلام.
10ـ سیر أعلام النبلاء، حافظ شمس الدین ذهبی، موسسة الرسالة.
11ـ التاریخ الکبیر، إمام أبی عبدالله اسماعیل بن ابراهیم الجعفی البخاری، ج1، ص 220، دارالکتب العلمیة.
12ـ تهذیب التهذیب، ابن حجرالعسقلانی، موسسة الرسالة.
13ـ تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، للحافظ المزی، موسسة الرسالة.
14ـ السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر مصطفی سباعی، دارالسلام.
15ـ البدایة و النهایة، إمام اسماعیل بن کثیر،ج10، دارابن کثیر.
16ـ السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر مصطفی سباعی، دارالسلام.
17ـ مرجع سابق.
18ـ مرجع سابق.
19ـ شذرات الذهب، عبدالحی بن عماد الحنبلی، ج1، ص126، دار إحیاء التراث.
20ـ السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی.
21ـ تهذیب التهذیب، الحافظ احمدبن حجرالعسقلانی، موسسة الرسالة.
22ـ تذکرة الحفاظ، ابوعبدالله شمس الدین ذهبی، دار إحیاء التراث العربی.
23ـ السنة و مکانتها  فی التشریع الاسلامی.
24ـ مرجع سابق.
25ـ مرجع سابق.
26ـ مرجع سابق.
27ـ شذرات الذهب، عبدالحی بن عمارالحنبلی، ج1، ص 162.
28ـ تهذیب التهذیب، ابن حجرالعسقلانی، موسسة الرسالة.
29ـ تذکرة الحفاظ، ابوعبدالله شمس الدین ذهبی.
30ـ سیر أعلام النبلاء، حافظ امام شمس الدین ذهبی، موسسة الرسالة.
31ـ السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر سباعی.
32ـ شذرات الذهب، عبدالحی بن عمار حنبلی، ج1، ص162.
33ـ حلیة الاولیاء، حافظ ابونعیم الاصبهانی،ج3، ص361، دارالکتب العربی.
34ـ سیر أعلام النبلاء، حافظ شمس الدین الذهبی.
35ـ السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، دکتر سباعی.
36ـ مرجع سابق.
37ـ شذرات الذهب، عبدالحی بن عمار حنبلی.
38ـ کتاب الثقات، امام محمد بن حبان بستی،ج5، ص348، دارالفکر.