خلفای راشدین در اندیشه و آثار مولانا روم

عمرفاروق:
به اندیشه مولوی عمر فاروق از آنکسانی بود که همه عمر را کمر بسته در خدمت پیامبر حاضر بود و به قولی عمر به مانند شمشیر بران و برهنه ای در دستان رسول بود که در صورت امر آن حضرت بدون تامل به اجرا می آمد:
اى مرا تو مصطفى من چون عمر                           از براى خدمتت بندم كمر

بدون شک داستان اسلام آوردن عمر یکی از شگفت ترین داستان های زمان پیش از هجرت در تاریخ اسلام است که در آن زمان در حالیکه مسلمانان در بی پناهی به سر می بردند و در همه قریش کسی را نداشتند که از آنان حمایت فزیکی کند، مردی از قریش اسلام می آورد که در شمشیر زنی و جوانمردی  در قریش بر سر زبان ها است و در دشمنی نیز اگر کسی از وی دشمن تر باشد آن ابوجهل بود نه کسی دیگر. آری عمر فاروق- این دشمن بزرگ اسلام در حالیکه در یکی از روز های پر هیاهوی مکه از خانه به قصد کشتن رسول خدا بیرون می شود تا برای همیشه- العیاذبالله- از شر اسلام و محمد رهایی پیدا کند و این دوگانگی چند ساله بین براداران و عمو زاده ها را در قریش به پایان برساند، ناگهان خودش به صف اسلام می پیوندد؛ مولوی این حادثه جالب را در شعر چنین بیان کرده است:
شمشیر به کف عمر در قصد رسول آید                      در دام خدا افتد وز بخت نظر یابد

در بیت بالا مولوی همچنین به روایت معروف اسلامی نیز اشاره می کند که گویا پیامبر برای تقویت اسلام از خداوند خواسته بود تا اگر صلاحبداند از دونفر عمر یا ابوالحکم (ابوجهل) یکی را به اسلام مشرف نماید که خداوند این دعای پیامبر را در شان عمر پذیرفت و نظر خدایی بر وی افتاد، اما مولوی این داستان را در سوژه عمومی نیز استفاده برده و می گوید که اگر لطف و نظر الهی شامل حال انسان گردد اگر وی برای دشمنی خدا هم برخواسته باشد، خدا بر وی احسان می فرماید و او را محبوب خود می گرداند.
فاروق اعظم برای مولوی نمونه ثبات و مردانگی و دیو شکنی است . پسر خطاب با اسلام آوردنش چنان پایبند به این دین می شود که دیوان و ددان که چون غبار سر و صورت اسلام را لکه دار می کردند، از چهره اسلام می زدود و آنان در همه جا از عمر گریزان بودند. مولوی در زمانی که دوباره دیوها از پس کوچه ها به خیابان ها راه یافته اند، آرزوی عمَر می کند و می گوید:
عمری باید تا دیو از او بگریزد

نخستین برجستگی حضرت عمر در تاریخ اسلام همان عدالت وی است که به حق به فاروق معروف گشت و در کتب و روایات بی شمار اسلامی از عدالت عمر حکایت ها نوشته اند که مولوی نیز یکی از حکایات شکسته نفسی و متانت عمر را در دفتر نخست مثنوی  تحت عنوان " آمدن رسول روم تا امیر المومینین عمر رض و دیدن او کرامات عمر رض " : این داستان بسیار دراز است و دوستداران می توانند همه آن را در مثنوی بخوانند اما من چند بیت زیبای آن را که مولوی  در شان عمر در این قصه آورده دراینجا درج میکنم.
مولوی می گوید:
تا عمر آمد ز قيصر يك رسول                        در مدينه از بيابان نغول‏
گفت كو قصر خليفه اى حشم                     تا من اسب و رخت را آن جا كشم‏
قوم گفتندش كه او را قصر نيست                 مر عمر را قصر، جان روشنى است‏
گر چه از ميرى و را آوازه‏اى است                  همچو درويشان مر او را كازه‏اى است‏
اى برادر چون ببينى قصر او                         چون كه در چشم دلت رسته ست مو
چشم دل از مو و علت پاك آر                       و آن گهان ديدار قصرش چشم دار
چون رسول روم اين الفاظ تر                        در سماع آورد شد مشتاق‏تر
ديده را بر جستن عمر گماشت                    رخت را و اسب را ضايع گذاشت‏
هر طرف اندر پى آن مرد كار                        مى‏شدى پرسان او ديوانه‏وار
كاين چنين مردى بود اندر جهان                    وز جهان مانند جان باشد نهان‏
جست او را تاش چون بنده بود                     لا جرم جوينده يابنده بود
ديد اعرابى زنى او را دخيل                          گفت عمر نك به زير آن نخيل‏
زير خرما بن ز خلقان او جدا                          زير سايه خفته بين سايه‏ى خد

يافتن رسول روم عمر را خفته در زير درخت‏:
آمد او آن جا و از دور ايستاد                          مر عمر را ديد و در لرز اوفتاد
هيبتى ز آن خفته آمد بر رسول                     حالتى خوش كرد بر جانش نزول‏
گفت با خود من شهان را ديده‏ام                    پيش سلطانان مه و بگزيده‏ام‏
از شهانم هيبت و ترسى نبود                       هيبت اين مرد هوشم را ربود
رفته‏ام در بيشه‏ى شير و پلنگ                      روى من ز يشان نگردانيد رنگ‏
اندر اين فكرت به حرمت دست بست              بعد يك ساعت عمر از خواب جست‏

سلام كردن رسول روم بر عمر:
كرد خدمت مر عمر را و سلام                        گفت پيغمبر سلام آن گه كلام‏
پس عليكش گفت و او را پيش خواند               ايمنش كرد و به پيش خود نشاند‏
چون عمر اغيار رو را يار يافت                         جان او را طالب اسرار يافت‏

سؤال كردن رسول روم از عمر:
مرد گفتش كاى امير المؤمنين                       جان ز بالا چون در آمد در زمين‏
گفت يا عمر چه حكمت بود و سر                  حبس آن صافى در اين جاى كدر
گفت تو بحثى شگرفى مى‏كنى                   معنيى را بند حرفى مى‏كنى‏
حبس كردى معنى آزاد را                            بند حرفى كرده اى تو ياد را
از براى فايده اين كرده‏اى                             تو كه خود از فايده در پرده‏اى‏

همچنین در همین دفتر نخست مثنوی حکایت دیگری از عمر نقل نموده است که در آن بزرگی و کرامت آن حضرت را نشان می دهد که به دستور و الهام الهی به پیر چنگی از بیت المال به پشت خود برایش آذوقه می دهد:
خلاصه داستان این است:
در خواب گفتن هاتف مر عمر را كه چندين زر از بيت المال به آن مرده ده كه در گورستان خفته است‏

آن زمان حق بر عمر خوابى گماشت                     تا كه خويش از خواب نتوانست داشت‏
در عجب افتاد كاين معهود نيست                         اين ز غيب افتاد بى‏مقصود نيست‏
سر نهاد و خواب بردش خواب ديد                       كامدش از حق ندا جانش شنيد

بانگ آمد مر عمر را كاى عمر                           بنده‏ى ما را ز حاجت باز خر
بنده‏اى داريم خاص و محترم                               سوى گورستان تو رنجه كن قدم‏
اى عمر برجه ز بيت المال عام                           هفت صد دينار در كف نه تمام‏
پيش او بر كاى تو ما را اختيار                           اين قدر بستان كنون معذور دار
پس عمر ز آن هيبت آواز جست                          تا ميان را بهر اين خدمت ببست‏
سوى گورستان عمر بنهاد رو                             در بغل هميان دوان در جستجو
گرد گورستان دوانه شد بسى                              غير آن پير او نديد آن جا كسى‏
گفت اين نبود دگر باره دويد                               مانده گشت و غير آن پير او نديد
گفت حق فرمود ما را بنده‏اى است                        صافى و شايسته و فرخنده‏اى است‏
پير چنگى كى بود خاص خدا                              حبذا اى سر پنهان حبذا
بار ديگر گرد گورستان بگشت                            همچو آن شير شكارى گرد دشت‏
چون يقين گشتش كه غير پير نيست                      گفت در ظلمت دل روشن بسى است‏
آمد او با صد ادب آن جا نشست                           بر عمر عطسه فتاد و پير جست‏
مر عمر را ديد و ماند اندر شگفت                        عزم رفتن كرد و لرزيدن گرفت‏
گفت در باطن خدايا از تو داد                              محتسب بر پيركى چنگى فتاد
چون نظر اندر رخ آن پير كرد                            ديد او را شرمسار و روى زرد
پس عمر گفتش مترس از من مرم                        كت بشارتها ز حق آورده‏ام‏
چند يزدان مدحت خوى تو كرد                           تا عمر را عاشق روى تو كرد
پيش من بنشين و مهجورى مساز                         تا به گوشت گويم از اقبال راز
حق سلامت مى‏كند مى‏پرسدت                             چونى از رنج و غمان بى‏حدت‏
نك قراضه‏ى چند ابريشم بها                               خرج كن اين را و باز اينجا بيا
پير لرزان گشت چون اين را شنيد                        دست مى‏خاييد و بر خود مى‏تپيد
بانگ مى‏زد كاى خداى بى‏نظير                           بس كه از شرم آب شد بى‏چاره پير
چون بسى بگريست و از حد رفت درد                   چنگ را زد بر زمين و خرد كرد
گفت اى بوده حجابم از اله                                 اى مرا تو راه زن از شاه راه‏
اى بخورده خون من هفتاد سال                           اى ز تو رويم سيه پيش كمال‏
اى خداى با عطاى با وفا                                   رحم كن بر عمر رفته در جفا
داد حق عمرى كه هر روزى از آن                      كس نداند قيمت آن در جهان‏
خرج كردم عمر خود را دم‏به‏دم                           در دميدم جمله را در زير و بم‏
آه كز ياد ره و پرده‏ى عراق                               رفت از يادم دم تلخ فراق‏
واى كز ترى زير افكند خرد                              خشك شد كشت دل من دل بمرد
واى كز آواز اين بيست و چهار                           كاروان بگذشت و بى‏گه شد نهار
اى خدا فرياد زين فريادخواه                               داد خواهم نه ز كس زين داد خواه‏
داد خود از كس نيابم جز مگر                             ز آن كه او از من به من نزديكتر
كاين منى از وى رسد دم دم مرا                          پس و را بينم چو اين شد كم مرا
همچو آن كاو با تو باشد زر شمر                         سوى او دارى نه سوى خود نظر

‏
پس عمر گفتش كه اين زارى تو                          هست هم آثار هشيارى تو
چون كه فاروق آينه‏ى اسرار شد                          جان پير از اندرون بيدار شد
همچو جان بى‏گريه و بى‏خنده شد                         جانش رفت و جان ديگر زنده شد

داستان دیگر در مثنوی از درک و دانش عمر ذکر شده است که چگونه امیر المومینین در حالیکه شهر در آتش می سوزد و مردم پا وسر برهنه به نزد وی برای چاره جویی آمده اند، او با متانت و آرامش در حالیکه می داند منبع این آتش سرپیچی از فرمان خدا است به مردم نصیحت می کند و آنان را متوجه می کند که : دل آگاهی می باید و گرنه    گدا یک لحظه بی نام خدا نیست  و برای ایشان می گوید که زکات و کمک به قفرا را از روی عادت نکیند بلکه برای خدا بکنید:
کوتاه داستان چنین است:
آتشى افتاد در عهد عمر                                    همچو چوب خشك مى‏خورد او حجر
در فتاد اندر بنا و خانه‏ها                                   تا زد اندر پر مرغ و لانه‏ها
نيم شهر از شعله‏ها آتش گرفت                            آب مى‏ترسيد از آن و مى‏شگفت‏
مشكهاى آب و سركه مى‏زدند                             بر سر آتش كسان هوشمند
آتش از استيزه افزون مى‏شدى                            مى‏رسيد او را مدد از بى‏حدى‏
خلق آمد جانب عمر شتاب                                 كاتش ما مى‏نميرد هيچ از آب‏
گفت آن آتش ز آيات خداست                               شعله‏اى از آتش بخل شماست‏
آب بگذاريد و نان قسمت كنيد                              بخل بگذاريد اگر آل منيد
خلق گفتندش كه در بگشوده‏ايم                             ما سخى و اهل فتوت بوده‏ايم‏
گفت نان در رسم و عادت داده‏ايد                         دست از بهر خدا نگشاده‏ايد
بهر فخر و بهر بوش و بهر ناز                           نه از براى ترس و تقوى و نياز
مال تخم است و به هر شوره منه                         تيغ را در دست هر ره زن مده‏
اهل دين را باز دان از اهل كين                           همنشين حق بجو با او نشين‏
هر كسى بر قوم خود ايثار كرد                           كاغه پندارد كه او خود كار كرد
مولوی از دوران خلافت عمر در چندین جای در کتاب مثنوی حکایات جالب ذکر کرده و از این دوران، دوران تامین عدالت و ظلم ستیزی یاد می کند که مردم در پناه رفاه حکومت اسلامی به سر می برند و سایه شمشیر سلطان های جبار دیگر از سر مستضعفان بدور است و نیز در ابیات پر معنی و ظریف نشان می دهد که چگونه خلیفه در میان مردم به کار و امور اجتماعی مردم اشتغال داشته است. در اینجا و در این بخش دو حکایت دلچسب دیگری از مثنوی را می آوریم که در دفتر دوم مثنوی آمده است:
حکایت نخست تحت عنوان "هلال پنداشتن آن شخص خيال را در عهد عمر" آمده است که فشرده آن این است:

ماه روزه گشت در عهد عمر                  بر سر كوهى دويدند آن نفر
تا هلال روزه را گيرند فال                     آن يكى گفت اى عمر اينك هلال‏
چون عمر بر آسمان مه را نديد                گفت كاين مه از خيال تو دميد
ور نه من بيناترم افلاك را                      چون نمى‏بينم هلال پاك را
گفت تر كن دست و بر ابرو بمال              آن گهان تو بر نگر سوى هلال‏
چون كه او تر كرد ابرو مه نديد               گفت اى شه نيست مه شد ناپديد
گفت آرى موى ابرو شد كمان                  سوى تو افكند تيرى از گمان‏
چون يكى مو كج شد او را راه زد             تا به دعوى لاف ديد ماه زد
موى كج چون پرده‏ى گردون بود              چون همه اجزات كج شد چون بود
و حکایت دوم که آنرا در همین دفتر دوم در بین حکایت بنام " قصه‏ى آن صوفى كه زن خود را با بيگانه بگرفت " می آورد که چنین است:

عهد عمر آن امير مومنان                      داد دزدى را به جلاد و عوان‏
بانگ زد آن دزد كاى مير ديار                اولين بار است جرمم زينهار
گفت عمر حاش لله كه خدا                      بار اول قهر بارد در جزا
بارها پوشد پى اظهار فضل                    باز گيرد از پى اظهار عدل‏
تا كه اين هر دو صفت ظاهر شود             آن مبشر گردد اين منذر شود
بارها زن نيز اين بد كرده بود                  سهل بگذشت آن و سهلش مى‏نمود
آن نمى‏دانست عقل پاى سست                  كه سبو دايم ز جو نايد درست‏
آن چنانش تنگ آورد آن قضا                   كه منافق را كند مرگ فجا
نه طريق و نه رفيق و نه امان                  دست كرده آن فرشته سوى جان‏
آن چنان كاين زن در آن حجره‏ى جفا         خشك شد او و حريفش ز ابتلا
گفت صوفى با دل خود كاى دو گبر           از شما كينه كشم ليكن به صبر
ليك نادانسته آرم اين نفس                       تا كه هر گوشى ننوشد اين جرس‏
از شما پنهان كشد كينه محق                   اندك اندك همچو بيمارى دق‏
مرد دق باشد چو يخ هر لحظه كم             ليك پندارد به هر دم بهترم‏
همچو كفتارى كه مى‏گيرند و او               غره‏ى آن گفت كاين كفتار كو
هيچ پنهان خانه آن زن را نبود                 سمج و دهليز و ره بالا نبود
نه تنورى كه در آن پنهان شود                 نه جوالى كه حجاب آن شود
همچو عرصه‏ى پهن روز رستخيز            نه گو و نه پشته نه جاى گريز
گفت يزدان وصف اين جاى حرج             بهر محشر لا ترى فيها عوج‏