كودك از اولین دوران زندگی‌اش به حكم تقلید از محیط خود تحت تأثیر قرار می‌گیرد و برای پذیرش هرگونه تلقین آمادگی كامل دارد، بنابرین لازم است مربی از همان روزهای نخست سعی كند تا نهال‌های اخلاق خوب را در مزرعه دل و جانش بكارد، زیرا در آینده همین نهال‌های كاشته شده به ثمر می‌نشینند. به‌همین‌دلیل حضرت رسول‌اكرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم آموختن ادب و اخلاق را از مهم‌ترین وظیفه والدین در قبال فرزند قرار داده و فرموده است: «ما نحل والد ولداً من نحل افضل من ادب حسن؛ هیچ پدری به فرزندش هدیه‌ای بهتر از ادب خوب نداده است.»(ترمذی)
ابن‌حبان به‌روایت انس از حضرت رسول اكرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم چنین نقل كرده است: روز هفتم تولد كودك «عقیقه»1 او انجام بگیرد و موهای سرش تراشیده شود و نامی برایش انتخاب شود، و چون به سن شش سالگی برسد، به وی ادب آموخته شود و هنگامی‌كه به سن نه سالگی رسید، رخت‌خوابش از دیگران جدا شود، و هرگاه سیزده سال از عمرش بگذرد، اگر در نماز و روزه‌اش كوتاهی كرد، او را تنبیه كنند و همین‌كه به سن شانزده سالگی رسید، پدرش او را ازدواج دهد، پس از آن دستش را گرفته به او چنین بگوید: پسرم تو را علم و ادب آموختم و ازدواج دادم، اكنون به‌خدا پناه می‌برم از این‌كه تو در دنیا و آخرت مبتلای فتنه گردی و در آخرت عذاب بینی.
پاره‌ای از اخلاق و عادت‌های زشت كه بر حذر داشتن كودكان از آن لازمی است
وظیفه مربی است كه سعی كند همزمان با عادت دادن كودك به اخلاق خوب، او را به شدت از اخلاق بد باز دارد و متنفر كند؛ در این خصوص مربیان توصیه می‌كنند كه كودك را مخصوصاً باید از این چهار خصلت برحذر داشت: 1. دروغگویی؛2. دزدی؛3. فحش و بدگویی؛4. بی‌بندباری و ولگردی.
دروغگویی
دروغگویی یكی از زشت‌ترین خصلت‌های اخلاقی است؛ رسول‌اكرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم دروغ را یكی از علامت‌های چهارگانه نفاق قرار داده‌اند. حضرت عبدالله‌بن مسعود می‌گوید كه رسول‌اكرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم فرمود: «ایاكم و الكذب فإنّ الكذب یهدی الی الفجور و انّ الفجور یهدی الی النار و ما یزال العبد یكذب و یتحری الكذب حتی یكتب عندالله كذاباً؛ از دروغ جداً پرهیز كنید، چراكه دروغ به‌طرف گناه هدایت می‌كند و گناه به جهنم می‌كشاند، شخصی كه پیوسته دروغ بگوید و دنبال دروغگویی باشد، بالاخره نزد الله كذّاب و دروغگو نوشته میشود».
برای این‌كه كودك به راستگویی عادت كند و از دروغ بپرهیزد، لازم است والدین سعی نمایند كه خودشان هم الگو و نمونه باشند. به‌همین‌دلیل از دیدگاه شریعت مقدس اسلام درست نیست كه پدر و مادر حتی از راه شوخی به فرزندشان دروغ بگویند، تا مبادا زشتی و گناه دروغ از دل فرزند بیرون رود.
حضرت عبدالله بن‌عامر می‌فرماید: «روزی مادرم مرا صدا زد؛ رسول اكرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم در خانه ما نشسته بود؛ مادرم گفت: بیا، به تو چیزی بدهم؛ حضرت رسول الله به او فرمود: چه می‌خواهی به او بدهی؟ مادرم گفت: می‌خواهم به او خرما بدهم؛ آن‌حضرت صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم فرمود: اگر شما به او خرما نمی‌دادید، این یك دروغ برای شما محسوب می‌شد.
حضرت ابوهریره رضی‌الله‌عنه، از رسول گرامی صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم روایت می‌كنند: من قال لصبی هاك ثم لم یعطه فهی كذبه؛ اگر كسی به كودكی بگوید: بیا این چیز را بگیر، سپس هیچ چیزی به او ندهد، این دروغ محسوب میشود. (مسند احمد:9460)
ترساندن به دروغ
معمولاً بعضی از مادران عادت دارند كودكان را هنگام خواب یا وقت دیگر به دروغ می‌ترسانند؛ بعضی‌ها از پلیس و عده‌ای از جن و عده‌ای از درندگان و غیره می‌ترسانند، اما این ترساندن ضمن این‌كه دروغ محسوب میشود، از نظر روحی و روانی تأثیرات بدی بر كودك می‌گذارد؛ چنین كودكانی در آینده وهمی، ترسو، دروغگو و ضعیف‌القلب بار می‌آیند؛ لذا مادران باید جداً از این نوع دروغ‌های تهدیدكننده بپرهیزند و به‌جای آن از روش‌های دیگر كار بگیرند.
دزدی
دزدی یكی از خصلت‌های بسیار زشت است كه اغلب در كودكان خانواده‌های فقیر به چشم می‌خورد. كودكی كه از روزهای نخستین به امانت‌داری و تقوی تربیت نشده باشد، هیچ بعید نیست كه در آینده مرتكب دزدی و خیانت گردد؛ لذا بر والدین ضروری است كه زشتی و قباحت دزدی را به‌عنوان زشت‌ترین خصلت نزد كودك بیان كنند و در دل او نسبت به دزدی تنفر زیادی به‌وجود آورند، و شدیداً مواظب باشند فرزندشان به این عادت گرفتار نشود. بهترین راه این است كه خوف خدا و بیم آخرت را در دل وی به‌وجود آورند و عواقب زشت دزدی را در دنیا و آخرت برای وی توضیح دهند. همچنین حكایاتی در مورد امانت‌داری و افراد امانت‌دار برایش بیان نمایند. گاهی با مراقبت كامل خود چیزهایی به وی بسپارند و بعد از مدتی از او تحویل بگیرند و بر او اظهار اعتماد نموده و از وی تقدیر كنند. یا گاهی پول یا چیز دیگری را در خانه گذاشته و او را آزمایش كنند و بعد تشویق نمایند. علاوه‌براین والدین سعی كنند كودك را از دوستی و همراهی با كودكانی كه قبلاً به این خصلت مبتلا شده‌اند، باز دارند.
فحش و بدگویی
فحش و بدگویی یكی از بدترین خصایل اخلاقی است كه اغلب در خانواده‌های عقب مانده از تعلیمات دینی دیده میشود. از نظر مربیان اخلاق، دو عامل مهم سبب بروز این خصلت می‌گردد:
نخستین عامل این است كه خود پدر و مادر و بزرگتران خانواده كلمات زشت را برای دیگران یا كودكان خود به‌كار می‌برند، در نتیجه كودكان هم برای همسن و همبازی‌های خود یا كوچكتران خود عین همان كلمات را تكرار می‌كنند. بدین ترتیب زشتی كلمات بد و خلاف عفت از دل كودك بیرون می‌آید.
عامل دوم دوستان فاسد و بدگو هستند كه كودك بر اثر مجالست و همراهی با آنان به بدگویی و دشنام عادت می‌كند؛ مسلماً كودكی كه با بچه‌های سر كوچه و خیابان همراه میشود و می‌گردد، و مرتباً كلمات بد و ناسزا از آنان می‌شنود و همین كلمات را به‌عنوان شوخی و جدی بین آنان رد و بدل میشود، در آینده نیز همین خصلت در او رسوخ می‌یابد و ترك آن بر او دشوار می‌گردد.
بعضی از والدین بر اثر نادانی، فرزندشان را به‌طور شوخی فحش می‌دهند و همین‌كه بچه همان كلمه را به خود آنها بگوید، به رویش می‌خندند و این را نوعی شهامت و شجاعت میپندارند، این‌گونه والدین باید بدانند كه این نوع شوخی‌ها عواقب خطرناكی در بر خواهد داشت.
بر پدر و مادر لازم است كه همواره زشتی و بدی فحش‌گویی و بدزبانی را به فرزندان تفهیم كنند، و احادیث رسول اكرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم را در این خصوص به آنان یاد بدهند.
در این مورد چند گفتار از گفتارهای رسول اكرم، صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم، نقل میشود. آن‌حضرت فرمود «سباب المسلم فسق و قتاله كفر؛ بدگویی به مسلمان فسق و قتال با وی كفر است.»(بخاری)
آن‌حضرت فرمود:«یكی از بزرگترین گناهان این است كه انسان پدر و مادرش را نفرین كند، پرسیده شد: یارسول‌الله! چگونه انسان پدر و مادر خود را نفرین می‌كند؟ آن‌حضرت صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم فرمود: به این طریق كه فردی، پدر یك فرد دیگر را دشنام می‌دهد، او هم در عوض، پدر این را دشنام می‌دهد، اگر او مادرش را دشنام دهد، آن فرد مادر این را دشنام می‌دهد.(بخاری) به این صورت فرزند سبب می‌گردد كه پدر و مادرش مورد دشنام و بدگویی قرار گیرند.
رسول اكرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم فرمود: «وَإِنَّ الْعَبْدَ لَیتَكَلَّمُ بِالْكَلِمَة مِنْ سَخَطِ اللهِ، لاَ یلْقِی لَهَا بَالاً، یهْوِی بِهَا فِی جَهَنَّمَ؛ انسان گاهی كلمه‌ای از كلمات بد كه باعث نارضایتی خداوند است، به زبان می‌آورد و آن را مهم نمی‌پندارد، در صورتی‌كه همین كلمه سبب سقوط او در جهنم میشود.»
در جایی دیگر فرموده است: «و هل یكُبُّ النَّاسَ على مناخرهم فی النَّار إلاَّ حصائدُ ألسنتهم؛ واژگون نمی‌كند در جهنم انسان‌ها را بر چهره‌هایشان مگر محصولات زبان‌هایشان.»(مسند احمد)
حضرت رسول‌اكرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم مؤمن را این چنین معرفی كرده است: «لَیسَ الْمُؤْمِنُ بِالطَّعَّانِ، وَلاَ اللَّعَّانِ، وَلاَ الْفَاحِشِ، وَلاَ الْبَذِیءِ؛ مؤمن، طعنه‌زن و نفرین‌كننده و فحش و ناسزاگو نیست.» (ترمذی)
پس بر والدین لازم است كه فرزندان خود را از به زبان آوردن هرگونه كلمات مبتذل دور بدارند و آنها را به گفتن كلمات خوب و شایسته عادت دهند، تا این فرزندان با تلفظ و به‌كار بردن بهترین سخنان، افراد خانواده را خوش كنند.
بی‌بندوباری و ولگردی
امروزه با توجه به تهاجم فرهنگی غرب، ابتذال و بی‌بندوباری در میان پسران و دختران جوان بروز كرده و اخلاق‌شان فاسد شده است. متأسفانه زندگی عبارت شده است از: لذت‌گیری، مدپرستی، بی‌اعتنایی نسبت به اصول اسلامی و اخلاقی، بی‌تفاوتی و عدم تعهد.
بر والدین و مربیان ضروری است كه جداً مواظب باشند و نگذارند فرزندان و جگرگوشه‌‌هایشان، به حساب غرب و دشمنان اسلام بزرگ شوند و دانسته یا ندانسته آب در آسیاب آنان بریزند؛ در این زمینه لازم است كه طبق قاعده «پیشگیری قبل از درمان» چنان برنامه‌ریزی كرد كه از نخستین دوران زندگی نسبت به كلیه مفاسد اخلاقی و گناهان شرعی متنفر و گریزان بار بیایند و جنگ با مفاسد و گناهان را سرلوحه زندگی خود قرار دهند و آشتی‌ناپذیری خود را با كلیه برنامه‌های شیطانی به نمایش بگذارند و خود را پاسدار و مدافع مرزهای عقیدتی و اخلاقی اسلام تصور کنند و عضو فعال «حزب الرّحمن» تلقی نمایند. در این خصوص بر حذر داشتن كودك و نوجوان از امور ذیل در درجه اول قرار دارد:
1. تشبه و تقلید كوركورانه از دیگران
اسلام دینی است كامل و مكمل، و در كلیه شئون زندگی انسان را راهنمایی می‌كند. بنابرین رسول اكرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم به شدت از تقلید و تشبه با كفار و فجار منع كرده است؛ چنان‌كه می‌فرماید: «لیس منا من تشبه بغیرنا لاتشبهوا بالیهود و لا بالنصاری؛ كسی كه با دیگران مشابهت اختیار نماید از ما نیست، پس با یهود و نصاری هرگز مشابهت اختیار ننمایید.»(ترمذی: 2619)
در روایتی دیگر به صراحت فرمود: «من تشبه بقوم فهو منهم؛ هركسی با یك ملتی مشابهت اختیار كند، از آنان محسوب میشود.»
ناگفته نماند، كه در زمینه‌های تجربی و علمی و هنری و امور مفید هیچ اشكالی ندارد كه ما از تجارب اقوام و ملل دیگر استفاده كنیم. رسول‌اكرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم فرموده است: «حكمت گم شده مومن است، هر كجا آن را بیابد او از همه حقدارتر به آن است.» اما در زمینه اخلاق و عادات و رسوم، جداً باید تشخّص و هویت اسلامی خود را حفظ نماییم و از هرگونه تقلید و اثرپذیری كه منافی اسلام و شخصیت اسلامی باشد پرهیز نماییم.
2. اغراق در وسایل رفاه و تعیش
اسلام استعمال و استفاده از وسایل رفاه و آسایش را مباح و جایز قرار داده است؛ اما اغراق و زیاده‌روی در ترفه و ناز و نعمت را امری پسندیده نمی‌داند. مسلمانان باید طوری بار بیایند كه در هرگونه شرایط سخت بتوانند مقاومت نمایند و با كمترین امكانات زندگی بتوانند سازش كنند.
به همین دلیل حضرت عمربن خطاب رضی‌الله‌عنه در نامه‌ای به مسلمانان مقیم فارس(ایران) می‌نویسد: «ایاكم و التنعم و زی اهل الشرك؛ از زندگی مرفهانه و پوشاك‌های اهل شرك برحذر باشید.»
حضرت معاذبن جبل از رسول‌اكرم نقل می‌فرماید: «ایاكم و التّنعم فانّ عباد الله لیسوا بالمتنعمین؛ از اغراق و زیاده‌روی در ناز و نعمت بپرهیزید، زیراكه بندگان حق، دنبال رفاه نیستند.»
تاریخ گواه است بر این‌كه وقتی مسلمانان در ناز و نعمت فرو رفتند و در تحصیل وسایل رفاه و آسایش اغراق نمودند و از زندگانی با مشقت فاصله گرفتند؛ آن‌گاه به محبت دنیا گرفتار شدند و حلال و حرام را فراموش كردند، و فرصت جهاد و دعوت را از دست دادند؛ روح مقاومت در آنان ضعیف شد و در مقابل دشمنان اسلام ناتوان گشتند، و در نهایت زبون و ذلیل شدند.(العیاذ بالله)
3. موسیقی و ترانه‌های مبتذل
یكی از گناهان رایج و زیانبار گوش دادن به موسیقی و ترانه‌های مبتذل است كه اساس ایمان را متزلزل می‌گرداند؛ حضرت رسول اكرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم فرمود: «الْغِنَاءُ ینْبِتُ النِّفَاقَ فِی الْقَلْبِ، كَمَا ینْبِتُ الْمَاءُ الزرعَ؛ ترانه و موسیقی، نفاق را در قلب چنان می‌رویاند كه آب، كشتزار را می‌رویاند.»
نفاق از خطرناك‌ترین اضداد ایمان است، اما متأسفانه در جامعه فعلی این ماده ضد ایمانی با وسایل گوناگون به دل‌ها تزریق میشود. حضرت رسول‌اكرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم فرمود: «لَیكُونَنَّ مِنْ أُمَّتِی أَقْوَامٌ یسْتَحِلُّونَ الْحِرَ وَالْحَرِیرَ وَالْخَمْرَ وَالْمَعَازِفَ؛ در امت من كسانی به‌وجود می‌آیند كه بی‌عفتی و پوشیدن لباس ابریشمی و مشروب و موسیقی را حلال میپندارند.»
در حدیثی دیگر می‌فرماید: «إِنَّ الله بَعَثَنِی رَحْمَة وَهُدًى لِلْعَالَمِینَ وَأَمَرَنِی أَنْ أَمْحَق المَزَامِیر وَالمَعَازِف وَالْأَوْثَان الَّتِی كَانَتْ تُعْبَد فِی الْجَاهِلِیة؛ خداوند مرا مایه رحمت و هدایت برای جهانیان قرار داده است و به من دستور داده است كه آلات موسیقی و لهو و مشروب و بت‌هایی را كه در جاهلیت مورد پرستش قرار گرفته همه را نابود كنم و از بین ببرم.»
در این حدیث رسول اكرم صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم آلات موسیقی و ساز را در ردیف خمر و بت‌پرستی قرار داده است، اما با وجود این، عده‌ای به تأویلات ركیك دست زده و این چیزها را حلال می‌كنند و از طرفی جامعه كنونی چنان غرق در گوش كردن نوارهای ساز و آواز و موسیقی است كه حد ندارد. لذا بر مربیان لازم است كه فرزندان را دریابند، و آنان را از ورطه هلاكت و نفاق برهانند.
* برگرفته از كتاب تربیت و اصلاح فرزندان، تألیف: مولانا محمّدقاسم بنی‌کمال(قاسمی)
دیدگاههای کاربران