رزق ما با پای مهمان می رسد از خوان غیب میزبان ما است هر کس می شود مهمان ما
(صائب تبریزی)
یکی از صفات بسیار پسندیده و مکارم اخلاقی- که اگر در هر فرد وجود داشته باشد، فضیلت بزرگی محسوب می شود- مهمانداری و مهماندوستی است؛ این خصیصه از قرون متمادی در جوامع مختلف بشری وجود داشته است. پذیرایی از مهمان باعث ایجاد انس و آشنایی بیشتر، شرکت دادن دیگران در ثروت خود، احترام و بزرگداشت مردم و گذشت مالی است و اقوامی که بهرۀ بیشتری از این سجیه اخلاقی دارند، همواره به آن مباهات و افتخار می کنند.
یکی از صفات برجسته اعراب در عصر جاهلیت مهمان نوازی آنها بوده است. حتی بعضی از طوایف عرب شبها آتش در صحرا روشن می کردند تا چنانچه غریبه ای وارد منطقهشان شد، آتش را ببیند و به مهمانی آنها برود.
این خصلت پسندیده با ظهور دین اسلام در بین جوامع و پذیرش آن از طرف مردم بیش از پیش در جامعه اسلامی ثبت و جاودانی شد. در منابع اسلامی روایات فراوانی در تشویق این خصلت ارزنده اجتماعی ملاحظه می کنیم. از سوی دیگر مهمانداری سنت همه انبیاء بوده است، به ویژه حضرت ابراهیم- علیه السلام- که پدر میزبانان لقب یافته بود، در قرآن کریم یکی از داستان های مهمان نوازی وی چنین بازگو شده است: {هل أتاک حدیث ضیف إبراهیم المکرمین إذ دخلوا علیه فقالوا سلاماً قال سلام قوم منکرون فراغ إلی أهله فجاء بعجل سمین} [الذاریات:26-24] آیا خبر مهمانهای بزرگوار ابراهیم به تو رسیده است در آن زمان که بر او وراد شدند و گفتند سلام بر تو! گفت: سلام بر شما! مردمان ناآشنا و ناشناسی هستید. به دنبال آن پنهانی به سوی خانواده خود رفت و گوساله فربه ای را- که بریان کرده بودند، برای ایشان- آورد.
بخشندگی و مهمانداری حضرت ابراهیم علیه السلام در این صحنه آشکارا جلوهگر است. همین که مهمانها سر می رسند و بر او داخل می شوند و می گویند: سلام، و او پاسخ سلام ایشان را می دهد، در حالی که آنان را نمی شناسد و با ایشان آشنایی ندارد. برایشان خوراک تدارک می بیند و جالب این که خوراکی زیاد فراهم می کند که برای دهها نفر کافی و بسنده است، در حالی که فرشتگان طبق برخی روایات سه نفر بودند، رانی از این گوسالۀ چاق هم برای آنها اضافه بود.
امروزه متاسفانه این سنت انسانی حتی در جوامع اسلامی محدود شده و یا تقریبا برچیده شده است. مردم مهمانداری را فقط محدود به دعوتیهای رسمی آشنایان و اطرافیان خویش نموده و تمایل چندانی برای پذیرایی از مسافر و غریبه بیپناه از خود نشان نمی دهند، شاید دلایل این امر جو حاکم مادیگرایی بر جامعه، زندگی شهرنشینی و ضعف هنجارهای اخلاقی در میان مردم باشد.
انگیزۀ شرکت در محافل مهمانی
یک فرد مسلمان با این انگیزه در جلسه مهمانی حضور می یابد که پذیرفتن دعوت مسلمان سنت و موجب استحکام پیوند برادری و دوستی و باعث اجر و پاداش معنوی است. در فرهنگ دینی ما مبنای شرکت یا عدم شرکت در یک مهمانی هرگز این نیست که چون میزبان فردی فقیر است و توقع تهیه غذای به اصطلاح چرب و نرم نمی رود، باید با طرح عذر و بهانه از اجابت دعوت وی طفره رفت و بر عکس به خاطر پر کردن شکم با کمال حرص و ولع بر روی سفره افراد متمول حاضر شد.
حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم در حدیثی ارشاد می فرمایند: «لو دعیتُ إلی کراع لقبلت» [صحیح بخاری، کتاب الهبة، باب القلیل من الهبة]
(اگر شخصی برای پاچۀ گوسفندی مرا دعوت کند، قطعا آن را خواهم پذیرفت.)
بنابراین وقتی هدف از دعوت کردن مهمان اظهار محبت میزبان نسبت به مهمان بوده و از روی اخلاص و صمیمیت مهمان را به منزل خود عوت می کند، باید با کمال محبت، بدون در نظر گرفتن موقعیت اقتصادی و اجتماعی فرد، به دعوت وی لبیک گفت. از همین رو آن حضرت صلی الله علیه وسلم هیچگاه دعوت افراد عادی و مستمند جامعه را رد نمی کردند و حتی گاهی رنج و مشقت دوری مسافت منزل میزبان را نیز به جان می خریدند.
به راستی هنگامی که میزبان و مهمان چنین هدف مقدسی داشته باشند، بستر مناسبی برای صفا و صمیمیت ایجاد شده و حضور در آن محفل باعث نورانیت و پاداش معنوی خواهد شد.
آداب قبول دعوت
1- بدون عذر- مانند اینکه نگران دچارگردیدن به گناه باشد- دعوت کسی را رد نکند.
2- دعوت دور و نزدیک را بپذیرد و اگر همزمان به دو مهمانی دعوت شد، دعوت فرد اول را پذیرفته و از دومی معذرت خواهی نماید.
3- در میان دعوت کنندۀ ثروتمند و مستمند تفاوت قایل نباشد و دعوت هر دو را قبول کند، زیرا نپذیرفتن دعوت انسان فقیر سبب رنجش خاطر وی گشته و نوعی تکبر و خود برتر بینی به حساب می آید.
4- با نیت احترام به برادر دینی خود دعوت او را قبول کند، تا از این کانال اجر و ثوابی هم کسب کند.
وظایف میزبان
در مهمانداری، میزبان و مهمان نسبت به یکدیگر وظایفی دارند که باید آنها را رعایت کنند. هرگاه مهمانی به منزل آید باید آداب مهمانداری را رعایت و احترام او را به جا آورد، البته منظور این نیست که در پذیرایی و خوراک و نوشیدنی به اسراف و ریخت و پاش و تکّلف بپردازد، چرا که سنت و شریعت بر اعتدال و میانه روی تاکید دارند، بلکه منظور این است که پس از استقبال از مهمان و روبه رو شدن با خوشرویی با وی، جایی مناسب برای نشستن، استراحت و خواب برایش فراهم سازد، قبله منزل و جای طهارت و وضو و… را به او نشان دهد، اگر پس از وضو و شستن دست و صورت حوله ای به او می دهد که دست و صورتش را خشک کند، نباید حوله ای باشد که مورد استفاده خود و فرزندانش است.
وسایل نظافت و پاکیزگی و رختخوابی که در اختیار او می گذارد حتما باید پاک و تمیز باشد و قبل از اینکه وارد حمام شود باید وسایل شخصی و خانوادگی را که دیدن آن برای مهمان مناسب نیست بردارد، حرمت خانواده و احترام مهمان و میزبان اقتضا می کند که لباس و وسایل زنانه دور از دید مهمان باشد. مکان مناسبی جهت استراحت در اختیار مهمان بگذارد تا در فضایی دور از سر و صدای بچه ها و به هم خوردن ظروف آشپزخانه استراحت کند.
آماده کردن غذای مورد علاقه
یکی از خصایل نیکوی میزبان، به ویژه در دعوتیهای دوستانه و خودمانی، این است که از مهمان بپرسد غذای مورد علاقه اش چیست؟ اگر توانست آن غذا را برای وی تهیه کند، در غیر این صورت از او عذرخواهی نماید.
پرسش از مهمان این حُسن را دارد؛ چنانچه غذایی برای او ضرر دارد یا پزشک او را از خوردن آن منع کرده است تهیه نگردد و در عوض غذایی که باب میل مهمان است یا برای او ضرری ندارد، آماده شود، چرا که بسا اوقات غذایی طبق ذایقه میزبان بسیار لذیذ و خوشمزه است اما متاسفانه باب طبع و ذوق مهمان نیست و او هیچ علاقه ای به آن ندارد و شاید نتواند از آن غذا مصرف نماید، چنین امری باعث افسوس و حسرت صاحبخانه خواهد بود که چرا بابت تهیه آن غذا هزینه فراوان کرد و متحمل زحمت گردید؟
غذا را هر چه زودتر برای مهمان آماده کند
مهمان وقتی از راه می رسد، به ویژه اگر مسافر باشد، غالبا خسته و گرسنه است، هم نیاز به غذا دارد و هم نیاز به استراحت. بنابراین باید هر چه سریعتر غذای او را آماده کنند تا بتواند استراحت کند.
تفکیک سفره زنان و مردان نامحرم
میزبان باید تدبیری اتخاذ کند که سفره زنان و مردان از هم جدا باشد و بر روی یک سفره ننشینند، تا مردان و زنان پاک سیرت، آسوده خاطر غذایشان را میل کنند و آدمهای نااهل فرصت خلافکاری پیدا نکنند.
نباید از مهمان پرسید غذا خورده است یا نه
وقتی مهمانی سرزده از راه رسید میزبان بدون اینکه از او سوالی کند، هر غذایی را که در خانه داشت، برای او بیاورد تا میل کند و اگر غذا نخورد آن را بردارد، چون بعضی از مهمانها کمرو هستند و چنانچه از آنها پرسیده شود غذا خوردهاند یا نه؟ می‌گویند: آری، در حالی که ممکن است بسیار هم گرسنه باشند.
غذا خوردن با مهمان
یکی از وظایف اخلاقی میزبان این است که همراه مهمانانش غذا بخورد و از غذا دست نکشد تا همه مهمانان سیر شوند و کنار بکشند. زیرا ممکن است بعضی از مهمانها کمرو باشند و در صورت غذا نخوردن صاحبخانه، آنان هم غذا نخورند و یا هنوز سیر نشده دست از غذا خوردن بکشند.
باید به میزان مطلوب و لازم غذا جلو مهمان نهاده شود و غذای کم را جلو مهمان نهادن نوعی حرمت شکنی به خود و مهمان است و غذای بیش از حد لازم آوردن هم نوعی تکلف و خودنمایی است، که هر دو آنها نارواست.
طعنه نزدن به مهمان
اگر مهمان، اخلاق به خصوصی دارد و یا عیبی در اوست که اگر کسی آن عیب را به رخش بکشد ناراحت میشود، میزبان نباید کوچکترین اشاره ای به آن بکند.
نگاه کردن به دهان مهمان در حین غذا خوردن، اشاره کردن به چگونگی غذا خوردن و زدن حرفهای رکیک از جمله اخلاق زشتی است که بعضی از میزبانها دارند و مهمانِ خود را با این وسیله ناراحت می‌کنند.
آمادگی دایم برای پذیرایی از مهمان
کسی که اقوام و دوستان زیادی دارد، یا شخصی است که مشهور به بخشندگی و مهماننوازی است و هر آن احتمال دارد برای او مهمان بیاید، حتیالمقدور باید آماده پذیرایی باشد، تا اگر مهمانی بدون دعوت قبلی و سرزده وارد شد، برای پذیرایی از او در مشقت نیفتد و یا مهمان گرسنه نماند.
و سرانجام از جمله وظایف میزبان این است که:
– دربارۀ مطالبی که مهمان دوست دارد، صحبت کند؛
– قبل از مهمان نخوابد؛
– در حضور آنها از کمبودها و مشکلات زندگی ننالد؛
– چنانچه صحبتهای مهمان باب میلش نبود، خود را ناراحت نشان ندهد؛
– در حضور او به خانواده خود خشم نگیرد؛
به هر حال میزبان تا جایی که می تواند مهمان خود را گرامی بدارد و از حضور او اظهار مسرت و خوشحالی نماید. در راستای خدمت به مهمان از هیچ تلاش و کوششی فروگذار نکند، چرا که در حدیث نبوی آمده است: عن أبی هریرة رضی الله عنه عن النبی صلی الله علیه وسلم قال: «من کان یومن بالله والیوم الاخر فلیکرم ضیفه» (متفق علیه)
کسی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید مهمانش را گرامی بدارد.
آداب اولویت بندی در پذیرایی از مهمان
به خاطر پیروی و عمل کردن به راهکارهای پیامبراکرم صلی الله علیه وسلم، بزرگان و اهل فضل و احترام را در اولویت قرار گیرند، در هر جمعی شخصی حضور دارد که از سایر افراد بزرگتر، عالمتر یا شرف پیشوایی و رهبری یا شرف جهاد در راه خدا یا شرف سخاوت و بخشش در راه خیر و غیره باشد، سنت است که در پذیرایی و احترام ابتدا از این افراد شروع شود و بعد از آن کسانی که در سمت راستشان قرار دارند، ادامه دهد. زیرا علاوه بر فرمایش آن حضرت که فرمودند: «کبّر کبّر» (رعایت حق بزرگتر را بکن)، ایشان فرمودند: «لیس منّا من لم یرحم صغیرنا و لم یوقّر کبیرنا» کسی که کودکان را مورد ترحم قرار ندهد و به بزرگان احترام نگذارد از ما نیست. [مشکوة المصابیح:رقم 497]
یا در جای دیگر می فرمایند: «أنزلوا الناس منازلهم» (سنن ابی داود: رقم 4842) هر کسی را در جایگاه خود قرار دهید.
وظایف مهمان
مهمان نیز به نوبه خود نسبت به میزبان وظایفی دارد که انجام آن موجب رضایت خداوند و مستحکم شدن اخوت میان مومنان می شود.
اطلاع دادن میزبان
هر گاه فردی قصد مهمان شدن در منزل کسی را داشته باشد، باید از قبل به وی اطلاع دهد یا حداقل زمانی به منزل شخص برود که مهیا ساختن بساط مهمانی برای صاحبخانه میسر باشد، زیرا اگر فرد بدون هماهنگی در زمانی که فرصت چندانی برای تهیه غذا نیست به خانه کسی برود، چه بسا میزبان خود را در زمینه تهیه غذا با درد سر و مشکل مواجه سازد و در نتیجه وی جلوی مهمان احساس شرمندگی نماید.
در وقت معین و مقرر حاضر شود
مهمان نباید مهمانی رفتن را به تاخیر بیندازد که صاحبخانه یا مهمانان دیگر در انتظار بمانند، همان طور که اگر موقع معینی را تعیین کردند، نبایستی زودتر به مهمانی برود، زیرا ممکن است میزبان در آن لحظه آمادگی استقبال و پذیرایی را نداشته باشد و در نتیجه شرمسار شود.
هر جا صاحبخانه اشاره کرد بنشیند
مهمان هرگز نباید با میزبان در مورد مکان نشستن جر و بحث کند و هر جایی را که برای او پیشنهاد شد آن جا بنشیند، چرا که ممکن است خود مهمان جایی را انتخاب کند که مشرف بر نقاط حساس خانواده مانند آشپزخانه باشد یا ساکنین منزل را دچار سختی و حرج می کند. بنابراین پیشنهاد میزبان را اطاعت نموده و احترامش را پاس بدارد و همان جا که به او گفته می شود بنشیند.
پرهیز از تجسس در مهمانی
شخص مومن هر گاه وارد منزل یکی از دوستان و برادرانش شد، نباید همچون جاسوسها به کنجکاوی گوشه و کنار منزل بپردازد، بلکه در آن محل مواظب خود باشد و هرگز به نامحرمان نگاه نکند، به هیچ عنوان صندوق، کیف، بسته، پرونده یا چیز نهفته و طبقه بندی شدهای را باز نکند، زیرا چنین عملی خلاف آداب اسلامی و بر خلاف تعهد و امانتی است که میزبان آن را بر دوش مهمان گذاشته است، چرا که صاحبخانه منزل و دارایی خود را به عنوان امانت در اختیار مهمان قرار می دهد، پس مهمان نباید موازین مهمانی را زیر پا بگذارد و از حُسن ظن میزبان سوءاستفاده کند.
تقاضای دشوار از میزبان نکند
یکی از وظایف مهمان این است که اگر میزبان وضع خوبی ندارد و قدرت مالی او ضعیف است، از او تقاضای غذایی غیر از آنچه برایش می آورند نکند، حتی اگر می داند میزبان غذای مورد علاقهاش را تهیه می کند، باز هم از نظر اخلاقی و عرفی این تقاضا درست نیست.
به نوع غذا اهمیت ندهد
در بین مردم این طور جا افتاده که اگر کسی را به مهمانی دعوت کردند، یعنی این که برای او غذای لذیذی تهیه کردهاند و دعوت کردن فقط برای خوردن است، وقتی از مهمانی برگشت، اولین سوالی که از او پرسیده می شود، این است که چه غذایی درست کرده بودند؟
هدف از پذیرفتن دعوت و مهمانی رفتن نباید پر کردن شکم و لذت جسمانی و نوع غذا باشد، بلکه هدف باید امور معنوی و نزدیکی به خداوند از این طریق باشد. مثلا با خود فکر کند که من به خاطر عمل به سنت پیامبر، که اجابت دعوت مسلمان را از حقوق او برشمرده، به مهمانی می روم.
آن حضرت در حدیثی می فرمایند: «إذ دعی أحدکم فلیجب» هر کسی از شما برای صرف غذا دعوت داده شد، بدان پاسخ مثبت دهد.
در حدیث دیگری آن حضرت ارشاد می فرمایند: «حق المسلم علی المسلم خمس، ردالسلام، تشمیت العاطس، إجابة الدعوة، إتباع الجنائز و عیادة المریض.» (صحیح البخاری، کتاب الجنائز، باب الامر باتباع الجنائز)
هر مسلمانی بر مسلمان دیگر پنج حق دارد؛ پاسخ دادن سلام، جواب عطسه، اجابت دعوت، مشارکت در جنازه و عیادت بیمار.
پس در پذیرفتن مهمانیها هدفهای خود را الهی کنیم. بدون تردید اهمیت دادن به غذا و کم و زیاد بودن آن از خصایص انسانهای نمک نشناس است.
برای میزبان دعا کند
وقتی میزبان در کمال بذل و بخشش امکانات شخصی خود اعم از غذا، جا و… را در اختیار مهمان قرار میدهد، مهمان نیز وظیفه دارد برای میزبان و خانوادهاش دعای خیر و از آنها تقدیر و تشکر کند، چرا که در حدیث آمده است: «من لم یشکرالناس لم یشکرالله» کسی که از مردم سپاسگذاری نکرد، سپاس خداوند را بجا نیاورده است. (جامع الترمذی، رقم الحدیث: 1955)
اسرار میزبان را حفظ کند
همان طور که میزبان باید اسرار مهمان را حفظ کند و عیوب او را نقل نکند، مهمان نیز وظیفه دارد اسرار میزبان را حفظ کند. از زمانهای قدیم تا به حال مرسوم بوده که هرگاه کسی نان و نمک فردی را خورد، دیگر نباید به او خیانت کند. حتی افراد سارق و گناهکار وقتی نمک کسی را می خوردند، دیگر به میزبان خیانت نمی کردند و حرمت او را نگه می داشتند. اگر یک نفر قطعهای نان را به طرف حیوانی بیندازد، آن حیوان تا مدت طولانی هر وقت آن شخص را ببیند به عنوان قدردانی و امتنان با او بد رفتاری نمی کند، پس انسان چگونه به میزبان خود خیانت می کند؟!
آداب برگشتن از مهمانی
نخست باید صاحبخانه مهمانش را به هنگام برگشت تا درب منزل بدرقه کند، این کار سنت است.
دوم؛ مهمان هم با شادمانی و گشاده رویی منزل میزبان را ترک نماید و چنانچه در حق او کم توجهی و ناروایی انجام گرفته باشد به روی خود نیاورد. این خصلت جزو اخلاق حسنه و تواضع است.
سوم؛ مهمان نباید بدون اجازه میزبان و رضایت او مجلس را ترک کند، بلکه رضایت خاطر او را در مقدار اقامت رعایت کند، البته اقامت او نباید باعث ایجاد مزاحمت برای میزبان گردد. در قرآن کریم می خوانیم: {فإذا طعمتم فانتشروا} (احزاب: 53) زمانی که غذا خوردید پراکنده شوید.
هر گاه کسی به عنوان مهمان- بدون دعوت قبلی- وارد منزل شد نباید بیش از سه روز در آن جا اقامت کند، چون گاهی صاحبخانه از دستش به تنگ می آید.
حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم می فرمایند: «الضیافة ثلاثة أیام فما کان وراء ذلک فهو صدقة علیه» (متفق علیه) مهمان بودن تا سه روز است، مازاد بر آن از مهمانی خارج می شود و به صورت احسان و صدقه دادن در میآید.
البته اگر میزبان از خلوص قلب اصرار کرد که بیشتر از سه روز بماند میتواند درخواست او را بپذیرد.
بنابراین مهمانداری در چارچوب موازین شرعی و اخلاقی باعث اجر و پاداش اخروی، نزول نعمتهای الهی، ایجاد فضای صفا و صمیمیت و رفع کدورتها میان افراد جامعه خواهد بود.
به قول ابن یمین
هرکه را بینی به گیتی، روزی خود میخورد
گر ز خوان توست نانش یا ز خوان خویشتن
پس تو را منت ز مهمان داشت باید بهر آنک
میخورد بر خوان احسان تو نان خویشتن
نویسند: مولوی رضا رخشانی
دیدگاههای کاربران