نسب
نام ایشان محمد و كنیهاش ابوعبدالله و در نسب، هاشمى قريشى مُطّلِبى است. نسب ایشان پس از چند پشت به سلسلۀ نسب رسولالله صلیاللهعلیهوآلهوسلم میرسد؛ محمدبنادریسبنعباسبنعثمانبنشافعبن(يكى از اجدادشان “شافع” نام داشت و بههمينجهت «شافعى» خوانده میشد)سائببنعبيدبنعبديزيدبنهاشمبنمطلب هاشمي قريشي مُطّلبي. از سوی پدر و مادر قريشى بود و نوۀ خواهر حضرت سيده فاطمهبنت اسد، مادر سيدنا على رضىاللهعنه بود و به همين دلیل امام شافعى مىفرمودند: «علي بن أبي طالب عمّي وابن خالتي؛ حضرت علی رضیاللهعنه، عموى من و پسرخالهام محسوب میشود.»
ولادت و آغاز تربیت علمی
امام شافعی در سال ١٥٠ هـ.ق. (برابر با ٧٦٧ م.) در غزه چشم به جهان گشود. سال تولد ایشان با سال وفات امام ابوحنيفةبننعمان رحمهالله یکی بود. در دو سالگى پدرش را از دست میدهد و مادرش او را به مكه مكرمه میبَرد و در آن شهر زيبا و مقدس، يتيم بزرگ میشود و از آنجا سفرهاى زندگیاش را آغاز میكند و در راه تحصيل علم به دورترین نقاط جهان اسلام سفر میکند.
اوصاف ظاهری
امام شافعی رحمهالله بلندقامت، گندمگون، بشاش، شيرينكلام، نرمصدا ولی همراه با نوعى هيبت در لحن، بسیار زیرک و عاقل و درّاک بود. شبهاى بسيارى را بيدار مىماند و به کثرت مطالعه و كتابت داشت. لباسهاى تميز و خشن مىپوشيد و علاقۀ خاصى به تأمل و تفكر در تاريكى شب داشت. همواره با عصاى درشت و ضخيمى راه مىرفت و هميشه در سفر و حضر عصا به دست میگرفت، از ايشان پرسيدند: شما که آدمی توانا و قوى هستيد، چرا عصا به دست گرفتهايد؟ جواب زيبايى مىدهد و میگوید: لأذكر أني مسافر (تا به ياد داشته باشم که همواره مسافرم.)
حفظ قرآن کریم و فراگیری ادبیات
امام شافعى قرآن را در هفتسالگى حفظ كرد. هنوز پا به سيزدهسالگی نگذاشته بود كه در تلاوت، تجويد و تفسير به نبوغ رسيد. قرآن را با صداى زيبا و جذّاب و مؤثر همراه با خشوع و حزن تلاوت میكرد. از همان سالهای آغازین زندگى علاقهمندی شدیدی به فراگیری زبان عربی و کسب مهارت در لغت عرب، ادبيات عرب و اسرار و فنون بلاغت داشت. او میفهمد كه در شهر نمیشود به اين هدف دست پيدا كرد؛ بنابراین شهر را رها میكند و به بادیهنشینی روی میآورد و ده سال را نزد قبيله بنىهزيل، كه از فصيحترين قبايل عرب بود، میگذرانَد، در سفروحضر با آنها همراه میشود و پس از اين مدت، تبديل به شهسوارى در ميدان فصاحت میشود و در كنار آن، سواركار قهّار و تيرانداز ماهرى نیز میشود. اين توانايیهاى ادبى و مهارت در زبان عربی در فهم نصوص قرآن كريم و احاديث نبوى به کارش میآیند.
سفرها
امام شافعى رحمهالله برای كسب علم به علما و مشایخ دیار خویش اكتفا نكرد، بلكه به بسیاری از نقاط جهان سفر كرد و با همۀ اقشار جامعه اعم از علما و فقها و راويان حديث و ديگران همصحبت شد و از آنها چيزهاى زيادى فرا گرفت. در حجاز در ميان قبايل فصيح ربيعة مضر زندگى كرد و سپس به عراق سفر کرد، آنگاه به سرزمين فارس، آناتولى، يمن و بلاد شام و نهایتاً به مصر سفر نمود که در نتیجۀ این سفرها، با جریانها و مکاتب و مذاهب فقهی و فکری و ادبی آن زمان آشنا شد و مناقشه و محاوره و مذاکره علمی داشت؛ چیزیکه از ایشان یک دایرةالمعارف كامل و متنوع ساخت.
جایگاه علمی
امام شافعی یکی از ائمۀ چهارگانه اهلسنت و صاحب مذهب شافعی است. امام شافعى علوم و معارف متنوع و زیادی را فراگرفت. میتوانيم بگوييم از نوابغ تاريخ بشر بوده است؛ با علوم تمدن مصر، تمدن يونان، فارس و هند آشنايى بسزایی داشت و در كيميا و فيزيک و حساب و فلكيات نیز مهارت داشت. توانايى و مهارت كمنظيری در فقه، حديث، شعر، ادب و لغت پيدا كرد. در تيراندازى و اسبسوارى مهارت داشت. ایشان در سن بیستسالگى بر مسند فتوا نشست.
جایگاه فقهی
ايشان فقيهى چيرهدست و كمنظير بود كه فقه سيدنا علىبن ابىطالب رضىاللهعنه را از شاگردان عبداللهبنعباس رضیاللهعنهما فرا گرفت، آنگاه نزد امام مالک رحمهالله زانوى تلمذ زد و نُه سال شاگرد ايشان شد و كتاب «مؤطا» را تا قبل از اينكه به سن بلوغ برسد، نزد ایشان حفظ كرد.
در زمان امام شافعی مناظرات علمى بين اصحاب حديث به رهبری و زعامت امام مالک رحمهالله و بين اهل رأى و اجتهاد به زعامت امام ابوحنيفه رحمهالله جریان داشت. وی در اين فضا رشد كرد و از هر دو مدرسۀ فقهى و حديثى بهرهمند گردید و به يک شخصیت جامع تبديل شد.
ايشان در فقه مالكى به مهارت كامل رسيد، سپس به عراق سفر كرد و فقه حنفى را از شاگردان امام ابوحنيفه، امام محمدبنحسن شيبانى و امام ابويوسف قاضى رحمهالله فرا گرفت. او دانشآموختۀ دو مدرسۀ فقهی و حدیثی بود و توانست مدرسه و مكتب جديدى را تأسيس كند كه از طرفی مبتنى بر توجه ويژه به حديث، طبق برداشتها و علمِ امام مالک، و از طرف دیگر مبتنى بر اجتهاد، مطابق با دیدگاه امام ابوحنيفه باشد.
امام شافعی وقتی به مصر رفت، بر اندوختههای علمی خود بيشتر تمركز كرد و آنجا به پختگى رسيد و از منهج فقیه مصر، ليثبنسعد متأثر شد و آثار او را بررسى و مطالعه كرد و از شاگردانش علم را فرا گرفت و بالاخره در شهر فُسطاط مصر بر مسند فتوا نشست و در مسجد جامع عمروبنعاص رضىاللهعنه در مقام لیثبنسعد قرار گرفت.
مبانی استنباط فقهی
امام شافعى رحمهالله برای استنباط احكام شرعی براساس چهار منبع اصلی عمل میکرد: ابتدا كتابالله و قرآن كريم، سپس سنت رسولالله صلىاللهعليهوسلم و سپس اجماع صحابه و پس از آن قياس. اينها منابع اساسى بودند كه ایشان مسائل و احكام را از آنها استخراج مینمود. امام شافعی اصول خاصى را پايهگذارى كردند بههمينخاطر مذهب ايشان انتشار يافت؛ چون چارچوب مشخصی داشت كه میتوانست با آن مسائل غیرمنصوص را از مسائل منصوص استنباط کند.
وی معتقد بود هر كسى كه در فقه مهارت دارد بايد علم قرآن را داشته باشد و علم قرآن نیز بدون مهارت كامل در زبان عربى حاصل نمیشود، لذا باید در صرفونحو، بلاغت، لغت، ادب و شعر نیز مهارت داشته باشد، و البته که خودش سرآمد اين علوم بود.
جایگاه ادبی
امام شافعى رحمهالله اگرچه در شعر و ادب از جایگاه ویژهای برخوردار بود، اما اهتمام زیادی به سرودن شعر نکرد و بیشتر به مسائل علمی و فقهی مشغول شد. ایشان درواقع اشتغال زیاد به شعر را براى اهل علم چندان پسندیده و مناسب نمیدانست، اما براى انتقال مفاهيم اسلامى و دينى از اسلوب شعر نیز استفاده مىکرد. در شعرى میگوید كه اگر اشتغال به شعر و شاعری براى علما عیبی بهشمار نمیآمد، من امروز از «لبيد» هم شاعرتر بودم و میتوانستم با بلاغت و فصاحت خودم، مردم را به زير فرمان خود در بياورم. چنانکه میگوید:
ولولا الشعر بالعلماء يزري / لكنت اليوم أشعر من لبيدِ
ولولا خشية الرحمن ربي / جعلت النّاس كلهم عبيدي
وفات
امام شافعی رحمهالله در شب جمعه ٢٨ رجب ٢٠٤ هـ.ق. (مطابق با ٨٢٠ م.) در سن ٥٤ سالگى چشم از جهان فرو بست و در مصر به خاک سپرده شد.
امام شافعی در اقوال بزرگان
امام احمدبنحنبل رحمهالله درباره امام شافعی رحمهالله میگوید: خداوند در رأس هر صد سال فردی را برای مردم برمیانگیزد که دین را به آنان بیاموزد و احادیث دروغ منسب به رسولالله صلیاللهعلیهوسلم را از آنحضرت دور کند، و ما وقتی خوب نگریستیم، دیدیم در رأس قرن اول عمربنعبدالعزیز است و در رأس سده دوم شافعی. و نیز فرمود: فقها مانند طبیب و محدثین مانند داروفروش هستند، امامشافعی هم طبیب است و هم داروفروش.
تأليفات
از مهمترین تألیفات امام شافعی رحمهالله میتوان به رسائل في الاصول، اختلاف الحديث، أحكام القرآن، المسند في الحديث، السنن، فضايل قريش، أدب القاضي و كتاب الأم اشاره کرد که کتاب الأم مهمترین اثر ايشان است و از اهميت ويژهاى نیز برخودار است.
به نقل از: کانال تلگرامی “دیوان امام شافعی”
دیدگاههای کاربران