اسلام به‌عنوان دینی که برای تمام انسان‌ها فرو فرستاده شده و تمام انسانیت را در بر می‌گیرد شناخته می‌شود. با ظهور اسلام انسان‌ها و اقوام مختلف از هر سو به آیین محمدی رو آوردند. چه بسیار از یاران رسول خدا که عرب نبودند ولی جایگاهی والا در بین اصحاب یافتند؛ نمونه‌هایی از آن ستارگان زمینی را احتمالا می‌شناسید؛ سلمان فارسی، بلال حبشی، صهیب رومی و… گل سر سبد آنها هستند.
بعد از گسترش اسلام در زمان خلفای راشدین و سپس امویان و عباسیان، گستره اقوام تحت لوای اسلام فزونی یافت، مردم و نژادهای گوناگون دسته‌دسته رو به اسلام می‌آوردند و فتوحات اسلامی روز به روز بیشتر گسترش می‌یافت. یکی از اقوامی که بلافاصله بعد از آشنایی با این دین آسمانی آن را پذیرفتند ترک‌نژادان «اغوز» بود، به‌گونه‌ای که در تواریخ مختلف ذکر اسلام آنها بدون جنگ و خونریزی بیان گشته و از این‌رو اعراب مسلمان آنها را برای تمایز از دیگر اتراک، «ترک ایمان» نامیدند. این قوم که در عصور بعد به «ترکمان» و «ترکمن» مشهور گشتند، خدمات ارزنده‌ای به اسلام و مسلمین ارائه کردند و چهره‌های علمی و جهادی فراوانی را به امت اسلامی معرفی نمودند. در این نوشتار نگاهی اجمالی به زندگانی شخصیتی می‌اندازیم که از میان همین قوم ترکمن برخاسته و در میان اهل علم جایگاه ویژه‌ای دارد، او کسی نیست جز امام علامه علاءالدین علی بن عثمان ماردینی و مشهور به «ابن ترکمانی».
نام، نسب و خانواده
جامع‌العلوم امام علامه قاضی‌القضات دیار مصر، ابوالحسن علاءالدین علی بن عثمان بن ابراهیم بن مصطفی بن سلیمان ماردینی حنفی مشهور به «ابن ترکمانی» به سال ششصدوهشتادوسه هجری قمری در خانواده‌ای اهل علم و فضل دیده به جهان گشود. خانواده او اصالتا اهل «ماردین» در ترکیه امروزی بودند که بعدها به قاهره مهاجرت نموده و در آنجا سکنی گزیدند، امام ابن ترکمانی نیز در همانجا مراحل رشد و ترقی را پیمود؛ پدر گرامی‌اش از فقهای درجه یک حنفی‌مذهب و مفتی احناف در مصر شناخته می‌شد که شرحی بر کتاب «الجامع الکبیر» امام محمد بن حسن شیبانی از شاگردان خاص امام اعظم ابوحنیفه نگاشته است. برادر وی نیز علامه تاج‌الدین احمد فقیه و مفتی در مذهب حنفی و مشتغل به انواع علوم اسلامی بود که بر کتاب «الهدایه» در مذهب حنفی شرحی نگاشته است.
امام ابن ترکمانی علاوه بر اینها والد دو امام بزرگوار نیز می‌باشد؛ فرزند بزرگ ایشان قاضی‌القضات عزالدین عبدالعزیز بن علی که در سال 749 هجری در حیات والد گرامی‌اش وفات یافت و فرزند دیگرش قاضی‌القضات جمال‌الدین عبدالله بن علی است. همچنین قاضی‌القضات محمد بن عبدالله بن علی ماردینی متوفی 776 هجری و محدث حماد بن عبدالرحیم بن علی ترکمانی که از امام ذهبی اجازه روایت حدیث گرفته بود، از نوادگان علامه ابن ترکمانی است. خلاصه اینکه خانواده ایشان از اهل علم و فضل بوده‌اند.
علامه ابن ترکمانی در شوال سال 748 هجری در دوران سلطنت المظفر حاجی بن ناصر بن منصور قلاوون ترکمانی، یکی از سلاطین مملوکی بحری ترکمن مصر، به‌عنوان قاضی‌القضات مصر تعیین گردید و پس از زین‌الدین بسطامی منصب قضاوت را در صالحية عهده‌دار شد و تا پایان عمر در اين منصب باقى ماند.
اساتید و شاگردان
حيات علمى علاوه ابن ترکمانی از دوران كودكى با حفظ قرآن آغاز شد. او توانست از محضر علما و دانشمندان بزرگ عصر خویش در دانش‌ها و فنون گوناگون خوشه‌چينى كند. وى در علم تفسير، حديث (سماع و قرائت)، فقه، اصول، فرایض، لغت، نحو، شعر و تاريخ مهارتى تام يافت. ایشان نزد بسیاری از شیوخ زمان خود علم‌اندوزی کرده بود که از مهمترین آنها می‌توان از احمد بن اسحاق بن محمد ابرقوهی، شرف‌الدین عبدالمومن بن خلف بن حسن دمیاطی شافعی، شرف‌الدین یحیی بن نجیب‌الدین احمد بن صواف و شهاب‌الدین المحسنی نام برد.
همچنین جمع کثیری از علامه ابن ترکمانی حدیث و فقه شنیدند و نزد ایشان مدارج عالی علمی را طی نموده و افتخار شاگردی ایشان را کسب کرده‌اند که از مشهورترین آنها می‌توان به زین‌الدین عراقی و ابن ابی‌الوفاء القرشی و همچنین دو فرزند گرانقدرش عبدالله و عبدالعزیز اشاره کرد.
آثار و تصنیفات
علامه ابن ترکمانی نیز هم‌چون بسیاری از ستارگان علم و شریعت، آثاری از خود بر جای گذاشته است که نام او را تا ابد در اذهان عالمان و عاملان قرآن و سنت نبوی جای خواهد داد و بی‌شک ما نیز به سبب همین آثار با وی آشنایی پیدا کردیم.
از مهمترین آثار علامه ابن ترکمانی رحمه‌الله می‌توان به کتاب «الجوهرالنقي في الرد علی البیهقي» اشاره کرد، آن‌گونه که خود علامه ابن ترکمانی تصریح کرده است این کتاب تعلیقی بر کتاب «السنن الکبری» ابوبکر بیهقی است و در آن اکثرا به رد و نقد اقوال و منقولات بیهقی می‌پردازد. این کتاب در دو جلد به سال 1316 هجری در حیدرآباد دکن در هندوستان به چاپ رسید. از دیگر آثار مهم ایشان عبارتند از: اختصار بوادرالتصحیف و الوهم، بهجة الاریب فی بیان ما فی کتاب الله العزیز من الغریب، تخریج احادیث هدایه، الجوهرالفرد فی المناظرة بین النرجس و الورد، الدرة السنیة فی القصیدة السینیة، السعدیة فی أصول الفقه، شرح الهدایة في الفروع الضعفاء و المتروکین، مختصر تخلیص المتشابة، مختصر رسالة قشیری، مختصر الفوائد الملتقطة من المدخل الی کتاب السنن بیهقی، مختصر المحصل فی الکلام، مختصر هدایه، المنتخب فی علوم الحدیث، منظومة فی الکبائر، الموتلف و المختلف فی أنساب العرب و… نام برد.
تمجید علما از علامه ترکمانی
علامه ابن خلکان درباره ایشان می‌فرماید: «علاءالدین قاضی‌القضات در دیار مصر امامی دارای فضل و متخصص… مجموعه‌های مفیدی را جمع‌آوری نمود…او و برادرش دو قرص ماه در آسمان دیار مصر و دو نهر جاری و روان در بوستان‌های جنت هستند.»
علامه ابن حجر می‌فرماید: «مختصر کتاب ابن صلاح اختصار خوبی‌ست از شیخ‌مان حافظ عراقی شنیدم که می‌گفت: همانا او (ابن الترکمانی) به مقصود خود (اختصار کتب بزرگ به‌طوری‌که تمام مفاهیم کتاب اصلی در مختصر آن نیز باشد) رسید… و ما احدی را نمی‌یابیم که در این زمینه (اختصار کتب) با او (ابن ترکمانی) برابری نماید… او از هم‌طرازان و علمای هم‌عصر خود پیشی گرفت و تصانیف منحصربه‌فردی نگاشت و در آنها محاسن زیادی نهفته است که مطالعه آنها از خواندن چندین ساله دیگر کتب پیشی می‌گیرد.»
امام قاسم بن قطلوبغا نیز می‌فرماید:«او (ابن الترکمانی) در فقه، تفسیر، حدیث، اصول، فرایض، حساب و شعر امام بود.»
علامه صفدی هم به تمجید از ایشان پرداخته و می‌فرماید: «عمر خویش را در اشتغال به علم و یادگیری آن مصروف نمود، تصانیف زیادی را نگاشت و مجامیع مفید و زیبایی را جمع‌آوری نمود.»
ابن تغری بردی می‌گوید: «قاضی‌القضات علاءالدین امامی فقیه و استادی چیره‌دست و فاضل در نحو، اصول و لغت و… است… بدون تردید او امام عصر خویش است.»
وفات
سرانجام این نماد علم و پشتکار بعد از سال‌ها تلاش و زحمت در راه علم و قضاوت، در سی‌ام محرم سال 757 هجری در قاهره وفات نمود. ابن فهد در «لحظ الالحاظ » از قول شیخ و استاد خویش عراقی وفات وی را در سال 749 هجری گفته است، البته طبق تحقیقات، قول اول به صواب نزدیک‌تر است. / سنی‌آنلاین
منابع و مصادر:
1ـ دکتر عواد الخلف: مقدمه تحقیق منتخب فی علوم الحدیث للابن الترکمانی، الناشر: شرکه دارالبشائر الاسلامیه-بیروت، طبعه :الاولی 1429 ه/2008 م.
2ـ ابن ابی الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیه فی طبقات الحنفیه، حیدرآباد دکن.
3ـ ابن الترکمانی، علی،الجوهرالنقی ملحق السنن الکبری للبیهقی، حیدرآباد دکن، 1344ھ
4ـ ابن تغری بردی، المنهل الصافی، تح:احمد یوسف نجاتی، قاهره، 1375 ھ / 1956 م.
5ـ ابن حجر العسقلانی، احمد، الدررالکامنه، حیدرآباد دکن، 1395 ھ/ 1975 م.
6ـ حاجی خلیفه، کشف الظنون.
7ـ الحسینی، محمد، ذیل تذکره الحفاظ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
8ـ السیوطی، حسن المحاضرة، قاهره، 1299ھ.
9ـ المقریزی، احمد، السلوک، تح: مصطفی محمود زیاده، قاهره، 1958م
دیدگاههای کاربران