ماه مبارک رمضان بر سایر ماه‌های سال فضیلت و برتری دارد و دهۀ اخیر آن نسبت به دو دهۀ اول از فضیلت و برتری ویژه‌ای برخوردار است. در دهۀ اخیر رمضان، شب قدر (لیلةالقدر) قرار دارد که عبادت در آن شب، از عبادت هزار ماه برتر است. خداوند متعال از آن به بزرگی یاد کرده و سوره‌ای نیز به نام «قدر» نازل فرموده است.
معنای لیلةالقدر
دربارۀ علت نامگذاری این شب به «شب قدر» اقوال متعددی نقل شده است؛ یکی از معانی آن، عظمت و بزرگی است و به‌خاطر عظمت و بزرگی آن «قدر» نامگذاری شده است. یکی از معانی آن عزت و شرف است، ابووراق می‌گوید: به این شب از آن جهت «لیلةالقدر» می‌گویند که بعضی از انسان‌ها بر اثر سستی در اعمال، جایگاه و رتبۀ معنوی‌شان را از دست می‌دهند و در این شب به سبب توبه، استغفار و عبادت دوباره قدر و منزلت می‌يابند. یکی از معانی آن «تقدیر و حکم» است، بدين‌معنا که هرآنچه برای همه مخلوقات در تقدیر ازلی تصويب شده، بخشی از آن که مربوط به سال پیش‌روست، در این شب به فرشتگان سپرده می‌شود تا در طول سال آن را اجرایی کنند.(مظهری،1425: 10 /288)
تعیین شب قدر
در مورد اینکه شب قدر در ماه مبارک رمضان است هیچ اختلافی نیست، اما در تعیین تاریخ آن در ایام رمضان اختلاف است و در این‌باره اقوال مختلفی نقل شده است؛ مظهری می‌گوید: در مورد تعیین شب قدر چهل قول ذکر شده است، اما صحیح آن است که شب قدر در یکی از شب‌های دهۀ اخیر ماه مبارک رمضان است. (مظهری،1425: 10 /289) در تأیید این قول احادیثی هم نقل شده است، در حدیثی آمده است: «تَحَرَّوْا لَيْلَةَ الْقَدْرِ فِي الْوِتْرِ مِنَ الْعَشْرِالأَوَاخِرِ مِنْ رَمَضَان؛ شب قدر را در شب‌های فرد دهۀ آخر رمضان تلاش کنید.(بخاری:2017) حضرت عباده از رسول‌الله صلّي‌الله‌عليه‌وسلّم در مورد شب قدر پرسید، آنحضرت فرمود: در شب‌های فردِ دهۀ اخیر رمضان 21، 23، 25، 27 و 29 یا در شب آخر رمضان است.(سیوطی، الدر المنثور: 8 /598) از این احادیث چنین معلوم می‌شود که شب قدر در یکی از شب‌های فرد دهۀ اخیر رمضان است.
بیشتر علما برآن‌اند که شب قدر، شب بیست‌وهفتم است. (زحیلی:1409: 2 /573) این دیدگاه از برخی از احادیث هم تأیید می‌شود، در حدیثی آمده است: «مَنْ كَانَ مُتَحَرِّيًا فَلْيَتَحَرَّهَا لَيْلَةَ سَبْعٍ وَعِشْرِينَ؛ هرکس می‌خواهد شب قدر را دریابد، آن را در شب بیست‌وهفتم جست‌وجو کند. (بیهقی،سنن کبری:8811)
از حدیثی معلوم می‌گردد که در عدم تعیین شب قدر خیری نهفته است تا مردم در همه شب‌های دهۀ اخیر به عبادت و دعا بپردازند. علامه ابوالحسن ندوی در مورد علت عدم تعیین شب قدر می‌نویسد: حکمت خداوندی و لطفش بر بندگان این بود که این شب در عشرۀ اخیر رمضان مبهم و پوشیده بماند تا مسلمانان در عبادت تلاش کنند و همت‌شان بالا رود و بیشتر به جست‌وجوی آن بپردازند و همه شب‌های دهۀ اخیر را در قیام و عبادت و دعا سپری کنند؛ همانگونه‌که آنحضرت صلّي‌الله‌عليه‌وسلّم عمل می‌کرد. (ندوی،1420: 201)
فضیلت شب قدر
برای اهمیت و برتری این شب، همین قدر کافی‌ست که قرآن کریم در این شب نازل شده است و این شب از هزارماه فضیلت و برتری دارد. امام شاه ولی‌الله دهلوی در مورد فضیلت شب قدر می‌نویسد: در شب قدر نوعی از روحانیت انتشار می‌یابد، ملائکه به زمین فرود می‌آیند، مسلمانان در آن بر عبادت متفق می‌شوند، انوارشان میان‌شان منعکس می‌گردد، و شیاطین از آنها دور می‌شوند، دعاها و طاعات‌شان پذیرفته می‌شود. (دهلوی،1382: 2 /139)
آنحضرت صلّي‌الله‌عليه‌وسلّم در دهۀ اخیر بیشتر به عبادت می‌پرداخت و برای یافتن این شب معتکف می‌شد و دیگران را هم تشویق می‌فرمود. در حدیثی آمده است که آنحضرت در دهۀ آخر رمضان چنان در عبادت می‌کوشید که در سایر اوقات آن‌قدر نمی‌کوشید. (مسلم: 1175) در حدیث دیگری از عایشۀ صدیقه رضی‌الله‌عنها روایت است: هنگامی‌که دهۀ اخیر ماه رمضان فرامی‌رسید، رسول اکرم کمر می‌بست و شب را با عبادت بیدار می‌ماند، و اهل خانه را نیز بیدار می‌کرد. (مسنداحمد:1105)
آنحضرت برای عبادت شب قدر بسیار تأکید داشت، در حدیثی آمده است «مَنْ حُرِمَهَا، فَقَدْ حُرِمَ الْخَيْرَ كُلَّهُ، وَلاَ يُحْرَمُ خَيْرَهَا إِلاَّ مَـحْرُومٌ؛ هرکس در این شب از عبادت و بندگی محروم ماند، گویا از همه خوبی‌ها محروم گردید، و از برکاتش محروم نمی‌گردد مگر افراد بی‌توفیق و محروم.» (ابن‌ماجه:1644) در حدیث دیگری آمده است که هرشخص در شب قدر با ایمان و به نیت ثواب قیام نماید، تمام گناه‌های گذشتۀ وی عفو می‌شوند.(بخاری: 1901)
منظور از قیام در این شب این است که نماز بخواند یا در عبادت دیگری مانند تلاوت و ذکر و غیره مشغول شود. منظور از امید داشتن ثواب این است که قیامش برای ریا و تظاهر نباشد، بلکه فقط برای رضای خداوند متعال و نیت ثواب باشد. خطابی می‌گوید: منظور این است که به ثواب یقین داشته باشد و با بشاشت قلب قیام کند، و آن را بار و زحمتی تلقی نکند و با سستی قیام نکند. و این امر واضح است که هر قدر یقین به ثواب بیشتر باشد به‌همان مقدار تحمل مشقت و سختی در عبادت آسانتر می‌شود.(تهانوی،[بیتا]:174) در حدیث دیگری آمده است که در شب قدر حضرت جبرئیل به‌همراه جماعتی از ملائکه می‌آید و برای کسی که ایستاده یا نشسته الله را ذکر می‌کند، دعای رحمت می‌کنند.(بیهقی، شعب‌الایمان: 3 /343)
ویژگی‌ها و علائم شب قدر
برای شب قدر علائمی در احادیث ذکر شده است که می‌توان به برخی از آنها اشاره کرد:
1. شبی‌ست روشن، صاف و شفاف؛
2. در آن شب هوا معتدل است؛ نه زیاد گرم است و نه زیاد سرد؛
3. در آن شب ماه نور افشانی می‌کند؛
4. در آن شب تا صبح ستاره‌ای از آسمان به‌سوی شیاطین پرتاب نمی‌شود؛
5. در صبح روز بعد، آفتاب بدون شعاع طلوع می‌کند و مانند ماه شب چهاردهم به‌صورت قرصی نمودار می‌شود؛
6. خداوند متعال آن روز، شیطان را از اینکه با خورشید طلوع کند، منع کرده است؛ برخلاف دیگر روزها.(مسنداحمد: 37 /425)
7. در شب قدر همه چیز به سجده می‌افتند، انوار همه‌جا را فرامی‌گیرد و سلام ملائکه شنیده می‌شود.(مظهری،1425: 10 /293)
اما باید دانست که این علائم کلی نیستند و برای همه هم قابل رؤیت نیستند، مفتی محمدشفیع عثمانی رحمه‌الله می‌نویسد: بسیاری در شب قدر، انوار خاصی را مشاهده خواهند کرد، اما نه این برای همه حاصل می‌گردد و نه در تحصیل ثواب و برکات شب قدر نقشی دارد، لذا نباید زیاد به فکر دیدن این علائم بود. (عثمانی، 1388: 14 /597)
در شب قدر چه اعمالی انجام دهیم؟
شب قدر برای مؤمن یک فرصت استثنایی و طلایی‌ست که در این شب به توبه، استغفار و عبادت بپردازد و قلب خویش را شست‌وشو دهد و آن را از رذائل اخلاقی بزداید و به فضایل اخلاقی بیاراید. بزرگان، دهۀ اخیر را بیدار میماندند تا شب قدر را دریابند و مورد عفو و بخشش قرار گیرند.
در احادیث انجام عبادات خاصی در این شب نقل نشده است، آنچه در احادیث برای این شب تأکید شده، نماز خواندن و دعا کردن است. حضرت عایشۀ صدیقه از رسول خدا صلّي‌الله‌عليه‌وسلّم پرسید که اگر من شب قدر را یافتم، چه دعایی بخوانم؟ آنحضرت فرمود: این دعا را بخوان: «اللَّهُمَّ إِنَّكَ عَفُوٌّ تُحِبُّ الْعَفْوَ فَاعْفُ عَنِّي؛ بارالها تو عفوکننده‌ای و عفو کردن را می‌پسندی، گناه‌های مرا عفو بفرما. (ترمذی:3513)
علامه اشرفعلی تهانوی می‌گوید: عبادت خاصی در این شب تعیین نشده است، کسی که توفیق عبادت در این شب می‌یابد، سعی کند انواع عبادات را انجام دهد؛ به نماز، تلاوت، درود و دعا اهتمام ورزد تا ثواب همه اعمال را کسب کند. برگزاری اجتماع و سخنرانی کردن در این شب اگرچه تا حدی مفید است، اما نباید زیاد به این برنامه‌ها مشغول شد.(تهانوی، [بیتا]:190)
هرکس در شب قدر نماز عشا و صبح را با جماعت ادا کند، او نیز ثواب آن شب را دریافته است و هرکس هرچه بیشتر عبادت کند، به ثواب بیشتری نائل می‌گردد.( عثمانی، 1388: 14 /599) در حدیثی آمده است: هر کس مغرب و عشا را تا پایان رمضان با جماعت بخواند از خوبی‌های شب قدر محروم نخواهد شد. (مصنف عبدالرزاق،1403: 1 /528)
منبع: فصلنامه ندای اسلام/ شماره 73 (ویژه رمضان)
دیدگاههای کاربران