اهمیت انتخاب دوست و همنشین

انسان موجودی اجتماعی است. گرایش به اجتماع از نظر عقل و عاطفه وی را نیازمند همسر و دوست می‌کند تا نیازهای مادی و معنوی و نیز جسمی و روحی خود را بدان پاسخ دهد. ولی آنچه در این میان مهم است، چگونگی انتخاب دوست است. اسلام همان اندازه که به همنشینی با افراد و دوستان خوب توصیه کرده، به همان اندازه نیز از همنشینی با دوستان بد و افراد بی‌بندوبار منع کرده است. همنشین و رفیق می‌تواند تأثیر مستقیم بر همنشین خود بگذارد. اگر همنشین نیک و صالح باشد به‌صورت ایجابی تأثیر گذاشته و می‌تواند سعادت و خوشبختی دنيوی و اخروی انسان را تضمين كند و اگر همنشین بد و طالح باشد، تأثیر سلبی گذاشته و می‌تواند شقاوت و بدبختی ابدی را برای آدمی رقم بزند. رفیق می‌تواند در خوشبختی و بدبختی رفیق خود نقش بسزایی داشته باشد. رفیق می‌تواند رفیق خود را به‌سوی تعالی و پیشرفت و ترقی سوق داده به اعلی‌علیین برساند و هم می‌تواند به‌سوی بدبختی و فلاکت سوق داده به اسفل‌السافلین برساند. لذا در انتخاب دوست و رفیق دقت کافی باید داشت.
بیشتر بدبختی و فلاکت‌ها ریشه در رفیق ناباب دارد. به قول شاعر:
تا توانی می‌گریز از یار بد/ یار بد بدتر بود از مار بد
مار بد تنها تو را بر جان زند/ یار بد بر جان و بر ایمان زند
انسان خواه‌ناخواه تأثیرپذیر است و چنان‌که روانشناسان گفته‏اند: نفس انسان همانند دزد ماهری است که صفات ناپسند را به‌طور ناخودآگاه از همنشینان خود می‏دزدد؛ و این حقیقت هم ازنظر علمی و هم ازنظر تجربه معمولی و مشاهدات حسی ثابت‌شده است. وقتی آب باآن‌همه لطافت در سنگ اثر می‌گذارد و یا آهن سرد و سخت از همنشینی با آتش، حالت انبساط و انعطاف به خود می‌گیرد و هر شکل و قالبی را می‏پذیرد، چگونه می‏شود که روح انسان باآن‌همه لطافت، تحت تأثیر رفتار و کردار همنشینان قرار نگیرد؟ گاه نقش رفیق بد در بدبختی انسان از هر عاملی مهم‌تر است و او را تا سر حدّ فنا و نیستی پیش می‏برد و برای همیشه موجب پشیمانی می‏شود و در قیامت انگشت حسرت و تأسف به دندان گزیده، اظهار پشیمانی می‏کند و با خود می‏گوید: رفیقم مرا از هدایت و سعادت بازداشت. بیداری و آگاهی به سراغ من آمده بود و چشمه سعادت در کنارم جاری بود، ولی این دوست بی‏ایمان و فاسد، مرا از لب چشمه آب حیات، تشنه بازگرداند و مرا در گرداب بدبختی فروبرد و گمراه ساخت. الله تعالی در قرآن کریم می‌فرماید: «وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى‏ یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبیلًا یا وَیْلَتى‏ لَیْتَنی‏ لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلیلًا لَقَدْ أضَلَّنی‏ عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنی‏ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِلْانْسانِ خَذُولًا» (فرقان:27- 29). ترجمه: (و روزی که ستمگر دو دست خود را به دندان می‏گزد و می‏گوید: ای‌کاش به همراه پیامبر، راهی برمی‌گزیدم. ای‌وای بر من! کاش فلان شخص را دوست خود نمی‏گرفتم. او مرا پس‌ازآنکه قرآن به سراغم آمد، گمراه ساخت و شیطان، خوارکننده انسان است). این آیه نشان می‏دهد که اگر مردم به حال خود رها شوند، حقایق الهی را می‏پذیرند، ولی افراد شیطان‌صفت آنها را فریب داده و از حق بازمی‏دارند.
در حدیثی آمده است: «إِنَّمَا مَثَلُ الجليس الصالحُ والجليسُ السوءِ كحامِلِ المسك، ونافخِ الكِيْرِ فحاملُ المسك: إِما أن يُحْذِيَكَ، وإِما أن تبتاع منه، وإِمَّا أن تجِدَ منه ريحا طيِّبة، ونافخُ الكير: إِما أن يَحرقَ ثِيَابَكَ، وإِما أن تجد منه ريحا خبيثَة» (أخرجه البخاری و مسلم عن أبی موسی الأشعری). ترجمه: همانا مثال همنشین صالح و همنشین بد مثال حامل مسک و آهنگر است، حامل مسک (عطر فروش) یا به تو از عطرش می‌بخشد و یا خودت از وی می‌خری و یا اینکه از او بوی خوش به مشامت خواهد رسید؛ آهنگر یا لباست را می‌سوزاند و یا بوی بد از وی خواهی یافت.
همنشین صالح و نیک کسی است که تو را به خیر راهنمایی کرده و از شر بازدارد و به تو علم نافع و حرف درست رسانیده، نشانه‌های خدا را به تو نشان دهد و تو را از عیب‌های خودت آگاه کند و قدر و منزلت تو را هم بالا بداند و نیازهایت را هم برطرف نماید، طوری که بعد از خدا به‌غیراز او به کسی نیاز نداشته باشی. اگر دیدار خدا را یادآوری کنی به‌طرف اعمال نیک روی بیاورد و زمانی که از گرفت خدا بترسانی از بدی بازآید. ستم را درحالی‌که توانایی آن را دارد، ترک بکند. به گناهان خود استغفار نماید. از بدی درحالی‌که به آن میل دارد، اجتناب ورزد. همنشین صالح از کوتاهی‌هایت در می‌گذرد و عیوبت را از دیگران می‌پوشاند و اگر به‌سوی خیر روی‌آوری تو را تشویق کرده خودش هم با تو شریک می‌شود؛ و اگر حرف ناروایی به زبان‌آوری و یا کار ناروایی مرتکب شوی تو را از آن بازداشته دل و زبانت را از آن پاک می‌کند و اگر گناهکار باشی تو را به استغفار و توبه تشویق می‌کند؛ و حداقل نفعی که از رفیق و همنشین نیک به دست می‌آید این است که انسان به‌خاطر رعایت او و یا پیشی گرفتن در نیکی‌ها از ارتکاب کارهای ناروا باز می‌آید.
اما همنشین بد اگرچه تو در بدی با آنها هم‌دست نباشی به‌اندازه خودت از بدی آنها سهم خواهی داشت. اگر با آنها حتی در حد یک کلمه هم همراهی بکنی با او شریک خواهی بود و اگر سکوت هم بکنی علامت رضایت است. گاهی اوقات همنشین بد و فاجر از تو قوی‌تر است و نمی‌توانی او را بازداری پس بهتر است که از وی دوری بجویی تا در بدی او شرک نباشی. در مجالس شر از افراد گوناگون غیبت می‌شود و بدگویی، سخن‌چینی، دروغ و لعن‌ونفرین و هر کلام فاحش و لهوولعب و انهماک در باطل هم صورت می‌گیرد. در قرآن کریم آمده است: «وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُواْ فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَإِمَّا يُنسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِين» (سورة الأنعام:68). ترجمه: ‏هرگاه ديدي كساني به تمسخر و طعن در آيات (قرآنيِ) ما مي‌پردازند از آنان روي بگردان (و مجلس ايشان را ترك كن و با آنان منشين) تا آنگاه‌که به سخن ديگري مي‌پردازند. اگر شيطان (چنين فرماني را) از ياد تو برد (و دستور الهي را فراموش كردي)، پس از به خاطر آوردن (و ياد كردن فرمان، از پيش ايشان برخيز و) با قوم ستمكار منشين.‏
همشنین بد زهر کشنده است، مدام در حال تشویق به ارتکاب معاصی هستند و به هرکسی که با آنها همنشینی گزیند دروازه‌های شر و فساد را روی وی باز می‌کند و به همنشینان خود انواع گناهان را تزیین کرده و زیبا جلوه می‌دهد و به هر فسادی که در مخیله‌ی انسان هم نبوده یادآور می‌شود و اگر کسی نیت توبه داشته باشد او را از کارش باز می‌دارد.
در حدیث شریف آمده است: «المرء علي دين خليله فلينظر احدكم من يخالل» (رواه أبوداود) ترجمه: آدمي بر دين و آيين دوست خويش است. بايد هريك از شما بنگرد با چه كسي دوستي می‌کند.
دوست و همراه، هویت انسان است، انسان را می‌توان از دوست و همراه او شناخت. انسان اگر با خوبان نشست‌وبرخاست کند به سبب آنها به‌سوی پروردگار صعود خواهد کرد. و اگر با بدان و بدسرشتان نشست‌وبرخاست کند به سبب آنها به‌سوی فلاکت و بدبختی سقوط خواهد کرد. اصلاً قابل‌درک نیست که انسان پاک و عفیف با افراد منحرف و از راه به در و بددهان همراه و همنشین باشد و به آنها افتخار کند. زمانی که انسان باکسی دوست می‌شود، ناخودآگاه قدر و قیمت شخصیت خود را تعیین می‌کند.
شاعر می‌گوید:
عَنِ الْمَرْءِ لاَ تَسْأَلْ وَسَلْ عَنْ قَرِينِهِ/ فكُلُّ قَرِينٍ بِالْمُقَارَنِ يَقْتَدِي
ترجمه: در مورد خود فرد پرس‌وجو نکن، بلکه از همنیشن او بپرس که هر همنشین اقتدای همنشین خود را می‌کند.
در قرآن کریم آمده است: «وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا» (سورة الکهف: 28) ترجمه: ‏‏باکسانی باش كه صبحگاهان و شامگاهان خداي خود را مي‌پرستند و به فرياد مي‌خوانند، (و تنها رضاي) ذات او را مي‌طلبند و چشمانت از ايشان (به‌سوی ثروتمندان و قدرتمندان مستكبر) براي جستن زينت حيات دنيوي برنگردد.
انسان باید باکسی نشست‌وبرخاست داشته باشد که او را به تعالی و پیشرفت به‌سوی پروردگار جهانیان سوق دهد. از همنشینی با افراد خداترس و متقی به انسان معنویت خاصی دست می‌دهد. همان‌طور که صحابه رضی‌الله‌عنهم وقتی پیش رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم حضور می‌یافتند، چنین حالتی به آنها دست می‌داد و وقتی پیش اهل‌وعیال خود برمی‌گشتند آن حالت را نمی‌یافتند که دراین‌باره آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌فرماید: «لو بقیتم علی الحال التی أنتم بها عندی، لصافحتکم الملائکة، ولزارتکم فی بیوتکم» (أخرجه مسلم عن حنظلة) ترجمه: اگر بر همان حالتی که در نزد من هستید، باقی بمانید فرشتگان با شما مصافحه کرده و در خانه‌هایتان شما را زیارت خواهند کرد.
از این قول پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فهمیده می‌شود که صحابه رضی‌الله‌عنهم در نزد آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم حالتی خاص داشتند. و نوعی از همین حالت را الان در مساجد و خانه خدا و همچنین همنشینی با اولیای خدا می‌توان یافت.
در حدیث شریف آمده است: «لا تُصَاحِبْ إِلا مُؤْمِناً، ولا يأكُلْ طَعَامَكَ إِلا تَقِيّ» (أخرجه أبو داود والترمذي عن أبي سعيد الخدري) ترجمه: همراه مشو مگر با فرد مؤمن و غذای تو را کسی نخورد مگر فرد پرهیزگار.
رفیق ناباب می‌تواند بر معتقدات رفیق خود لطمه بزند و او را به انجام محرمات و منکرات و وقوع بر آن دعوت ‌دهد. انسان به‌صورت طبیعی از عادات، اخلاق و اعمال همنشین متأثر می‌شود. آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌فرماید: (المرء علی دین خلیله فلینظر احدکم من یخالل). دیدار رفیق بد یادآور گناه و معصیت به انسان است. رفیق بد پل ارتباطی شخص با افرادی منحرف‌تر از خود می‌شود. رفیق بد عیب‌های شخص را از خودش پوشیده نگه‌داشته و خطاهایش را نیکو جلوه می‌دهد و بزرگی گناه را از دل او بیرون می‌کند. هم‌نشینی با بدان انسان را از هم‌نشینی با صالحین و خوبان محروم کرده و موجب فوت خیر و صلاح می‌گردد. در اکثر مجالس انسان‌های بد ذکر خدا به میان نمی‌آید، لذا چنین مجالس موجب حسرت و پشیمان در روز قیامت خواهد بود. هم‌نشینی با بدان ضایع کردن فرصت عمری است که خداوند متعال از آن حساب خواهد گرفت.
پس فرد عاقل و فهمیده‌ای که دنبال نجات و خوشبختی دنیا و آخرت است، باید از چنین افرادی اجتناب ورزیده و از همنشینی با چنین افرادی نهایت دوری را پیش بگیرد.