مدیریت خواب و تأثیر آن در زندگی

مدیریت و برنامه‌‌‌ریزی درست برای خوابیدن از ویژگی‌های بارز انسان‌های موفق است و تأثیرات چشمگیری در زندگی خواهد داشت.

برنامه نامنظم خواب تأثیرات منفی و زیانباری بر سلامتی، کسب‌وکار، عبادت و بندگی، اداره امور و اخلاق انسان دارد و بی‌توجهی به این امر مهم بسیاری از برنامه‌های مثبت را خلل‌پذیر و نامنظم می‌گرداند؛ و براثر سهل‌انگاری و بی‌توجهی به برنامه استراحت و نخوابیدن در اوقاتی که برای خواب تعیین شده است، بی‌برنامگی و کسالت همه زوایای زندگی را فرامی‌گیرد و بسیاری از کارهای غیرمفید جایگزین کارهای ارزشمند و مفید خواهد شد و زندگی سمت‌وسوی دیگری خواهد گرفت.

مدیریت خواب در شریعت اسلامی
خداوند حکیم بسیاری از برنامه‌های مفید و خصلت‌های نیکو را در قرآن برای انسان‌های مؤمن نشاندهی کرده است؛ به امید آنکه بندگان خداجو و نیک‌سیرت و رهپویان راه سعادت در این مسیر گام بردارند.
حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز بسیاری از عادت‌های پسندیده را برای مؤمنان بیان داشته و زندگی را جهت‌دهی کرده است.
خداوند عزوجل در چندین مورد از قرآن کریم فرموده است: شب را جهت سکون و آرامش و روز را روشن قرار داده‌ایم تا به کارها و امور زندگی رسیدگی کنید؛ جز نیمه آخر شب که صالحان برای تهجد و نماز فجر برمی‌خیزند و نیز چندین جا دستور داده است که در صبح و شام به تسبیح خداوند مشغول باشید.
از آیات قرآن کریم این حقیقت فهمیده می‌شود که در سکون و آرامش شب فرصتی مناسب برای خواب و استراحت وجود دارد و در فرصت کوتاهی، انسان راحتی قابل‌توجهی را تجربه خواهد کرد و در روز که هوا روشن و موقعیت‌های کاری فراهم و فعالیت‌های اجتماعی امکان‌پذیر است، بیدار بودن و فعالیت کردن مطلوب و پسندیده است و هر کس با دستورات حکیمانه خداوند حکیم هماهنگ باشد، در زندگی موفق خواهد شد.
الله تعالی فرموده است: قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِن جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُم بِلَيْلٍ تَسْكُنُونَ فِيهِ أَفَلَا تُبْصِرُونَ ﴿72﴾ وَمِن رَّحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿73﴾؛ بگو به من خبر بدهید اگر قرار دهد الله تعالی بر شما روز را همیشگی تا روز رستاخیز کیست الهی جز الله که بیاورد برای شما شب را که آرام گیرید در آن؟ آیا نمی‌بینید؛ و از رحمت اوست که قرار داد برای شما شب و روز را تا آرام گیرید در آن (شب) و تا بجویید از بخشش او (در روز) و باشد که شما شکرگزاری کنید. [قصص:73-72]
و نیز فرموده است: هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُواْ فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ ﴿67﴾؛ اوست آنکه قرار داد برای شما شب را تا آرام گیرید در آن و روز را روشنی‌بخش. هرآینه در این نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌شنوند. [یونس: 67]
می‌طلبد که صاحبان خرد در این راهنمایی‌های خداوندی اندیشه کنند و زندگی خود را در پرتو این بیانات روشنگرانه تنظیم نمایند.
متأسفانه امروزه و به‌ویژه در زندگی شهری افراد بزرگ خانواده، به دلایل مختلف شب‌ها را تا دیروقت در بیداری سپری می‌کنند و بسیاری از کودکان نیز در همین محیط ناآرام، شب‌ها بیدار می‌مانند و یا نمی‌توانند خواب راحتی داشته باشند؛ لذا موقع رفتن به مدرسه با مشکل می‌توانند بیدارشان کنند تا به مدرسه بروند.
وانگهی به علت نداشتن خواب کافی و مفید در شب، بسا فشار روحی و روانی بر آنها وارد آمده بر درس، اخلاق، سلامتی و گیرایی‌شان اثرات منفی برجای خواهد گذاشت و نمی‌توانند سرحالی و نشاط و پویایی و تمرکز مناسبی داشته باشند و درنتیجه داشتن یک زندگی موفق و دارای نظم برای آنان دشوار خواهد بود.
این دستورات سراسر حکمت شریعت اسلام، مطابق با قانون فطرت و در جهت مصلحت و سلامتی انسان‌هاست؛ زیرا شریعت در شب پس از نماز عشاء، برنامه‌ای عبادی برای بندگان درنظر نگرفته است تا استراحت کنند و این امر اشاره‌ای روشن دارد به این واقعیت که خواب و استراحت اول شب برای انسان‌ها مفید است و امروزه ازنظر دانش پزشکی نیز این امر به اثبات رسیده است.
از سوی دیگر، شریعت اسلام انسان‌ها را برای نماز و دعای آخر شب (تهجد) تشویق کرده است و مشغول شدن به نماز و عبادت در آخر شب فضایل بی‌شماری دارد و همچنین ادای نماز فجر بر مسلمانان فرض شده است و ادای دو رکعت نماز پس از طلوع خورشید برابر با حج و عمره قرار داده شده است تا از این اوقات پر خیروبرکت محروم نشوند و در عالم خواب آن را ضایع نکنند.
واقعیت آن است که شریعت اسلام با برنامه‌ریزی‌های هدفمند و تأثیرگذار سعی بر آن دارد که عادت‌های مثبت و مفید را در زندگی انسان‌ها نهادینه کند تا سالم و تندرست زندگی کنند و از عمرشان بهترین بهره‌ها را ببرند.
بنابراین تغییر دادن تدریجی عادت‌های ناهماهنگ با برنامه‌های شریعت، امری بسیار پسندیده و گامی میمون و مبارک است در راستای یک زندگی شکوهمند و سعادت آفرین.
به‌یقین انسان‌هایی که همگام با این برنامه فطری زندگی نمی‌شوند، از بسیاری برکات صبحگاهان و نسیم‌های رحمت بامدادی محروم خواهند بود و بسا از ادای فریضه نماز فجر نیز بازمی‌مانند که زیان‌های فراوانی را در پی خواهند داشت.
پس اراده قطعی برای تغییر می‌تواند در راستای رسیدن انسان به اهداف موردنظر سودمند باشد و روزنه امیدی است به‌سوی آینده‌ای روشن‌تر و عمری پربارتر.
سنگ ره آب است اگر همت قویست /*/ سیل را پست و بلند جاده چیست؟
سنگ ره گردد فسان تیغ عزم /*/ سنگ ره شد امتحان تیغ عزم
مشکل بسیاری از مردم این است که به‌جای کنترل و مدیریت اوقات و عادت‌ها، خود در دام عادت‌های نامطلوبی گرفتار می‌گردند که گاهی سلامتی آنها را به خطر انداخته، زندگی‌شان را با چالش مواجه می‌کند.
بسیاری از مردم مانند کودکان شده‌اند که تا خواب بر آنها غلبه نکند، در شب نمی‌خوابند؛ وانگهی وقتی سر بر بستر ندادند تا خسته نشده‌اند، بیدار نمی‌شوند و در این میان نه‌تنها در برنامه‌های کاری خلل ایجاد می‌شود؛ بلکه ارزش‌های برتری مانند نماز صبح نیز فدای شب‌نشینی‌ها و خواب پگاهشان خواهد شد و در دو جهان متضرر می‌گردند.

زمان خواب و مقدار آن
برای انسان‌های سالم و دارای طبیعت معتدل، شش ساعت خواب در شب کافی است و پس از برنامه‌های کار روزانه می‌توانند با شش ساعت خواب در شب، راحتی و سلامتی و نیروی خود را بازیابند و روزی دیگر را آغاز نمایند.
ازآنجایی‌که خوابیدن پس از عشاء و نیز بیدار شدن برای تهجد، از منظر شریعت اسلامی امری پسندیده و دارای فضیلت و اجر است و به این موارد ترغیب آمده است، مقدار و مدت‌زمان خواب نیز ظاهر می‌گردد که در حالت عادی حدود شش ساعت تا هفت ساعت است؛ مگر برای افراد بیمار و دارای عذر؛ بنابراین خواب کمتر از شش یا هفت ساعت زیان‌آور و بیش از آن نیز اتلاف عمر و هدر دادن اوقات گران‌بها شمرده می‌شود.
برخی از مردم بر اساس نیاز و برخی بر اساس عادت می‌خوابند؛ کسانی که به خواب زیاد عادت کرده‌اند، اگر خواب را کمتر کنند، در ابتدای امر دچار خستگی می‌شوند و دلشان می‌خواهد بخوابند؛ اما اگر به مقدار نیاز بسنده کرده مقاومت کنند، عادت‌شان تغییر خواهد کرد.
البته نیاز به خواب در افراد مختلف متفاوت است، کودکان و نوجوانان به خواب بیشتری نیاز دارند و نیز کسانی که کارهای سخت و سنگین دارند به خواب طولانی‌تری نسبت به بقیه مردم نیاز دارند؛ اما اگر کسی خواب را مدیریت کند و آغاز و پایان آن را مشخص نماید، به خواب کمتری نیازمند خواهد بود و همچنین کسانی که به دستورات دینی پایبندی دارند خواب کمتری خواهند داشت.

انتخاب اوقات مناسب برای خواب
گزینش اوقات مناسب برای خواب می‌تواند موفقیت‌ها را افزایش دهد و آرامش و سلامتی را به ارمغان بیاورد.
این واقعیت را نیز از یاد نبریم که هیچ‌گاه خواب روز نمی‌تواند جایگزین خواب شب و مانند خواب شب برای جسم و جان مفید باشد؛ به همین علت 85% خواب باید در شب و 15% در روز باشد؛ بنابراین خوابی که در قرآن و سنت به آن اشاره شده خواب قیلوله (خواب نیمروز) و بهتر از آن خواب سر شب است. خواب نیمروز سنت است و در رفع خستگی و بازیابی توان و نیرو بسیار اثرگذار خواهد بود.

بهترین اوقات برای خواب
مطابق تحقیقات انجام‌شده از ساعت 9 تا 12 شب، بهترین وقت برای خواب است؛ زیرا هر ساعت خواب، برابر با 3 ساعت است و آرامش کامل به بدن بازمی‌گردد.
از ساعت 12 تا 3 شب، هر ساعت خواب برابر با یک‌و‌نیم ساعت و از ساعت 3 شب تا 5 بامداد، هر ساعت خواب برابر است با یک ساعت و سه ساعت خوابیدن قبل از نیمه‌شب از خوابیدن هفت ساعت در روز مفیدتر خواهد بود.
به همین علت حضرت رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم پس از نماز عشاء بیدار ماندن و گفتگوی بی‌فایده را ناپسند داشته است؛ جز برای کسب دانش یا عبادت.
و حضرت عمر رضی‌الله‌عنه نیز از مردم درخواست می‌کرد تا پس از نماز عشاء بیدار نمانند؛ بلکه بخوابند تا در وقت سحر بتوانند برای نماز تهجد بیدار شوند.
(خالدی، صلاح عبدالفتاح، الخطة البراقة لذی النفس التواقة/ صفحه 155)
زود خوابیدن و زود بیدار شدن، به‌راحتی و سلامتی انسان کمک شایانی می‌کند و نیز سرحالی و نشاط را به همراه دارد.
دکتر حسان شمسی باشا در کتاب «توصیه‌‌های یک پزشک» چنین آورده است:
پروفسور اوز ولد – که مدت چهل سال در دانشگاه ادنبره درباره پدیده خواب تحقیق کرده است – می‌گوید: اگر می‌خواهی هنگام رفتن به رختخواب، خواب راحت و زودهنگامی داشته باشی، صبحگاهان زود برخیز و بر این امر پایبندی کن، در شب خوابی راحت خواهی داشت و درنتیجه در طول روز بسیار سرحال و بانشاط خواهی بود.
نویسنده کتاب «خوابیدن، یک هنر است» می‌گوید: در آفرینش جسم ما سازگاری با قوانین طبیعت لحاظ شده است؛ پس اگر ما با این قوانین فطری ناسازگاری و مخالفت داشته باشیم، فقط خود را ملامت کنیم.
نیز می‌گوید: لازم است بدانیم که تأثیر چند ساعت خواب قبل از نیمه‌شب در تازگی و شکوفایی بدن ما ده برابر بیشتر و برتر از ساعات بعدی است.
نیریس‌دی یکی از پژوهشگران درباره فایده خواب زود شب می‌گوید: یک ساعت خواب قبل از نیمه‌شب برابر است با 3 ساعت پس از نیمه‌شب. (الخطة البراقة: 156)
بنابراین هماهنگ شدن با قوانین طبیعت و شریعت و خوابیدن زودهنگام و نیز بیدار شدن زودهنگام، بر سلامتی و راحتی انسان می‌افزاید و هم در باروری فکر و اندیشه تأثیرگذار است و نیز انسان از برکات سحرگاهان و اعمال صبح محروم نخواهد شد و از قدیم گفته‌اند: سحرخیز باشد تا کامروا شوی.
سحر با باد می‌گفتم حدیث آرزومندی /*/ خطاب آمد که واثق شو به الطاف خداوندی
دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است /*/ بدین راه و روش می‌رو که با دلدار پیوندی (حافظ)

فواید خوابیدن زودهنگام در شب
خوابیدن زودهنگام در شب، فایده‌های قابل‌توجه و تأثیرگذاری در زندگی دارد که به پاره‌‌ای از آن اشاره می‌شود.
1. نخستین فایده‌اش آن است که هماهنگ با فطرت و دستورات شریعت اسلامی حرکت کرده و این امر بر سلامتی وی افزوده، به خاطر اطاعت از دستور شریعت اسلامی اجر و پاداش دریافت خواهد کرد.
2. کسانی که زود می‌خواهند، از شب‌نشینی‌های غفلت‌ها، سخنان بیهوده و مزاحمت انسان‌های بی‌کار محفوظ خواهد ماند.
3. خوابی راحت و باارزش خواهد داشت که خواب هیچ‌وقت دیگری با آن برابری نخواهد کرد و اگر بتواند چهار ساعت آرام بخواهد، گویا ده الی دوازده ساعت خوابیده است.
4. با کاهش وزن مواجه خواهد شد؛ زیرا کسانی که تا دیروقت بیدار می‌مانند، مجبورند با وعده‌های غذایی مختصری خود را مشغول نمایند تا گرسنه نشوند و پس‌ازآن بدون آنکه تحرک زیادی داشته باشند می‌خوابند و این امر منجر به افزایش وزن آنان خواهد شد.
5. سلامتی قلب‌شان برقرار خواهد ماند؛ زیرا طبق تحقیقات انجام‌شده کسانی که شب‌ها تا دیر بیدار می‌مانند، بیش از دیگران در معرض حمله قلبی قرار خواهند داشت.
6. با سرحالی و نشاط بیدار می‌شوند و به فعالیت می‌پردازند؛ زیرا بدن‌شان به‌قدر کافی استراحت کرده است.
7. در برنامه‌‌های زندگی موفق‌تر خواهند بود؛ زیرا نیرو و توان کافی یافته‌اند.
8. کمتر از دیگران کافیین استفاده می‌کنند؛ زیرا افرادی که تا دیروقت بیدار می‌مانند، چای، قهوه و نسکافه افزون‌تری مصرف می‌کنند.
9. صبحگاهان و هنگام سحر بانشاط و سرحالی می‌توانند به عبادت خداوند مشغول شوند.
10. جسم‌شان طراوت و تازگی می‌یابد و از هوای پاک و تمیز بامداد بهره می‌برند.
اوقات پربرکت صبح را دریابیم
وقت صبح، وقت بابرکتی است که انسان پس از استراحت شب، بانشاط و شادابی به فعالیت می‌پردازد و از این وقت باصفا می‌تواند بهترین بهره‌ها را ببرد.
در حدیث آمده است که رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «اللهم بارک لأمتی فی بکورها»؛ خدایا اول روز را برای امتم پربرکت بگردان. (رواه الترمذی و ابوداود و غیرهما)
با توجه به دعای حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وسلم، کارهایی که در این وقت انجام می‌گیرند پربرکت خواهند بود و برای مسلمان شایسته است که از چنین اوقات پرخیروبرکتی بهره ببرد و به‌منظور طلب رزق و روزی و یا طلب علم تلاش نماید.
بیدار ماندن پس از نماز فجر سبب خیروبرکت می‌گردد؛ زیرا در این وقت فکر و اندیشه راحت است و هر نوع کاری آغاز گردد، با استحکام و روحیه و نشاط پیش می‌رود و به سرانجام می‌رسد.
حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وسلم و یاران گرامی‌اش در این وقت نمی‌خوابیدند و همواره انسان‌های بزرگ و نویسندگان موفق و پژوهشگران چیره‌دست، از برکت‌های این وقت بهره‌ها برده و توشه‌ها اندوخته‌اند و کارنامه‌های درخشان و ارزشمندی برجای گذاشته‌اند.
استفاده کردن از وقت صبح پس از نماز فجر در زمینه فراگیری علم و دانش یا کار و یا مشغول شدن به عبادت و بندگی، بر روح و روان انسان تأثیر مثبت می‌گذارد و بر سلامتی و سرحالی‌اش می‌افزاید.
دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که گاز اوزون، صبحگاهان بر روی سطح زمین پخش می‌شود؛ به‌ویژه قبل از طلوع خورشید و پس از بالا آمدن آفتاب، از بین می‌رود و این گاز میکروب‌ها را از بین می‌برد؛ بنابراین کسانی که در این وقت بیدار باشند، می‌توانند بهترین بهره را از این هوا ببرند و با استنشاق آن ورودش به ریه‌ها و سینه، سلامتی را به ارمغان می‌آورد و بیماری‌ها را از بین می‌برد. (الخطة البراقة/ صفحه 158)

تأثیر فضای مجازی بر خواب
امروزه با توجه به جاذبه‌های فضای مجازی و دست‌یابی آسان به هر نوع برنامه، این غول مجازی خواب را از سر بسیاری انسان‌ها و به‌ویژه جوانان و نوجوانان ربوده است.
همچنین وسوسه اشتغال با آن، بسیاری جوانان و نوجوانان را شیفته و فریفته کرده و زندگی در فضای مجازی را برگزیده و از ارزش‌های برتر و پایدارتر بازمانده‌اند.
به گزارش روزنامه دیلی میل، نتیجه مطالعه جدیدی که توسط محققان دانشگاه مونترال انجام‌شده است نشان می‌دهد که نوجوانان امروز در قیاس با نسل قبلی خود، کمتر می‌خوابند، شب‌ها را بیشتر بیدار می‌مانند و در طول روز بیشتر خواب‌آلود هستند.
بسیاری از محققان به این نتیجه رسیده‌اند که استفاده زیاد از تلفن همراه و گوشی‌های پیشرفته، بر سلامتی و خواب افراد تأثیرهای زیانباری گذاشته است و طبق پژوهش‌های انجام‌شده، نگاه زیاد به صفحه گوشی‌های هوشمند و به‌ویژه در تاریکی نه‌تنها بر خواب تأثیر مخرب دارد؛ بلکه در درازمدت بینایی را نیز با اختلال جدی مواجه خواهد کرد که امری غیرقابل‌جبران است.
متأسفانه بسیاری از مردم و به‌ویژه جوانان، شب‌ها قبل از خواب تا دیروقت به پرسه زدن در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مشغول‌اند و به‌یقین این عادت، زندگی‌شان را تحت تأثیر قرار خواهد داد؛ بنابراین به‌منظور جلوگیری از عواقب ناهنجار فضای مجازی بر کودکان، جوانان و نیز بزرگ‌سالان، پیشگیری و کنترل اوقات ضروری می‌نماید و با مدیریت و جهت‌دهی مثبت افراد و آگاهی بخشی به آنها، می‌توان اثرات منفی و زیان‌بار این پدیده را به حداقل رساند.
نظارت دقیق و احساس مسئولیت بزرگ‌ترها و آگاهان جامعه نیز از نیازهای مبرم و غیرقابل‌اغماض در این زمینه خواهد بود.