یکی از عباداتی که در ماه رمضان حائز اهمیت است و رسول اکرم صلیاللهعلیهوسلم برآن مداومت ورزیدند تا اینکه به ملاقات خداوند رفتند، «اعتکاف» است. خداوند متعال در قرآن کریم به این عبادت اشاره فرموده است که مشروعیت اعتکاف از آن به اتفاق ثابت میشود؛ «وَلا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عاكِفُونَ فِي الْمَساجِدِ» یعنی هنگامیکه در مساجد معتکف هستید با زنانتان مباشرت و آمیزش نکنید.
اعتکاف پیامبر صلیاللهعلیهوسلم
رسول خدا صلیاللهعلیهوسلم ده شب آخر را اعتکاف میکرد. چنانکه از روایات چنین ثابت میشود.
1: عن ابنعمر رضیاللهعنهما قال: کان رسولالله صلیاللهعلیهوسلم یعتکف العشر الاواخر من رمضان. (متفق علیه)؛ از ابنعمر رضیاللهعنهما روایت شده است که گفت: رسول خدا صلیاللهعلیهوسلم در دههی آخر رمضان معتکف میشد.
2: عن عائشة رضیاللهعنها أنّ النبی کان یعتکف العشر الاواخر من رمضان، حتی توفاه الله تعالی ثمّ اعتکف أزواجهُ من بعده. (متفق علیه)؛ از حضرت عایشه رضیاللهعنها روایت است که پیامبر صلیاللهعلیهوسلم دههی آخر رمضان را پیوسته به اعتکاف مینشست تا اینکه خداوند او را قبض روح کرد، پس از او همسرانش معتکف شدند.
3: عن ابیهریرة رضیاللهعنه قال: کان النبی صلیاللهعلیهوسلم یعتکف فی کل رمضان عشرة أیامٍ، فلما کان العام الذی قبض فیه اعتکف عشرین یوماً. (رواه البخاری)؛ از ابوهریره رضیاللهعنه روایت شده است که رسول خدا صلیاللهعلیهوسلم در هر رمضان ده روز معتکف میشد، ولی در سالی که رحلت فرمود، بیست روز معتکف شد.
لذا اعتکاف یکی از شعائر ماه رمضان قرار گرفت. پیامبر صلیاللهعلیهوسلم بر اعتکاف مداومت ورزید و همچنین مسلمانان هر نسل بعد از نسل دیگر بر آن حفاظت نمودند.
اعتکاف از نظر لغت و اصطلاح
اعتکاف در لغت به معنی درنگ کردن، در جایی ماندن، خود را بازداشتن و گوشهنشین شدن.
در اصطلاح شریعت: به معنی اقامتگزیدن در مسجدی که نماز پنجگانه با جماعت در آن خوانده میشود با نیت اعتکاف.
حکمت و هدف اعتکاف
اعتکاف در واقع متمم و تکمیلکنندهی فضایل و مقاصد ماه رمضان است و جبرانی است برای روزهدار بر آنچه از او فوت شده است؛ از قبیل آرامش نفس، یکسو بودن قلب و خود را بریدن از هر چیزی و با دل و جان خود را به خدا رساندن. اعتکاف در واقع فراریست بهسوی خدا برای اظهار عبودیت و تذلل و زیر چتر رحمت الهی قرار گرفتن.
علامه ابنقیم رحمهالله در زادالمعاد میفرماید: «هدف از اعتکاف این است که دل را چنان به ذات پاک الله تعالی وابسته کند که از هر چیزی کنارهگیری کرده و به او بپیوندد و از تمام مشاغل فقط به ذات او مشغول شود و از غیر خدا جدا شده در ذات او مشغول گردد، به جای تفکرات دیگر، به ذات پاک خداوند متعال و محبتش تفکر نماید، حتی که به جای اُنس با مخلوق، با خالق انس بگیرد. زیرا همین اُنس در وحشت قبر به کمک او میآید، در آن روز که جز ذات پاک الله تعالی نه مونسی پیدا میشود و نه تسلیدهندهای.»
زین دامگه اعتکاف بگشای / بر عجز خود اعتراف بنمای
حضرت امام شاهولیالله رحمهالله در کتاب حجةالله البالغه میفرماید: «اعتکاف در مسجد سبب آسودگی خاطر، صفای قلب، فارغ شدن برای طاعت و بندگی، تشبیه با فرشتگان و به دنبال "شب قدر" بودن است. رسول خدا صلیاللهعلیهوسلم آن را در دههی آخر رمضان اختیار نمود و برای محسنین و مخلصین امت خویش سنت قرار داد.»
فرق اعتکاف زن و مرد
مرد در مسجد که جماعت خوانده میشود اعتکاف مینشیند و زن در خانه خود جایی را برای عبادت اختصاص میدهد و همانجا به اعتکاف مینشیند.
حکم اعتکاف
اعتکاف در نزد اکثر مذاهب "سنت" است و نزد احناف "سنت مؤکده" است، آن هم در ده روز آخر ماه رمضان، یعنی از غروب روز بیستم رمضان تا شب عید در تمامی مساجد، سنت موکده علیالکفایه است. یعنی اگر یک نفر از اهل محله به اعتکاف بنشیند، بقیهی اهالی به سبب ترک آن گناهکار نخواهند شد؛ اگرچه از این فضیلت بزرگ محروم میشوند، اما در صورتی که همگی آن را ترک کنند همه اهل محل گناهکار خواهند شد.
مسائل اعتکاف
1- برای اعتکاف سه چیز لازمی است:
1) در مسجدی باشد که نماز با جماعت خوانده میشود؛
2) نیت اعتکاف بر اینکه در مسجد درنگ کردن و نشستن؛
3) پاک بودن از جنابت، حیض و نفاس.
2- اعتکاف از همه بهتر در مسجدالحرام، سپس مسجدالنبی، بعد از آن مسجدالاقصی، بعد مسجد جامع و بعد مسجد محله و هر مسجدی که جماعت آن بیشتر باشد.
3- آنچه که اعتکاف را از بین میبرد:
1) از محل اعتکاف بدون ضرورت بیرون شدن؛
2) مقاربت با زن و دواعی مقاربت نمودن.
4- ضرورتهایی که اعتکاف را فاسد نمیکند بر دو قسماند:
1) ضرورت طبعی مانند: رفتن برای قضای حاجت (وضو)، بیرون رفتن برای غسل جنابت اگر در مسجد امکانات نبود؛
2) ضرورت شرعی مانند رفتن برای نماز جمعه.
5- برای ادای نماز جمعه معتکف طوری برود که "تحیةالمسجد" و "سنت" را آنجا بخواند و بعد از ادای فرض، برای خواندن سنت میتواند توقف کند و بس.
6- بعد از ادای ضرورتها شخص معتکف باید فوراً به مسجد محل اعتکاف خود برگردد.
7- اگر معتکف به فراموشی محل اعتکاف را ترک نمود، اعتکافش فاسد است.
8- ترک محل اعتکاف بهواسطه افعالی که بسیار واقع نمیشود منافی اعتکاف است، مثلاً به عیادت مریض رفتن یا برای نجات غریق یا خاموش کردن آتش یا از ترس افتادن سقف مسجد بیرون شدن، در تمام این صورتها بیرون شدن از مسجد گناه نیست بلکه بهواسطه حفاظت جان لازم است، اما اعتکاف فاسد میشود.
9- اگر شخص معتکف برای رفع و دفع ضرورت طبعی یا شرعی بیرون شد و قبل یا بعد از آن مریضی را عیادت کرد یا به نماز جنازه رفت اشکالی ندارد.
10- اگر معتکف بهطور اجبار از محل اعتکاف بیرون کرده شد اعتکافش فاسد میشود.
11- اگر برای عذر شرعی و طبعی از محل اعتکاف بیرون شد، بعداً مریض شد یا به دلیل عذری دیگر در رفتن به محل اعتکاف تاخیر پیش آمد اعتکاف فاسد میشود.
12: در حالت اعتکاف مشغولشدن به کارهای دنیوی بدون ضرورت مکروه است، مثل تجارت و غیره و با ضرورت جایز است، البته کالایی که فروخته میشود به مسجد آورده نشود.
13: در حالت اعتکاف بهطور کلی خاموش نشستن "مکروه تحریمی" است. البته از سخنان زشت باید قطعاً پرهیز نماید و اوقات خود را صرف تلاوت قرآن، ذکر، نماز و دعا بنماید. (خلاصةالمسائل، ج1، ص: 132 تا 134، انتشارات شیخالاسلام احمدجام)
دیدگاههای کاربران