بدون تردید بزرگترین منبع معارف هدایتگر و دستورهای سعادتآفرین برای انسان، قرآن کریم است و احادیث نبوی در فهم قرآن، اصلیترین کلید و مطمئنترین راه به شمار میآیند؛ به همین جهت، پس از کتاب خدا، احادیث نبوی، منبع جوشان معارف الهی و ارمغان جاوید غوّاصان دریای وحی است.
در طول تاریخ مسؤلیت حفاظت از اهداف و آرمانهای آن دو بر عهده انبیاء، علما و اندیشمندان قرار داده شده است و تاریخ امت اسلامی گواه است که همواره این مهم وجه همت دانشپژوهان مخلص ربانی بوده است. از این بین در حوزه علوم حدیث اندیشمندان و علما توجه ویژهای را مبذول داشتهاند و جهت ضبط و ثبت روایات صحابه کرام رضوان الله علیهم اجمعین، منقول از آنحضرت صلی الله علیه وسلم در بُعد قولی و فعلی تلاشهای گسترده و مستمری انجام دادهاند و همراه ضبط و نقل، از تمامی حرکات و سکنات اقتدا کردهاند، به گونهای که اگر انسان خوشاقبالی با آنها هممجلس میشد، خود را در بین آنها چنان مییافت که گویا با آنحضرت صلی الله علیه وسلم هممجلس است.
از این رو، این نوشتار، با همین هدف، در پی آن است که یکی از انواع علوم حدیث (حدیث مسلسل) که از اهمیت زیادی برخوردار میباشد، را از زوایای مختلف زیر بررسی نماید:
تعریف حدیث مسلسل؛ انواع احادیث مسلسل؛ فوائد مسلسلات؛ حکم حدیث مسلسل؛ مهمترین مراجع و کتب حدیث مسلسل.
تعریف حدیث مسلسل:
لغة: اسم مفعول از «السّلسلة» به معنی اتصال یک شیء با شیء دیگر و از این قبیل «سلسلة الحدید» است.
اصطلاحاً: هو ما تتابع رجال إسناده واحداً فواحداً علی صفة واحدة او حالةٍ واحدة للرواة تارةً و للروایة تارهً أخری. (تدریب الراوی، سخاوی، 2/ 187-189)
حدیثی است مسند و متصل، که راویان آن، عبارات یا افعال مشابهی در وصف آن از راوی مافوق خود نقل کرده باشند تا به رسول الله صلی الله علیه وسلم برسند. (علوم حدیث، ص: 187)
انواع احادیث مسلسل:
1 – مسلسل به احوال راویان
احوال راویان، یا اقوال است یا افعال یا هر دو. مسلسل به احوال راویانِ قولی مثل حدیث حضرت معاذ رضی الله عنه است که رسول الله صلی الله علیه وسلم به وی فرمود: يَا مُعَاذُ، إِنِّي أُحِبُّكَ، فَلَا تَدَعْ أَنْ تَقُولَ فِي دُبُرِ كُلِّ صَلَاةٍ: «اللَّهُمَّ أَعِنِّي عَلَى ذِكْرِكَ وَشُكْرِكَ وَحُسْنِ عِبَادَتِكَ» (المستدرك علي الصحيحين 1/ 407) این حدیث مسلسل به محبت نامیده میشود و هر روای آن را با لفظ «إِنِّي أُحِبُّكَ» روایت میکند.
مسلسل به احوال راویان فعلی مثل حدیث حضرت ابوهریره رضی الله عنه است که روایت میکند: شَبَّكَ بِيَدِي أَبُو الْقَاسِمِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَقَالَ لِي: «خَلَقَ اللَّهُ الْأَرْضَ يَوْمَ السَّبْتِ» (الأسماء والصفات للبیهقی، 2/ 250) این حدیث را مسلسل به تشبیک مینامند که هر راوی دست خود را به دست روایت کننده تشبیک میکند. (المناهل السلسلة، ص: 73)
مسلسل به قول و فعل راوی، مثل روایت حضرت انس رضی الله عنه است که فرمود: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «لا يَجِدُ عَبْدٌ حَلاوَةَ الإيِمَانِ حَتَّى يُؤْمِنَ بِالْقَدَرِ خَيْرِهِ وَشَرِّهِ، حُلْوِهِ وَمُرِّهِ، وَقَبَضَ رَسُول اللَّهِ عَلَى لِحْيَتِهِ، وَقَالَ: آمَنْتُ بِالْقَدَرِ خَيْرِهِ وَشَرِّهِ، وَحُلْوِهِ وَمُرِّهِ». (الفوائد الجليلة في مسلسلات ابن عقيلة، ص: 185) حضرت انس و راویان پس از ایشان طبق این روایت، با دست خویش محاسن خود را میگرفتند و جمله اخیر را میگفتند.
مسلسل به صفات راویان قولی یا فعلی، مثال قولی: حدیث مسلسل به قراءت سوره (الصف) که با قول هر روای چنین مسلسل شده است: « فقرأها فلان هکذا»
مسلسل به صفات فعلی راویان، مثل اتفاق اسمای روایان. مثلا مسلسل بـ «المحمّدین» یا اتفاق اسمایشان مثل مسلسل فقهاء، حفاظ یا اتفاق نسبتشان مثل دمشقیین یا مصریین.
مسلسل به صفات راویان که صفات راویان یا متعلق به صیغه اداء است یا زمان روایت و یا مکان آن.
مسلسل به صیغه اداء، مثل حدیث مسلسل به اینکه هر راوی بگوید: «سمعتُ»، او «أخبرنا».
مسلسل به زمان روایت، مثل حدیث مسلسل به روایت روز عید. مسلسل به مکان، مثل حدیث مسلسل به اجابت دعا در ملتزم.
فوائد مسلسلات:
امام ابن جوزی رحمه الله میفرماید: در روایات مسلسل نسبت به دیگر روایات اُنس وجود دارد، زیرا هر گاه با فردی مصافحه میکنم که تا رسول الله صلی الله علیه وسلم این نسبت وجود دارد، گمان میبرم که دستم با دست آنحضرت صلی الله علیه وسلم مصافحه مینماید. لذا برای انسان یک اُنس و محبّت فوقالعاده ایجاد میشود.
ابن صلاح میگوید: بهترین روایت آن است که در آن شاهدی بر اتصال سماع و عدم تدلیس وجود داشته باشد.
امام تقی الدین ابن دقیق العید میگوید: تسلسل دارای دو فایده است. 1- اقتدا به آنحضرت صلی الله علیه وسلم به آنچه انجام داده است؛ 2- دال بر اتصال روایت و عدم انقطاع وجود دارد.
حافظ سخاوی میفرماید: از فواید مسلسلات يكى اقتدا به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم در اقول و افعال او و ديگرى اتّصال روايت و دورى از ارسال و تقطيع در اسناد آن. (تدريب الراوى، ۲/ ۱۶۸)
آیا در تمام سند وجود تسلسل شرط است؟ چنین شرطی وجود ندارد بلکه گاه تسلسل در وسط یا آخر قطع می شود، اما در این حال راویان می گویند: هذا مسلسل إلی فلان.
آیا در حدیث مسلسل، صحت شرط است؟ حدیث مسلسل به ندرت خالی از خلل یا ضعف باقی میماند. اگرچه اصل حدیث بدون تسلسل صحیح است.
ابن کثیر میفرماید: فایده تسلسل دوری حدیث از تدلیس و انقطاع است، با این وجود حدیث صحیح مسلسل، کم است. لذا بهترین حدیث مسلسل آن است که مسند، متصل و خالی از تدلیس باشد.
حکم حدیث مسلسل:
هر حدیث مسلسل صحیح نیست، بلکه گاهی مسلسل ضعیف است. اما متن، طبق شرایط صحیح است و برترین مسلسلات متعلق به راویان حفّاظ است. ( منهج النقد، عتر، ص:358)
مهمترین مراجع و کتب حدیث مسلسل:
1- مسلسلات ابن حبان، للإمام الحافظ محمد بن حبان بن احمد التیمی البُستی السجستانی (ت 354)؛
2- مسلسلات الکبری للسیوطی که شامل 85 حدیث است؛
3- مسلسلات ابی نعیم الإصبهانی ( 336- 430)؛
4- مسلسلات خطیب بغدادی (392 ـ 463)؛
5- المناهل السلسلة فی الأحادیث المسلسلة، لمحمد عبدالباقی الأیوبی که شامل 212 حدیث است.
برخی تعداد کتب مسلسلات را بیش از 108 عنوان ذکر کردهاند.
…………………………………………………………………………………………
منابع:
1- تدریب الراوی، عبدالرحمن بن أبی بكر السیوطی، مكتبة الریاض الحدیثة – الریاض.
2- الفوائد الجليلة في مسلسلات ابن عقيلة، محمد بن أحمد بن سعيد الحنفي المكيّ، شمس الدين، المعروف كوالده بعقيلة (المتوفى: 1150هـ)، تحقيق وتعليق: الدكتور محمد رضا، البشائر الإسلامية، بيروت، ط الأولى، 1421 هـ – 2000 م.
3- جياد المسلسلات للسيوطي، عبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين السيوطي (المتوفى: 911هـ)، تحقیق: مجد مکی، دار البشائر الإسلامية، بيروت، ط الأولى، 1423 هـ – 2002 م.
4- منهج النقد فی علوم الحدیث، نورالدین عتر، دارالفكر- دمشق- سوریه.
5- علوم حدیث و اصطلاحات آن، دکتر صبحی صالح، ترجمه: دکتر عادل نادرعلی، انتشارات اسوه.
نگارنده: عبدالرئوف رخشانی
دیدگاههای کاربران