انسان موجودی است دارای ابعاد متفاوت که از جمله آنها می توان بُعد روحی روانی، غریزی و اخلاقی را نام برد. هر کدام از ابعاد زندگی بشر برای رشد و تعالی انسان، نیاز مبرم به تعلیم، تربیت و ارشاد دارند.
تربیت فرزندان به عنوان کوچکترین اعضای خانواده انسانی و زیربنای جامعه بشری از اهمیت خاص و ویژه ای قرار دارد. اگرچه طبق توصیه علمای اخلاق، تربیت فرزندان باید قبل از ولادت آنها آغاز شود، به طوری که شریعت اسلام کسب روزی حلال را جزو مراحل تربیتی فرزندان به شمار آورده و آن را بسیار مهم می دانند،اما از آنجایی که اغلب والدین بعد از تولد فرزند در فکر تربیت آنها برمی آیند، لذا در این نوشتار سعی بر آن شده است تا به چگونگی تربیت فرزندان از بُعد اخلاقی، طی مراحل مختلف سِنّی بپردازیم.
الف- دوران 1 تا 6 سالگی
– آموزش موارد عمومی و پایه اخلاق و ادب به فرزندان و تصریح به اینکه اگر بدان عمل کنند، الله تعالی آنها را دوست خواهد داشت؛
ـ اجتناب از ترساندن کودکان با آتش؛
ـ با نرمی و لطافت تعلیم دادن، بدون اینکه کودک را در برابر دیگران در تنگنا قرار دهیم؛
ـ از روشهای مستقیم در باب آموزش پرهیز شود؛ به طور مثال از افعال امر در باب انجام کاری و نهی در عدم انجام کاری استفاده نشود؛ بلکه با نرمی بگوییم که اگر کسی چنین بکند، ثمره اش چه خواهد شد؟ چرا که این لحن کلام، کودک را از ضررهای احتمالی آن عمل آگاه خواهد کرد.
ـ با قصه گویی، اخلاق را به فرزندان بیاموزیم؛ به عنوان مثال قصه کودکی دروغگو که باربار ادعای غرق شدن می کند و از مردم کمک می خواهد؛ اما چون مردم به کمکش می شتابند آنان را به باد تمسخر می گیرد؛ تا اینکه روزی حقیقتا در حال غرق شدن قرار می گیرد و فریاد کمک برمی آورد، اما کسی حرفش را قبول نمی کند و او را به حال خود رها کرده و نهایتا غرق می شود، را برایشان بازگو نماییم.
– در خلال بیان قصه پیرزن سالخورده ای که فرزندانش او را در کارهایی چون شکستن هیزم یاری می کنند، حس همکاری و کمک رسانی را در کودکان خود ایجاد نماییم؛
ـ آداب صحبت کردن را با روشهای مثالی به کودکانمان بیاموزیم؛ برای نمونه مادر تظاهر به صحبت نماید. در این اثنا پدر کلامش را قطع کند. سپس از کودک بپرسند، آیا با این روش می توان سخن را فهمید؟
ـ در این دوران آداب غذا خوردن را به آنان بیاموزیم و اگر مشکلی داشتند، آن را تصحیح نماییم؛ (بیان مسایلی از قبیل اینکه در هنگام غذا خوردن دهان خود را بسته نگاه دارند، به هنگام جویدن غذا حرف نزنند و…)
ـ والدین در مهمانیها غذای کودک را جداگانه و یا با هم سن و سالانش قرار دهند. توجه نمایند که با دست راست غذا بخورد، و از پخش و پلا کردن غذا بپرهیزد؛
ـ در صورتی که از کودک اشتباه بزرگی سر بزند او را با سکوت و یا عدم صحبت تنبیه کنیم، نه با تنبیه فیزیکی؛
ب- دوران 6 تا 12 سالگی
– در این سن می توان روشهای مستقیم و غیرمستقیم را در آموزش فرزندان به کار برد؛ البته بدون اینکه به وی اهانت شود.
ـ آشنایی با خانواده های دوستان مدرسه ای فرزندان، اهمیت ویژه ای در سیطره بر اخلاق کودکان دارد؛
ـ با بیان داستانهای سیرت، نهال محبت نبی اکرم- صلی الله علیه و سلم- را در قلب کودکان بکاریم؛
ـ قصه معاذ و معوذ، دو فرزند عفرا در غزوه بدر را برای آنها بیان کنیم؛
ـ از کسانی که رسول خدا- صلی الله علیه و سلم- را مورد اذیت و آزار قرار دادند، بگوییم و فرزندان را در جایگاه رد آنان و دفاع از آن حضرت- صلی الله علیه و سلم، قرار دهیم؛
ـ آموزش حلال و حرام از جایگاه ویژه ای در تربیت فرزندان در این دوران برخوردار است؛
– برای فهم بیشتر فرزندان مثالهایی از سرانجام و پیامدهای منفی کسانی که گرفتار منکراتی از قبیل بی حجابی، اعتیاد، موسیقیهای غیرشرعی و… شده اند، ذکر شود؛
ـ به هنگام مشاهده صحنه ای غیراخلاقی در تلویزیون فورا شبکه را تغییر دهیم؛
– نیکی به والدین را در قالب بیان داستانهایی آموزنده به فرزندان بیاموزیم؛ در این خصوص بیان روایتی که در آن حکایت داستان سه نفری که درب غار بر آنان بسته شد، و آنها با توسل به اعمال صالح، از جمله نیکی و خدمت به والدین از الله تعالی طلب یاری کرده و از مصیبت نجات یافتند، بسیار مناسب و مفید خواهد بود؛
– فرزندان را همواره در زیارت والدین و خویشاوندان با خود همراه سازیم؛
ـ پدر و مادر از رفتار عملی خود با والدینشان، به فرزندان خویش گفته و آنها را در مسیر انجام آن قرار دهند؛ مانند بوسیدن دست، گوش فرا دادن به سخنان و توصیه های خیرخواهانه آنان و….
ـ بوسیدن پیشانی والدین به منظور بزرگداشت و منزلت و اکرام آنان را به فرزندان بیاموزیم؛
ـ آنان را به شادی و سرور به هنگام زیارت والدین تشویق و توصیه نماییم؛
ـ به آنان بیاموزیم که هنگام غذا خوردن قبل از شروع والدین، دست به سفره نبرند؛
ـ به فرزندانمان بیاموزیم که در هنگام ورود به مکانی در حالی که یکی از والدین پشت سر آنها راه می رود، ادب را رعایت و قبل از آنان وارد نشوند؛
ـ در مجلس هرگز بالاتر از والدین قرار نگیرند؛
ـ به هنگام استراحت والدین کاری نکنند که باعث رنجش و آزار آنان شوند؛
ـ سعی کنیم سرودهایی در وصف پدر و مادر به آنان بیاموزیم؛
ـ سخاوت و بخشش، از مراتب والای اخلاق است که باید در این سنین به فرزندان آموزش داده شود؛
ـ گاهی اوقات مبلغی پول، هرچند کم به فرزندانمان بدهیم تا آن را به فقیری داده، یا در صندوق مسجد بیندازد؛
– آداب راه رفتن و مسیر عبور را به فرزندانمان تعلیم دهیم؛
ـ احادیث پیامبر اکرم- صلی الله علیه وسلم- درباره حقوق راه را به آنها بیاموزیم؛
ـ آداب مسیر را به کودک تعلیم داده و بگوییم که در هنگام راه رفتن جلوی پایش را نگاه کند؛ به خانه های دیگران نگاه نکند؛ جواب سلام را بدهد؛ از انداختن آنچه دیگران را در مسیر ناراحت می کند بپرهیزد و همواره با وقار و طمانینه راه برود؛
ـ فرزندانمان را به کارهایی که توان انجام آن را دارند، گماشته و پس از اتمام آن، از آغاز و انتهای کارش و از برخورد وی که چطور کلامش را شروع و با چه الفاظی پایان داده است، سوال نموده و در صورت مشاهده خطا در کلامش آن را تصحیح نماییم.
– آداب سلام مسنون به هنگام ورود و خروج را به آنها آموزش دهیم؛
ـ استقبال از میهمان و حسن معاشرت با همسایه ها را به کودک بیاموزیم؛
– آموزش اخلاقی از قبیل خوشرویی به هنگام روبه رو شدن با میهمان و به کاربردن جملات زیبا در هنگام خوش آمدگویی به آنان و همچنین استعمال جملات شاد هنگام ملاقات؛
ـ ارزش و جایگاه همسایه، و وظیفه مسلمان در مقابل آن و اینکه همسایه انسان به منزله بهشت و یا جهنم وی است را به فرزندمان یادآوری نماییم؛ به آنها بیاموزیم که خوش رفتاری با همسایه رضایت الله تعالی که ثمره اش بهشت و بدرفتاری با همسایه نارضایتی الله تعالی که نتیجه اش جهنم می باشد را به دنبال دارد.
ـ در برابر کودک به همسایگانمان هدیه داده و مراعات حالشان را نموده و هرگز آنان را نرنجانیم؛
– با بیان احادیث گهربار رسول اکرم- صلی الله علیه وسلم- رحمت و عطوفت در مقابل انسانها، حیوانات و پرندگان را به فرزندان بیاموزیم؛ مانند روایت زنی که به سبب آنکه گربه ای را حبس نمود تا اینکه مُرد، نه خود به او آب و غذا داد و نه رهایش کرد که خود از روزی های روی زمین بخورد، به جهنم رفت، لذا مجازاتش جز اینکه الله او را به آتش بیندازد، نبود.
ـ مادران، فریضه حجاب را به دخترانشان بیاموزند؛ مثلا به آنان بگویند که حجاب از مواردی است که الله تعالی را راضی می کند و به سبب آن، آنها را وارد بهشت می گرداند. ـ دختران خیابانی و بی حیا را در منظرشان قبیه جلوه داده و او را از مشاهده امثال آنان در تلویزیون باز دارند. – چادری زیبا خریده و به عنوان جایزه ای برای موفقیت و یا اطاعتش از والدین به آنها اهدا نمایند.
ج- دوران 12 تا 18 سالگی
ـ همراهی و مصاحبت از بارزترین راههای تربیت در این سنین است؛
ـ رابطه اخلاق زیبا و رضایت الله تعالی را که در پی دارد و نهایتا به جنت منتهی می شود و نسبت بین اخلاق سوء و اینکه خشم الله که را در پی دارد و به آتش منجر می شود را به فرزندانمان بیان کنیم؛
ـ شناختن دوستان فرزند پسر و دختر و نزدیک شدن به آنان از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ چرا که موجب کنترل تربیت فرزند و دور نگه داشتن آنان از گناه می شود.
ـ همراه نمودن کودکان در نمازهای جماعت، به ویژه نماز جمعه؛
ـ فرزندانمان را به روابط مشروع و اسلامی مانند صداقت با اعضای خانواده، با دوستانشان در مدرسه از راه تحریک آنان به راستگویی و دوری از دروغ به وسیله اعلانات دیواری که به دیوارها می چسبانند و یا کاتالوگهای کامپیوتری که به همدیگر هدیه می دهند، تشویق و ترغیب نماییم؛
ـ به جنبه های قدرت و شجاعت در سرشت فرزندان پسر توجه نماییم؛
– اولین درس شجاعت این است که بتوانند به صراحت اظهار نظر کنند ـ البته بدون اینکه از چهارچوب ادب خارج شوند ـ و والدین نیز به حرفهایشان گوش فرا داده و نظرشان را مورد مناقشه قرار دهند؛
– فرزندان را از تماشای فیلمهای ترسناک، اگرچه کم باشند، باز داریم؛ چرا که ترس سرانجام ناگواری بر روی کودک به جای می گذارد؛ پس هوشیار باشیم که هرگز به تماشای چنین صحنه های نپردازند.
ـ بازیهایی که انگیزه شجاعت و دلیری را در فرزندان بیدار می کنند را برای آنها مهیا کنیم و آنان را در شهربازیها همراهی نماییم و در هر حال مراقبشان باشیم و در مسیری قرارشان دهیم که اعتماد به نفس را در آنان ایجاد کنیم؛
ـ فرق شجاعت و بی شرمی را به آنان بیاموزیم. همچنین روش به کارگیری قدرت در گرفتن حقوق دیگران و یاری رساندن به مظلوم را به آنان تعلیم دهیم.
نویسنده: اسلام عبدالتواب
ترجمه: امیر حمزه نورزهی
دیدگاههای کاربران