نجوای شبانه و قیام لیل، بهترین وسیله برای تغذیه روح و شارژ باطری قلب است. قرآن مجید به این موضوع بسیار پرداخته و به قیام لیل تشویق نموده و شبخیزان را میستاید؛ گویا قیام لیل پیوسته و ملحق به فرائض است؛ به همین علت است که آن را «نافله» مینامد.
رسول الله صلیالله علیه و سلم نیز نجوای شبانه را، چه در سفر و چه در حضر، هرگز ترک نمیکرد. (1) بسیاری از علمای اسلام معتقدند که قیام لیل بر ایشان فرض بوده است؛ این امر را میتوان از این آیات کلام الهی درک کرد:
«یا أَیهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیلَ إِلَّا قَلِیلاً * نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً * أَوْ زِدْ عَلَیهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً * إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیكَ قَوْلاً ثَقِیلاً * إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیلِ هِی أَشَدُّ وَطْءاً وَأَقْوَمُ قِیلاً * إِنَّ لَكَ فِی النَّهَارِ سَبْحاً طَوِیلاً * وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلاً * رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِیلاً» [مزمل: 9-1]
ترجمه: (ای جامه به خود پیچیده! شب، جز اندكی (از آن) بیدار بمان. نیمی از شب، یا كمی از نیمه بكاه (تا به یك سوم شب می‌رسد). یا بر نیمه آن بیفزا (تا به دو سوم شب می‌رسد) و قرآن را بخوان خواندنی (همراه با دقّت و تأمّل، و در ضمن شمرده و روشن). ما سخن (پر مسئولیت و پر دردسر و لبریز از تكالیف و وظائف) سنگینی را بر تو نازل خواهیم كرد (كه قرآن است). عبادت شبانه، (افعال آن) مؤثّرتر و ماندگارتر، و اقوال (آن) درست‌تر و پابرجاتر است. تو در روز، تلاش فراوان و طولانی‌داری (و به سبب اشتغال به امور زندگی و تبلیغ رسالت، فراغتی برای پرداختن به قرائت قرآن نخواهی داشت). نام پروردگارت را بِبَر، و از همه چیز بِبُر و بدو بپیوند (و در دل‌های شب به نیایش و پرستش او بپرداز). یزدان، خداوندگار مشرِق و مغرب (و همه جهان هستی) است، و جز او معبودی نیست، پس تنها او را به عنوان كارساز و یاور برگیر و برگزین (و كار و بار خویش را بدو واگذار كن).
«وَمِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن یبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَّحْمُوداً» [اسراء: 79]
ترجمه: (در پاسی از شب از خواب برخیز و در آن نماز تهجّد بخوان، این یك فریضه اضافی (و افزون بر نمازهای پنجگانه) برای تو است. باشد كه (در پرتو این عمل) خداوند تو را به مقام ستوده‌ای (و مكان برجسته‌ای در دنیا و آخرت كه موجب ستایش همگان باشد) برساند (و مقام شفاعت كبری را به تو ارمغان دارد).
پیامبر خدا صلیالله علیه و سلم به عبادت شبانه و شب زندهداری بسیار مواظبت میکرد و حرص و علاقه‌ی فراوانی به آن داشت؛ شب‌ها آن قدر در نماز میایستاد که قدمهای مبارک ایشان وَرَم میکرد. مغیرة بن شعبه می¬گوید: «پیامبر اکرم صلیالله علیه و سلم آن قدر در نماز ایستاد که قدمهایش ورم کرد، به ایشان گفته شد: خداوند که گناهان گذشته و آیندهتان را آمرزیده است؛ [پس چرا بدینسان خود را به رنج و مشقت میاندازید] رسول نازنین صلیالله علیه و سلم فرمودند: آیا من بنده شکر گذاری نباشم؟» (2)
امام ترمذی رحمه‌الله از أمالمؤمنین عایشه صدیقه رضیالله عنها روایتی نقل میکند: «باری پیامبر اکرم صلیالله علیه و سلم تمام شب را با یک آیه سپری نمود.»
کسانی که از حکایات و واقعات صحابه رضیالله عنهم اطلاع دارند و کتب حدیث، سیرت و تاریخ را مطالعه میکنند، به خوبی میدانند که قیام شب و عبادت شبانه در میان آنها جایگاه خاصی داشت و حتی که شعار و علامت شناختشان شده بود. زمانی که صحابه در مقابل «هِرَقل» قرار گرفتند؛ خود را رهبان اللیل و فرسان النهار (عابدان شب و اسب سواران «مجاهدان یکّهتاز») روز، معرفی کردند.
سیدالتابعین امام حسن بصری رحمه‌الله از جمله افرادی به شمار میآید که از حالات صحابه، نسبت به سایرین بیشتر واقف است؛ وی میگوید: هنگامی که دعوت الهی به سوی مؤمنین آمد، آن را تصدیق کردند و از صمیم قلب به آن یقین کرده و قلب، جسم و دیدهشان در مقابل آن سر تسلیم فرود آورد؛ قسم به خدا هرگاه من آنان را میدیدم، گویا قومی را مشاهده میکردم که حالات قیامت را با چشم سر مشاهده میکنند. صحابه اهل نزاع و باطل نبودند؛ اوامری را که از جانب خداوند به سوی آنها آمد، تصدیق کردند و خداوند متعال نیز به بهترین وجه در قرآن مجید توصیفشان کرد؛ «وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً» [فرقان: 63]
ترجمه: بندگان (خوب خدای) رحمان کسانی‌اند كه آرام (و بدون غرور و تكبّر) روی زمین راه می‌روند (و تواضع در حركات و سكنات ایشان و حتی در راه رفتن آنان آشكار است.)
آری! صحابه برای کسب رضای خدا بر قدمها استوار ایستاده بودند و برای او تعالی چهره را در سجدهگاه فرش بر زمین میکردند و از خوف و خشیت الهی اشکشان جاری بود.
حسن بصری در ادامه میگوید: «صحابه برای هدفی والا شب زندهداری میکردند و برای مقصودی خاص، روزها خاضع و فروتن بودند.»
قیام لیل مظهر و نشان ویژه‌ی انسانهای صالح و ربانی، داعیان، مجاهدان و مربیان مصلح هر عصر و زمان بوده و آنان برای توانمندی در مبارزات، و کسب قوت خارق‌العاده جهت انجام مسئولیتهای روزانه خود، از عبادتهای شبانه و سحرخیزی نیرو میگرفتند. رمز موفقیّت این عالمان ربانی و مصلح، و اسرار پشتکار و تلاششان در تعلیم، اصلاح و صبر و پایداریشان در برابر مشکلات و رنجها را زمانی انسان میتواند بفهمد، که از نجوای شبانه و ارتباطشان با رب تبارک و تعالی اطلاع حاصل کند. شاید بسیاری از علما که مردم از حقیقت حال آنها اطلاع ندارند و آنها را به خشونت و خشکی متهم میکنند و آنها را علمای ظاهری میخوانند؛ از جمله کسانی باشند که به شب زندهداری و ذکر و تسبیح الهی پایبند هستند. پس شما خواننده محترم نسبت به آن عده از عالمانی همچون امام عبدالقادر گیلانی، شیخ شهاب‌الدین سُهرَوردی، شیخ احمدبن عبدالاحد سَرهَندی و سیداحمد بن عرفان شهید هندوستانی؛ که در زهد و پارسایی، کثرت عبادت و رقّت قلب شهرت دارند و از دنیا بریده و به اصلاح و تربیت نفس اشتغال دارند، گمان شما چیست؟
علامه ابن قیم رحمه‌الله در مورد شیخ و استادش شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه‌الله میگوید: «باری شیخ الاسلام نماز فجر را خواند و تا دَمدَمههای ظهر نشست و به ذکر الهی مشغول شد؛ سپس رو به من کرده و گفت: این خوراک صبحگاهی من است؛ اگر این صبحانه نباشد، توان خود را از دست میدهم. (یا کلامی مشابه با همین مطلب فرمود).» (3)
ابن قیم جوزی، شاگرد امام ابن تیمیه نیز چنین حالتی داشت؛ مورخ مشهور ابن کثیر رحمه‌الله در وصف او میگوید: «در عصر خود، در دنیا کسی را که بیشتر از ابن قیم عبادت کند، سراغ ندارم. ایشان شیوه‌ی خاصی در نماز داشت؛ بسیار طولانی نماز میخواند و رکوع و سجدهها را طولانی میکرد. گاهی بعضی از دوستان وی را سرزنش میکردند، [که چنین خود را به رنج میاندازد] اما ایشان از عمل خود دست بردار نمیشد.» (4)
علامه ابن رجب حنبلی رحمه‌الله نیز در مورد ابن قیم میگوید: «ایشان عبادتگذار و تهجدخوان بود؛ بینهایت نمازش طولانی بوده و با ذکر و یاد الهی دلبستگی داشت، عاشق و شیدای الهی بود. عاجزانه و با انکسار در آستان عبودیت پروردگار حضور مییافت؛ در این اوصاف مانند او کسی را مشاهده نکردهام.» (5)
از همه عجیبتر در این باب، حالات علامه حافظ عبدالرحمن ابن جوزی رحمه‌الله است؛ وی از جمله منتقدان و معترضان علیه زهّاد و عبّاد افراطی و تندرو میباشد. نوهاش ابوالمظفر میگوید: «ایشان کل قرآن را در هفت روز ختم میکرد.» ابن نجار گفته است: «حافظ عبدالرحمن ابن جوزی صاحب طبع و ذوق سلیمی بود و از شیرینی مناجات حظ وافری داشت.» ابن القادسی میگوید: «حافظ ابن جوزی شب‌ها به حدّی به قیام و عبادت مشغول بود که نزدیک بود از پای در آید.» (6)
همچنین همه‌ی ائمه و رهبران اسلامی، پیشقراولان اصلاح و تجدید، بزرگمردان تعلیم و تربیت و آنان که خداوند وجودشان را مایه خیر و نفع مسلمانان قرار داده است، آثار و خدماتشان تا مدت‌ها جاودان مانده و جامه قبولیت به تن گرفته و یاد و خاطره زیبایی از خود بجای گذاشتهاند؛ حالات و معمولاتشان چنین بوده است و همه عبادتگذار، شب زنداهدار و سحرخیز بودهاند و رابطه‌ی عمیقی با خدای متعال داشتهاند. حقیقتاً که همین قاعده باقی مانده و آینده نیز چنین خواهد بود؛ مطمئناً هیچ بیداری نمیتواند غفلت را بزداید، هیچ حرکت و انقلابی جمود و کسالت را از بین ببرد و هرگز حیات، سرزندهگی و چابکی حریف خستگی، ملالت و مرگ شود؛ مگر با همان نجوای شبانه و سحرخیزی.
«سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلاً» [احزاب: 62]
ترجمه: این سنّت الهی، در مورد پیشینیان جاری بوده است و در سنّت خدا دگرگونی نخواهی دید.
امام سید ابوالحسن علی حسنی ندوی- رحمه الله-
ترجمه: ابوحسان
پی‌نوشت:
1ـ علامه ابن قیم جوزی رحمه‌الله- میگوید: «پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم نه در سفر و نه در حضر قیام و نماز شب را ترک نمیکرد و اگر بیماری و خواب بر ایشان غالب میآمد؛ دوازده رکعت نماز، روز بجای میآورد. (زادالمعاد، 1/ 84)
2ـ بخاری، مسلم، ترمذی، و نسائی.
3ـ الوابل الصیب، ابن قیم جوزی، ص:719ـ 720، چاپ المنار.
4ـ البدایة والنهایه، 14/ 335
5ـ التاج المکلل، ص: 417.
6ـ همان.
دیدگاههای کاربران