واجہ امام شافعیؒ ءِ شاگرد ربیع بن دسلیمان روایت کنت کہ یک روچے حضرت امام شافعی رحمہ اللہءَ فرمائینت ’من وہدے چہ مکہ مکرمہءَ سرگپتاں منی عمر فقط چاردہ سال ات۔
دپءِ سرا انگتءَ سبزہ ہم ظاہر نہ بوتگ انت دو یمنی چادرانءَ جانءَ پوشتگ ات۔ وہدے کہ من ذی طورءِ جاگہ سر بوتوں۔ تو میتگءَ گوں یک پیرمردےءَ دُچار کپتوں، آمنی نیمگءَ اہت و گوں لجاجتءَ گوشتے، من ترا خداءِ وسطہ (دروہی) دیاں منی دعوتءَ قبول بکن و گوں من ورگءِ ورگءَ ضرور بیاگوں۔
من ہم بے مڑاہ دعوت قبول کت و دسترخوانءَ سرا شت و نشتوں، اشاں گون پنچیں لنککاں ورگ وارت من ہم بہ ہمایانی رند گیریءَ کت تا بیگانگی ممارنت۔ چہ ورگءَ رند آپ نوش ات و واجہ خداءِ شکرءَ بعد واتی پیریں میزبانءِ ہم شکریہ ادا کت۔ نوں مزنیں کماشءَ سوال کت کہ تو مکّی ئے؟ من پسہ دات بلئے من مکی اوں۔ پدا آئیءَ درائینت کہ قریشی یئے، بلے قریشی اوں۔ پدا من جست کت ناکو تو چوں زانت کہ من مکی و قریشی اوں؟ پیرمردءَ پسہ دات کہ شہری بوگءَ چہ تئی لباسءَ ظاہرانت۔ قریشی بوگءَ چہ تئی ورگءِ ورگءَ معلوم بیت۔ ہر شخصے دگرانی ورگءَ گوں بے مڑاہیءَ وارت آوت ہم لوٹیت کہ دگراں آئی ورگءَ گوں بے مڑاہیءَ بورنت واے ہیلءِ تیوگءَ قریش ئیگ انت۔
من جست گپت کہ شما کجے نندوک ات پیرمردءَ پسہ دات کہ واجہ رسول اللہﷺ ءِ شہر مدینہءَ منی وطن انت، من جست گپت ماں مدینہءَ کتاب اللہءِ عالم و گوں رسول اللہءِ سنتءَ فتوی دیوکیں مفتی کئے انت؟ پیرمردءَ پسہ دات بنی اصبحءِ سردار مالک ابن انس ’امام مالکؒ ‘ من گوشت خدا بہتر زانت گوں امام مالکءَ دُچار کپگءِ منءَ چینکر واہگ انت پیرمردءَ پسہ دات۔ اچا تو وش ببو خدا تئی شوقءَ سرکت اے زرد چکیں پیریں اشترءَ بچاراے چہ منی کلیں اشتراں شر ترانت۔ بہ سر ہمشیءَ سوار ببو ما بس نوں سر گرگائیں ما تمامیں راہءَ ہر وڑہءَ تئی خدمتءَ کنیں، شمارا انشاء اللہ ھچ وڑیں جنجال دیمءَ نئیت انت۔ و ماں مدینہ حضرت مالکءِ گورءَ شمار سرکنیں چرے گفتگوءَ پدا وشتراں ماں قطارءَ اوشتارینگ بوت انت۔
من سر ہما زروچکیں اشترءَ نندارینگ بوتوں و قافلہ سر گپت من تلاوت شروع کت چہ مکہءَ داں مدینہءَ شانزدہ ختم قرآن بوت انت، یکے ختمے ماں روچءَ کت و دومی ختم ماں شپءَ۔
گوں امام مالکؒ ءَ دُچار کپگ
بہ ہشتمی روچءَ نماز عصرءَ رند ما مدینہءَ داخل بوتیں واجہ رسول اللہ ﷺءِ مسیتءَ نماز ونت، پدا قبر شریفءَ حاضری دیانءَ واجہ نبی کریم ﷺ ءَ را سلام کت، ہمدا امام مالکؒ گندگ بوت آ یک چادرءِ لنگی بندانءَ و دومی چادرءَ ماں پوشوک ات، و گوں بلند آوازءَ حدیث روایت کنگائینت۔ گون منا نافعءَ چہ ابن عمرءِ واسطہ اے قبرے جلوکءَ روایت کتگ۔ اے گوشانءَ آئیءَ گوں زورءَ وتی دستءَ دراج کت و قبر شریفءِ نیمگءَ اشارہ کت، اے سیلءَ گندانءَ حضرت امام مالکؒ ءِ ہیبت سر من سوار بوت۔ہر جاہ جاگہ رست من ہمودا داشتوں۔ امام صاحب پدا حدیث بیان کنگءَ لگت من ہم گوں یک اشتاپءَ سرزمینءِ یک لٹّے زرت و آئیءَ گوں وتی دپءِ لبزءَ تر کنانءَ سر وتی دستءَ حدیث نبیسگءَ لگتوں۔ آئیءَ ہر قدر حدیثانءَ اشکنائینت من بہ ہماوڈا سر دستءِ دلءِ نبشتہ کت انت۔ امام صاحب منہ اے سُرپرانءَ چارگائیت، مگر منءَ اے سرپدی نہ انت، آخرءَ مجلس پروشت و امام صاحب بہ منی نیمگءَ لگت کہ چواے کلیں مردماں من ہم پادکایاں یا کہ انّاں۔ و لیکن من ہمودءَ ننداں بوتوں۔ نوں واجہ امامءَ گوں اشارہءَ منا توار کت۔ من نزدیکءَ شتوں تو کمے دیرءَ شرّیءَ چارگءَ لگت۔ پدا فرمائینتے: آیا تو حرمءَ نندوک ئے من عرض کت بلے ہؤ من حرمءِ نندوک اوں جست گپت کہ شما مکی ایت، من گشت جی ھو۔پدا جست کت تو قریشی ئے من گشت ھودرّائینتے کہ تمام اوصاف سر جم انت۔ بلے ترا یک بے ادبی ہم ہست انت۔ من عرض کت شما منی کجام بے ادبی دیستگ۔ فرمائینتے من رسول اللہ ﷺ کلمہانءَ بیان اَتوں شما پیش زورانءَ سر دست لکیران جوڑ کنگائتے۔ من پسہ دات کہ گور من کاغذ نیست ات پمشکا ہر چی کہ من اشکنگاتوں آئر سر وتی دستءَ دلءَ نبشتہ کنان اتوں، بریشیءَ امام مالکءَ منی دستءَ چکّانءَ چاریت و فرمائینت: سر دست ہیچ نبشتہ نہ انت۔ من عرض کت دستءِ دلءَ دپءَ لبز باقی بشت نہ کپنت۔ بلے شما ہر قدر حدیثانءَ اشکنائینتگ انت منءَ را کل یادانت واجہ امامءَ تعجب کت گوشگا لگت، درستاں بل تیوگءَ یک حدیث باشکنائیں من درائینت مالکءَ گوں نافع و ابن عمرءِ واسطہءَ چہ اے قبرءِ جلوکءَ روایت کتگ، و مالکؒ ءِ وڑءَ من ہم دستءَ دراج کنان پہ قبر شریفءِ نیمگءَ اشارہ کت پدا بہ ہما دابءَ آ ۲۵ حدیثانءَ اشکنائینت، ہرچی کہ آئیءَ داں مجلسءِ ختم بوگءَ اشکنائینتگ انت۔
ماں واجہ امام مالکؒ ءِ لوگءَ
نوں روچ ایرشتگ ات واجہ امام مالکءَ مغربءِ نماز وانت پدا منی نیمگءَ اشارہ کنانءَ گوں غلامءَ گشت پادا گوں غلامءِ ہمراہیءَ بہ منی لوگءَ بیا من ھچ انکار نہ کت و پاداتکاں اے امام مالکءَ ہرچ مہربانی سر من کنگ لوٹتگ ات من بہ وشی قبول کت و ہدے بہ لوگءَ سر بوتوں غلامءَ منءَ را یک لوگے برت و درّائنتی۔ ماں لوگءَ قبلہءِ گور چوش انت۔ آپءِ کروہ ہم ہمدا ایرانت و بیت الخلا اے نیمگءَ انت۔
کمے دیرءَ رند امام مالک ہم ماں لوگءَ اتک کمے دیرءَ بعد آ بہ منی اوتاکءَ اہت۔ بہ آئی ہمراہیءَ یک غلامے اتک کہ آئیءَ یک بقچھے گون ات۔ واجہ امام مالکءَ بقچہ زوانءَ سر فرشءَ ایرکت۔ پدا منءَ را سلام کت و گوں وتی غلامءَ گوشتی کہ دستانءَ بشود، غلام آپ ایرانءَ زرت منی نیمگءَ اہت۔ مگر واجہءَ ہکل دات کہ تو نہ زانئے کہ چہ ورگءَ پیش پیسرا میزبانءِ دستان شودلوٹنت۔ و چہ ورگءَ رند پیسرءَ مہمانءِ دست شودگ بنت۔ منءَ را اے گپ دوست بوت و من ایشی سببءَ جسمت گپت۔ واجہءَ پسہ دات کہ میزبان پہ ورگءَ مہمانءَ لوٹائننیت پمشکا پیسرءَ میزبانءِ دست شودگ بنت و چہ ورگءَ رند گڈا سرءَ بلکیں یک دگے مہمانے بئیت و ماں ورگءَ میزبانءَ را ہم آئی خاطر داری کنگی انت۔
دستانی شودگءَ پد واجہ امامءَ بقچہ پچ کت و ماں آئیءَ دوھیران ایرت انت مان یکےءَ شیرماں ات و ماں دومیءَ ناء مان ات۔ واجہ امامءَ بسم اللہ وانت من ہم آئیءِ تقلید کت، گڈا ما ہردوئیناں ورگ وارت انت، شاید واجہ امامءَ اندازہ ات کہ ورگ قد و قصاصءَ نہ ات انت، چنانچہ گشگءَ لگت ابوعبداللہ یک مفلس تنگ دست فقیرے پہ دومی فقیرءَ ہر چیکہ پیش کنگ تون انت ہمیش ات من عرض کت کہ آچونکہ عذر پیش کنت کہ آئیءَ احسان کتگ معذرت ءِ ضرورت تو قصوروارءَ بیت۔
واجہ امام مالکؒ ءِ اخلاق
چہ ورگءَ پد واجہ امام مالک مکہءِ باروہ حال و احوال جست کنان بوت۔ و وہدے شپ زیات گوست تو اشاں پاداہت انت و فرمائینت۔ مسافرءَ کہ بایدانت تکلف کم بکنت نوں تو آرام بکن۔ من ژند و پند اتون کپانءَ اناگءَ واب کپتوں شپءِ گڈا سر کسےءَ آواز دات اللہءِ رحمت سر شما ببات، من نشتوں و پدا پادکایاںءَ دروزگءَ پچ کتوں تو چی گندان کہ وت واجہ امام گوں آپءِ کروہءَ اوشتاتگ۔ من ہم مزن شرمندگ بوتوں مگر آئی گوشگءَ لگت ابوعبداللہ ہیچ خیال مکن مہمانءِ خیال کنگ منی فرض انت من پہ نمازءَ وتءَ را تیار کت و واجہ پیغمبر ﷺءِ مسیتءَ گوں امامءِ ہمراہیءَ فجرءِ نماز ادا کت۔ تہاروکہ باز گیش ات ھچ کسءَ یک دگرےءَ را پجاہ نیارات چہ نمازءَ پد کلّاں بہ وتی وتی جاہاں نندانءَ ماں تسبیح و ذکرءَ الہیءَ گلائیش بوت انت۔
مولانا خیرمحمد ندوی
راستین راه
چمشانک