برخی از آداب روزه

 مهمترین فلسفه و حکمت عبادتهای فرضی ارتباط با خداوند متعال و رسیدن به تقوای الهی و اظهار عبودیت و سرسپردگی در مقابل خداوند است. زمانی این عبادات ما را به خداوند نزدیک می گردانند که موافق با شریعت و سیره و روش پاک آنحضرت صلی الله علیه وسلم انجام بگیرند.

امروزه در جوامع اسلامی عبادتها و احکام به وفور انجام می گیرند، اما تاثیر آن در فرد و جامعه به خوبی مشاهده نمی گردد. این بخاطر این است که عبادات را با آداب و آنچه که شایسته یک عبادت است انجام نمی دهیم.
عبادتهایی که فقط در حد انجام یک وظیفه و عادت انجام می گیرند در راستای تقویت ایمان و اخلاق و محبت انسان با خالق یکتا و ترس از عذاب او هیچ نقشی را ایفا نمی کنند.
روزه رمضان هم از جمله فرایض و عبادت است که فلسفه آن رسیدن به تقوای الهی است، به شرط آنکه با آداب و سنن و مستحباتش انجام گیرد.
برای تمام عبادات آداب و مستحباتی وجود دارد که رعایت آنها کیفیت عبادت را بالا می برد. روزه هم دارای آدابی است که رعایت کردن بعضی از آنها لازم و ضروری است و رعایت کردن بعضی دیگر مستحب و سنت است که انسان با انجام و رعایت آن اجر و ثواب بیشتری حاصل می کند. برخی از این آداب عبارتند از؛

1- نیت در روزه:
انسان مسلمان با نیت خود به احکام جنبه عبادت می دهد و آنها را از دائرۀ عادتهای روزمره و کارهای تکراری به دائره عبادت در می آورد. برای نیت کردن لازم نیست الفاظ نیت را تکرار کنیم، بلکه استحضار عبادت کافی است. همین که شخص از انجام عبادت نیت و انگیزه ثواب را داشته باشد و عمل عبادی خود را به خاطر خدا بداند، کافی است.
انسان روزه دار نیز روزه خود را با نیت و خوردن سحری شروع می کند. اگر آداب روزه را به ترتیب بشماریم اولین چیزی که انسان روزه دار باید آن را رعایت کند، نیت در روزه است. معنای نیت کردن این است که شخص روزه دار عبادت و عظمت روزه را در ذهنش مستحضر کند، که چه عمل بزرگی  را به خاطر خدا و رسیدن به تقوای الهی انجام می دهد. شخص روزه دار برای اینکه روزه اش بیشتر جنبه عبودیت بگیرد در طول روز چند مرتبه این استحضار قلبی را داشته باشد و فضائل و ثواب روزه و عظمت ماه رمضان را در ذهن خود مرور کند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وسلم می فرماید: «من صام رمضان إیماناً و إحتسابا غفرله ما تقدم من ذنبه» کسی که رمضان را از روی اعتقاد و به انگیزه ثواب روزه بگیرد گناهان گذشته اش معاف می گردد.
پس تا جایی که می توانیم روزه های رمضان را با نیت صادق و انگیزه ثواب بگیریم.

2- سحری خوردن و تاخیر در آن:
برای شخص روزه دار مستحب است که هنگام سحر چیزی بخورد. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وسلم غذای سحر را با برکت دانسته اند و بر سحری خوردن و تاخیر در آن تاکید کرده اند، تا جایی که بعضی آن را سنت موکده دانسته اند.
حضرت انس رضی الله عنه از پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم روایت می کند که آنحضرت صلی الله علیه وسلم فرمودند: «تسحروا فإن فی السحور برکة» (اللؤلؤء و المرجان:665) سحری بخورید زیرا در سحری خوردن برکت است.
در روایت دیگری ابوسعید خدری از پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم نقل می کند که آنحضرت صلی الله علیه وسلم فرمودند:  «السحور برکة، فلاتدعوه و لو أن یجرع أحدکم من ماءٍ فإن الله و ملائکته یصلون علی المتسحرین» (مسند احمد، رقم:11416) سحری خوردن با برکت است. ان را ترک نکنید اگر چه به اندازه یک جرعه آب باشد، زیرا خداوند و فرشتگانش بر سحری کنندگان دعای رحمت می فرستند.
عرباض بن ساریه می گوید: «دعانی رسول الله صلی الله علیه وسلم إلی السحور فی رمضان، فقال هلم إلی الغذاء المبارک» (الترغیب و الترهیب:1067) رسول گرامی اسلام در ماه مبارک رمضان مرا به سفرۀ سحری فرا خواندند و فرمودند: بشتاب به سوی غذای مبارک.
عبدالله بن حارث رضی الله عنه یکی از یاران پیامبر صلی الله علیه وسلم نقل می کند: «دخلت علی النبی صلی الله علیه وسلم و هو یسحر. فقال: إنها برکة أعطاکم الله إیاها فلاتدعوها» در وقت سحر به خانه پیامبر صلی الله علیه وسلم آمدم. آنحضرت صلی الله علیه وسلم در حال سحری خوردن بود. ایشان فرمود: این (سحری) برکتی است که خداوند به شما داده است. آن را ترک نکنید. (ترغیب و ترهیب:1069)
این احادیث بیانگر این است که پیامبر و یارانش به سحری خوردن اهمیت می دادند و اگر میل به خوردن نداشتند با یک لقمه یا یک جرعه آب سحری می کردند.

تاخیر در سحری
کار دیگری که پیامبر صلی الله علیه وسلم و یارانش هنگام سحری انجام می دادند تاخیر در سحری خوردن است.
حضرت انس رضی الله عنه از زید بن ثابت روایت می کند: «تسحرنا مع النبی صلی الله علیه وسلم ثم قمنا إلی الصلاة فسأله أنس کم بینهما؟ فقال: قدر خمسین آیة» (بخاری رقم: 1921) ما به همراه رسول الله صلی الله علیه وسلم سحری خوردیم و بعد از آن برای اقامه نماز به مسجد رفتیم. حضرت انس از زید بن ثابت پرسید: فاصله بین سحری و نماز صبح چه اندازه بود؟ حضرت زید بن ثابت در جواب گفت: به اندازه خواندن پنجاه آیه.
در روایتی از عمرو بن اودی با سند صحیح ذکر شده است که ایشان فرمود: «کان أصحاب محمد صلی الله علیه وسلم أسرع الناس إفطارا و أبطأهم سحورا.» یاران پیامبر در افطار کردن بسیار عجله می کردند و در سحری خوردن تاخیر.
چه بسا افرادی که به خاطر شرایط خودشان یا اینکه از روی عادت و اجتهاد خودشان در سحری خوردن شتاب می کنند و به گمان خودشان کار خوبی انجام می دهند. یا اینکه بعضی‏ها اصلا به سحری خوردن اهمیت نمی دهند و فکر می کنند که سحری خوردن تنها برای پر کردن شکم است و با بهانه هایی از قبیل بی میلی و بی اشتهایی به این سنت پشت پا می زنند. در حالی که فرموده پیامبر است: «تسحروا فان فی السحور برکة» سحری بخورید که در آن برکت است، و لو اینکه سحری شما یک جرعه آب باشد.
در روایتی دیگر از آنحضرت صلی الله علیه وسلم نقل شده است: «فصل ما بین صیامنا و صیام أهل الکتاب اأکلة السحر» (مسلم رقم: 1096) فرق روزه ما با روزه اهل کتاب در خوردن سحری است.

3- افطار و تعجیل بر آن:
از سنتها و آداب روزه افطار نمودن با خرماست و اگر خرمایی نیافت با چند جرعه آب افطار نماید.
ترمذی و ابوداود با سند صحیح از سلمان بن عامر روایت می کنند که پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم فرمود: «اإذا أفطر أحدکم فلیفطر علی تمر فانه برکة، فان لم یجد فلیفطر علی ماء فإنه طهور» هر زمانی که افطار نمودید با چند دانه خرما افطار نمائید، زیرا برکت است، و اگر خرما نیافتید با چند جرعه آب افطار نمائید زیرا پاک است.
با غروب خورشید وقت افطار آغاز می شود. بخاری و مسلم روایتی از حضرت عمر رضی الله عنه نقل می کنند که آنحضرت صلی الله علیه وسلم فرمود: «إذا أقبل اللیل من ههنا و أدبر النهار من ههنا و غربت الشمس فقد أفطر الصائم» ترجمه: زمانی که شب از این قسمت روی آورد (ظاهر شد) و روز از این قسمت پشت کرد (غایب شد) و خورشید غروب کرد، روزه دار افطار نماید.

روایاتی در تعجیل افطار
بعضی از مردم فکر می کنند که هر کسی دیرتر افطار کند، ثواب بیشتری برده است. حتی بعضی به خاطر این اندیشه غلط افطار نمی کنند و بعد از نماز مغرب افطار می کنند. در حالی که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وسلم و یارانش هم در گفتارشان و هم در کردارشان به این امر تاکید داشته اند که با غروب خورشید افطار انجام گیرد. از این رو تاخیر در افطار خلاف سنت پیامبر صلی الله علیه وسلم و یاران آنحضرت صلی الله علیه وسلم می باشد.
در روایتی آنحضرت صلی الله علیه وسلم فرمود: «لایزال الناس بخیر ما عجلوا الفطر» (بخاری رقم: 1957) مردم بر خیر و خوبی قرار دارند تا زمانی که در افطار تعجیل می کنند.
در روایت ابوهریره رضی الله عنه آمده است که آنحضرت صلی الله علیه وسلم فرمود: «یقول الله عزوجل إن أحب عبادی إلیّ أعجلهم فطرا» (مسند احمد: 7240) خداوند می فرماید: محبوبترین بندگان من کسانی هستند که در افطار کردن عجله می کنند.
از حضرت عایشه صدیقه رضی الله عنها در مورد دو نفر از اصحاب پیامبر سوال شد که یکی از آنها در افطار و نماز تعجیل می کند و دیگری در افطار و نماز تاخیر دارد. حضرت عائشه رضی الله عنها فرمود: کدام یک از آنها در نماز و افطار تعجیل می کند؟ عرض شد: عبدالله بن مسعود. ایشان فرمود: رسول الله صلی الله علیه وسلم نیز همین کار را می کردند.
ابن عبدالبر اندلسی در مورد احادیث تعجیل در افطار و تاخیر در سحری می گوید: همه آنها صحیح و متواتراند.

دعا در وقت افطار
برای شخص روزه دار مستحب است که در طول روز به دعا و ذکر و تلاوت قرآن مشغول شود. اما دعا کردن در وقت افطار دارای فضیلت بیشتر و نزدیک به اجابت است.
روایت ابن ماجه است که عبدالله بن عمرو می گوید: «إن للصائم عند فطره دعوة ما ترد» (ابن ماجه: 17530) برای شخص روزه دار در  وقت افطار دعایی است که رد نمی شود.
حضرت عبدالله بن عمرو فرزندانش را موقع افطار جمع می کرد و این طور دعا می کرد: «اللهم أسالک برحمتک التی وسعت کل شی أن تغفرلی ذنوبی»
حضرت ابوهریره رضی الله عنه می فرماید: «ثلاثة لاترد دعوتهم؛ الإمام العادل و الصائم حین یفطر و دعوة المظلوم» سه گروه هستند که دعایشان رد نمی شود؛ امام عادل، شخص روزه دار وقتی که به افطار نزدیک می شود و دعای مظلوم.
این احادیث مربوط به دعا کردن به طور عموم در وقت افطار است. اما دعای خود افطار از این قرار است: «اللهم إنی لک صمت و بک آمنت و علیک توکلت و علی رزقک أفطرت» یا این دعا را بخواند: «اللهم لک صمت و علی رزقک أفطرت، ذهب الظمأ و ابتلت العروق و ثبت الاجر إن شاء الله»

4- پرهیز از حرف های ناشایست و دروغ:
در شأن مومنین است که در هر حالت مزین به اخلاق اسلامی باشند و از زشتی‏های اخلاقی و لغویات و کارهای بیهوده بپرهیزند، اما در مورد پرهیز از بدگفتاری و کلام بیهوده و مجادله و درگیری در ماه مبارک رمضان تاکید بیشتری آمده است.
حضرت جابر رضی الله عنه می فرماید: «إذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و لسانک عن الکذب و المأثم و دع أذی الجار و لیکن علیک وقار و سکینة یوم صومک و لاتجعل یوم صومک و یوم فطرک سواء» (ابن ابی شیبه:2/ 271) زمانی که روزه گرفتی پس باید گوش و چشم و زبانت هم از دروغ و گناهان بازآیند، آزار و اذیت همسایه را رها کن، سنگینی و وقار باید بر تو حاکم باشد، روزی را که روزه هستی با روزی که روزه نیستی برابر قرار نده.
حضرت عمر رضی الله عنه می فرماید: «لیس الصیام من الطعام و الشراب و لکن من الکذب و الباطل و اللغو و الحلف» روزه بازآمدن از آب و غذا نیست، بلکه روزه پرهیز از دروغ و حرف بیهوده و لغو و قسم بی مورد است.
در حدیث ابوهریره رضی الله آمده است که آنحضرت صلی الله علیه وسلم فرمودند: «من لم یدع قول الزور و العمل به فلیس لله حاجة فی أن یدع طعامه و شرابه» (بخاری: 1903)
در این حدیث آمده است که کسی گفتار دروغ و شرک آمیز و عمل به آن را رها نکند خداوند نیازی به نخوردن و ننوشیدن او ندارد.
متاسفانه ما به خاطر رعایت نکردن شئونات اخلاقی و اسلامی در ماه مبارک رمضان از روزه بهره ای جز تشنگی و گرسنگی و خستگی نمی بریم. حضرت ابوهریره رضی الله عنه از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وسلم حدیث بیان می کند که آن حضرت صلی الله علیه و سلم فرمود: «رب صائم لیس له من صیامه إلا الجوع و العطش» چه بسا روزه دارانی که از روزه خود به غیر از گرسنگی و تشنگی بهره دیگری نمی برند.
درروایت دیگری آمده است: «رب قائم لیس له من قیامه إلا السحر» چه بسا قیام کنندگان شب هستند که از قیام خود بهره ای جز بی خوابی نمی برند. (ابن ماجه:1690)