خداوند متعال میفرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ.» [ البقرة: 183]؛ ای اهل ایمان! روزه بر شما مقرّر و لازم شده، همانگونه که بر پیشینیان شما مقرّر و لازم شد، تا پرهیزگار شوید.
خداوند متعال روزۀ رمضان را بر مؤمنان فرض و رسول اکرم صلیاللهعلیهوسلم قیام شبهایش را سنّت قرار داده است. هدف از این عبادات این است که مؤمنان به تقوا و پرهیزگاری برسند، زیرا تنها توشۀ آخرت و چیزی که مایۀ کرامت، عزّت و رستگاری در دنیا و آخرت است، تقواست. خداوند متعال پیامبران و کتابهای آسمانی را فقط بهمنظور سعادت بشریت و تزکیه نفوس فرستاده است.
سرانجام فرورفتن در لذتهای فانی
تاریخ بهترین گواه است که هرگاه انسان در پی خواهشات راه افتاده، نفس خویش را تابع هوا و هوس خود ساخته، از روحش برای جسم مایه گذاشته، لذتهای فانی را ترجیح داده و نسبت به ارزشهای روحی و معنوی بیپروا شده و مادیت بر او سیطره یافته، چنین انسانی در مُرداب فساد افتاده و دیگران را هم در منجلاب فساد انداخته است و چهبسا از حیوانات هم گمراهتر شده است؛ پروردگار متعال چه زیبا میفرماید: «وَالَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَيَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ» [محمد: 12]؛ کافران همواره سرگرم بهرهگیری از [کالا و لذتهای زودگذر] دنیایند و میخورند، همانگونه که چهارپایان میخورند و جایگاهشان آتش است.
جایگاه امت اسلامی و وظیفه مسلمانان
مسلمانان امتی هستند که برای نجات بشریت از فساد و تباهی آفریده شدهاند. مسلمانان معلمان و آموزگاران بشریت هستند که به انسانها درس یکتاپرستی، عبادت، اخلاق، روش صحیح همزیستی و شیوۀ زندگی موفق و سعادتمند را میآموزند. مسلمانان مبعوث شدهاند تا مردم را بهسوی نیکی و خیر، خوشبختی و عزت راهنمایی کنند و آنها را از فساد، شرّ، بدی و بدبختی دور سازند.
اما سؤال اینجاست که مسلمانان چه زمانی صلاحیت این مقام ارزشمند را پیدا میکنند و به این جایگاه بلندمرتبه نایل میشوند؟ چگونه تبدیل به پیشوایانی میشوند که مردم را بهسوی دستورات خداوند راهنمایی میکنند؟ چگونه میان مردم برجسته و متمایز میشوند؟
آری، این مقام رفیع جز با تقوا و پرهیزگاری واقعی بهدست نمیآید. خداوند نمیپسندد مؤمنانی که رهبر انسانیت و نجاتدهنده و هدایتگر آن هستند در خوشگذرانیهای فانی فرو روند و در تاریکیهای غفلت و گمراهی سرگردان باشند و تنها دغدغهشان شکم و معده باشد.
خداوند میخواهد مؤمنان نفسهایشان را تزکیه کرده و کیفیات روحیشان را ارتقا دهند و خود را در بعضی از صفات به اخلاق خدایی عادت دهند. آنان باید در بعضی از صفاتشان خود را مشابه فرشتگان کنند و به ملأ أعلی ملحق سازند، درحالیکه در باغهای روح و قلب میچرند و در ملکوت آسمانها و زمین به گردش درمیآیند و از لذتهایی که نمونهاش را در غذاها و نوشیدنیهای رنگارنگ و سیری مفرط و پرخوری بیش ازحد سراغ ندارند، بهرهمند میشوند.
فلسفۀ عبادات
خداوند متعال نماز را بر مؤمنان فرض قرار داده و آنها را با رمضان گرامی داشته و به روزه و قیام و اعتکاف دستور داده است. چه زیباست سخن امام غزالی رحمهالله که با سبک منحصربهفردش میگوید: هدف از روزه این است که خود را با یکی از اخلاق و رفتارهای خداوند عادت دهیم؛ و در بازآمدن از خواهشات نفسانی بهاندازۀ توان خویش به فرشتگان اقتدا کنیم، زیرا آنها از خواهشات نفسانی پاکاند. جایگاه و رتبۀ انسان فراتر از چهارپایان است، زیرا او میتواند در روشنایی عقل خواهشات و تمایلات نفسانیاش را کنار بگذارد. اما رتبۀ انسان نسبت به فرشتگان پایینتر است، زیرا خواهشات بر او چیره هستند و او مبتلا به مبارزه با آنهاست؛ پس در نتیجه هرگاه انسان در خواهشات فرو رفت، به پستترین مرحله سقوط میکند و به حیوانات ملحق میشود و هرگاه خواهشاتش را ریشهکن کرد، به بالاترین درجات ارتقا پیدا میکند و به ملأ اعلی ملحق میشود.
علامه ابن قیم رحمهالله در بیان اسرار و مقاصد روزه سخنانی دارد که خلاصۀ آن چنین است: روزه تأثیر عجیبی در حفظ اعضای ظاهری و قوای درون دارد، روزه قلب و سایر اعضا را سالم نگه میدارد و انواری را که خواهشات از وی سلب کردهاند، باز میگرداند، پس روزه بزرگترین یاور ما در رسیدن به تقواست؛ همانطور که خداوند متعال میفرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ.»
ایشان در تبیین حکمت و فلسفۀ روزه میگوید: صلاح و درستی قلب در مسیر رسیدن به خدا، وابسته به دورساختن تمام پراکندگیها [از قلب] و توجه کامل بهسوی خداست، زیرا تنها توجه بهسوی خداست که آشفتگی خاطر را دور میکند. خوراک و نوشیدنی زیاد، ارتباط بیجا با مردم، صحبت و خواب اضافی از آن مواردی هستند که پراکندگی خاطر را افزایش داده و آن را در وادیهای مختلف متفرق میسازند که این امر او را از سیر بهسوی خدا دور نگه داشته یا ضعیفش کرده و به عقب میاندازد و سرانجام از حرکت بهسوی خدا متوقفش میکند؛ لذا مهربانی خداوند بخشنده اقتضا کرد که روزه را برای آنها مشروع کند تا خوراک و نوشیدنی اضافی را از بین ببرد و دل را از ریشههای خواهشات که انسان را از سیر بهسوی خدا عقب میاندازد، خالی کند.
چگونگی استفاده بهینه از رمضان
سؤال این است که چگونه میتوان به فواید و نتایجی که علما برای روزه ذکر کردهاند دست یافت؟ چگونه میتوان میوۀ روزه را که تقوا و پرهیزگاری کامل است، بهدست آورد؟ جواب این است که میتوان با رعایت آداب و تحقق شرایط لازم به آن دست یافت و گفتهاند: هرگاه شرط/سبب از دست رفت، مشروط/نتیجه نیز از دست میرود.
از اینجاست که علما و عارفان و بندگان راستین خدا به رعایت نکات زیر توصیه کردهاند:
1ـ کمک و استعانت از خداوند متعال و متوجهشدن بهسوی خدا با توبه و رجوع صادقانه و مخلصانه بهسوی او.
2ـ کثرت تلاوت و تدبر و اندیشیدن در کلامالله مجید و دقتنظر به روش و عادت پیامبر، صحابه و سلف صالح در غنیمتشمردن ماه رمضان.
3ـ ترک تمام گناهان و دوری از اسبابی که منجر به گناه میشوند. پیامبر صلیاللهعلیهوسلم فرمودند: «از انجام کارهای حرام بترس، عبادتگزارترین مردم میشوی». بدون شک ارتکاب گناه و معصیت نور عبادت را از بین میبرد و سبب محرومیت از برکات رمضان میشود.
4ـ اهتمام به نمازهای پنجگانه با جماعت و کثرت نوافل و تلاوت قرآن در آن.
5ـ در این ماه باید به کمک و مساعدت فقرا و مساکین و انفاق مال در راه خدا شتافت. عادت پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم چنین بود، چنانکه حضرت ابن عباس رضیاللهعنهما روایت میکند: رسولالله صلیاللهعلیهوسلم سخاوتمندترین مردم بودند و از تمام اوقات در رمضان وقتیکه جبریل به دیدارش میآمد سخاوتمندتر بودند و جبرئیل در هر شب رمضان به دیدار پیامبر میآمد و قرآن را برایش میخواند، در این مدت پیامبر صلیاللهعلیهوسلم در انجام نیکیها از باد شدید سخاوتمندتر بودند. (بخاری)
6ـ کثرت دعا و تضرع به پیشگاه خداوند متعال. اهمیت و جایگاه دعا در میان عبادات بر کسی پوشیده نیست، زیرا دعا مغز و روح عبادت است. قرآن مجید پس از ذکر رمضان با اشاره به اهمیت دعا فرموده است: وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ [ البقرة: 186]؛ هنگامی که بندگانم از تو درباره من بپرسند، [بگو:] یقیناً من نزدیکم، دعای دعاکننده را زمانی که مرا بخواند اجابت میکنم؛ پس باید دعوتم را بپذیرند و به من ایمان آورند، تا [به حقّ و حقیقت] راه یابند [و به مقصد اعلی برسند].
علامه ابن کثیر در تفسیرش میگوید: اینکه خداوند متعال این آیه را که انسان را به دعا برمیانگیزد، درمیان احکام روزه ذکر کرده است، اشاره به این است که هنگام تکمیل مدت [روزه] و وقت افطار باید برای دعا تلاش شود. (ابن كثير 1/ 208)
امام ابوداوود در مسندش از عبدالله ابن عمر رضیاللهعنه روایت کرده میگوید که از رسول خدا صلیاللهعلیهوسلم شنیدم فرمودند: روزهدار وقت افطارش یک دعای مقبول دارد. ابن عمر وقت افطار همسر و فرزندش را فرا میخواند و دعا میکرد.
امام ترمذی از ابوهریره رضیاللهعنه روایت کرده، پیامبر صلیاللهعلیهوسلم فرمودند: سه نفر دعایشان رد نمیشود: رهبر و پیشوای عادل، روزهدار وقتیکه افطار میکند و دعای مظلوم که خداوند آن را بالاتر از ابرها میبرد و درهای آسمان برایش گشوده میشوند و پروردگار عزوجل میفرماید: سوگند به عزتم که تو را یاری خواهم کرد، هرچند که بعد از مدتزمانی باشد.
ضرورت دعا در اوضاع فعلی
بنابراین مناسب است که روزهداران فرصت رمضان را با دعاوتضرع و پیشکردن خود در آستان عبودیت خداوند و انداختن خویش به دامان رحمتش و یکسویی با قلب و قالب بهسوی خدا، غنیمت بشمارند؛ خصوصا در این شرایط اسفبار که حکایت از توطئههایی علیه اسلام و مسلمانان از سوی دشمنان دارد و از هر طرف تندباد فتنههای کور میوزد و نمیدانیم که در آینده چه اتفاقی رخ خواهد داد، باید بیشتر بهسوی خدا متوجه شویم. شرایط حاضر مصداق حدیث پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم است که فرمودند: قبل از وقوع قیامت فتنههایی که بسان شب تاریک هستند دنیا را فرا میگیرد. شخص صبح مؤمن، اما شبهنگام کافر است، شب مؤمن و صبح کافر است، شخصی که در میان آن فتنهها خود را دور نگه میدارد، از کسی که با آنها درگیر است بهتر است و کسی که در آنها راه میرود از کسی که تلاش میکند بهتر است، پس در آن کمانهایتان را بشکنید و زهکمانهایتان را جدا کنید، شمشیرهایتان را (برای اینکه کُند شوند) به سنگ بزنید، پس اگر یکی از شما با این فتنه دچار شد نیکوترین فرزند آدم (از میان هابیلِ مقتول و قابیلِ قاتل) باشد.
امروزه فتنههایی در عرصههای مختلف سیاست، جامعه، خانواده، چرخه آموزش و کسبوکار مسلمانان را چنان احاطه کرده است که دستبند، مچ دست را احاطه میکند. هیچ راه نجاتی از این فتنهها جز چنگزدن به ریسمان الهی و بازگشت بهسوی خدا نیست.
هان! رمضان فرصت ارزشمندی است که خداوند آن را مهیا ساخته برای پذیرش دعا، خصوصا وقت سحر و افطار، پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم در رابطه با وقت افطار فرمودند: روزهدار وقت افطارش دعایی دارد که رد نخواهد شد. اما وقت سحر چنان جایگاه و اهمیتی دارد که قابل توصیف نیست، مگر نه این است که خداوند کسانی را که وقت سحر آمرزش میخواهند ستوده و فرموده است: «وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ» [الذاريات: 18]
رمضان فرصتی برای اصلاح
پس آیا کسی هست که این فرصتها را قدر بداند و از آنها استفاده کند؟ آیا مسلمانان ماه رمضان را ایستگاهی قرار میدهند که از آن توشهای برگیرند تا قدرت انجام همیشگی نیکی و مقاومت در برابر بدیها را برایشان تضمین کند؟ آیا رمضان را فرصتی برای توبه و تزکیه نفس از رذائل و پیراستن آن با فضایل قرار میدهند؟ آیا ماه مبارک رمضان میتواند فرصتی برای تمرین بهدستآوردن صفات والا، ارزشها و الگوهایی که آنها را در زندگیمان از دست دادیم، میشود؟ آیا ممکن است انقلاب و تحوّلی در زندگی و رفتارمان در رمضان و بعد از آن بهوجود بیاورد؟ از یاد نبرید که ضایع کردن هر لحظهای از لحظههای رمضان و دقایق و ثانیههای آن خسارتی محسوب میشود که هیچ خسارتی با آن برابری نمیکند.
چه زیباست سخن امام سرهندی رحمهالله که در مکتوبات خود مینویسد: اگر انسان در این ماه توفیق نیکی و اعمال صالح را بیابد، در طول سال توفیق یارش میشود، اما اگر این ماه با خاطری پراکنده و با حالتی آشفته بگذرد تمام سال با پراکندگی و آشفتگی میگذرد.
پس ای روزهداران، از هر چیزی که وقت را ضایع و فکر را مشوش و حواس را پراکنده میکند برحذر باشید!
مناسب است که دعوتگران، مربیان و مصلحان و مخلصان، رمضان را مدرسهای تربیتی برای اصلاح فرد و جامعه و پند دادن به مردم و راهنمایی جوانان و هدایتشان به راه هدایت و اصلاح قرار بدهند. این مهم جز با همتی بلند، ارادهای مستحکم، برنامهریزی و با استفاده از برنامههای مفید و بهکارگیری شیوههای سودمند اتفاق نمیافتد.
منبع: ماهنامه عربی “الصحوة الإسلامية”، شماره: ١٢٦.
در واقع این شخصیت کمنظیر را کل دنیا باید میشناخت و از معارفش بهره میبرد…
تحولات منطقه با نشانههای متعارض آنهم هر لحظه و به نوبت، ناظران را دچار آشفتگی…
سخنگوی سازمان ملل از قطع ارسال کمکهای بشردوستانه به مردم غزه در پی کنترل گذرگاه…
از آقای رضامراد صحرایی، وزیر آموزشوپرورش که مدعی الگو شدن در جهان و رقمزدن آن…
در تازهترین تحولات مربوط به جنگ غزه، از یک سو جنبش حماس از موافقت خود…
خبرنگاران فلسطینی که جنگ غزه را پوشش میدهند، «جایزه جهانی آزادی مطبوعات» که توسط سازمان…