استقامت در دین

 عن سفيان بن عبد الله الثقفي، قال: قلت: يا رسول الله، قل لي بأمر في الإسلام قولاً لا أسأل عنه أحدا غيرك. قال: «قل آمنت بالله ثم استقم». [مسلم، کتاب الایمان(38)، ابن ماجه، کتاب الفتن (3972)]
سفیان بن عبدالله ثقفی رضی الله عنه گوید: به رسول اکرم صلی الله علیه وسلم گفتم: ای رسول خدا در مورد اسلام چنان گفته‎ ای به من عرض نمایید که غیر از شما از کسی دیگر نپرسم. ایشان فرمودند: «بگو به الله ایمان آوردم و سپس [به مقتضای ایمانت] استقامت کن».

شرح الفاظ حدیث:
 في الإسلام: مراد از لفظ «الاسلام» در پرسش صحابی، عقیده و شریعت است.
استقم: بر طاعات ثابت قدم بوده و بر استقامت در تمامی امور مداومت کن.

در پرتو توصیۀ نبوی:
این روایت یکی از وصایای جامع و مطهر پیامبر اکرم- صلی الله علیه وسلم- است که از شگفت‎ترین روایات «جوامع الکلم» به شمار می‎آید. در این حدیث ایشان مبانی و اصول اسلام را در دو کلمه جمع نموده اند:
1ـ ایمان: ایمانی که بر مدار توحید باشد.
2ـ استقامت: استقامتی که شامل طاعات باشد.

شرح تفصیلی ایمان:
پیامبر اکرم- صلی الله علیه وسلم- در حدیثی که حضرت عمر- رضی الله عنه- روایت کرده است؛ هنگامی که جبرئیل- علیه السلام- از ایشان در مورد ایمان پرسید، ایمان را چنین تعریف نمود: جیرئیل علیه السلام پرسید: از ایمان مرا آگاه کن. پیامبر- اکرم صلی الله علیه وسلم- فرمود: «ایمان این است که به الله، فرشتگان، کتاب‏ها، پیامبران، روز قیامت و خوب و بد تقدیر ایمان بیاوری». جبرئیل گفت: راست گفتی.
پس ایمان در لغت به معنی: تصدیق و در اصطلاح شرع: تصدیق و باور داشتن به آنچه که رسول اکرم- صلی الله علیه وسلم- در جواب جبرئیل فرمودند.
ایمان به معنی تصدیق نمودنِ وجود یک معبود که شریک و همتایی ندارد؛ تصدیق نمودن وجود فرشتگان و اینکه آنان بندگان مکرم الله متعال اند و از دستورات خداوند نافرمانی نکرده و مطیع اوامر اند. آن‎ها را الله متعال از نور آفریده و از خوردن، نوشیدن و تولید نسل پاک اند.
باور داشتن و تصدیق تمامی کتاب‎های آسمانی‎ای که الله متعال بر بندگان برگزیدۀ خود نازل فرموده؛ البته ایمان به آن شکل حقیقی و صورت ابتدایی ‎ای که کتاب‎های آسمانی قبل از تحریف و تغییر داشتند.
ایمان به این اندیشه، که هر آنچه در هستیِ اطراف ما رخ می ‎دهد، به تقدیر و خواست الله متعال بر مبنای حکمتی است که غیر از او کس دیگری نمی ‎داند. این است ایمان و برای درک بهتر مسئله باید به این آیۀ قرآن دقت نمود:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَىٰ رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي أَنزَلَ مِن قَبْلُ ۚ وَمَن يَكْفُرْ بِاللهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِيدًا» [نساء:136]
ای کسانی که ایمان آورده ‌اید! به خدا و پیامبرش، و کتابی که بر او نازل کرده، و کتب (آسمانی) که پیش از این فرستاده است، ایمان (واقعی) بیاورید. کسی که خدا و فرشتگان او و کتاب‏ها و پیامبرانش و روز واپسین را انکار کند، در گمراهی دور و درازی افتاده است.
علما در مورد عموم و خصوص و یا زیادت و نقصان ایمان، آرا و نظرات متفاوتی دارند. امام خطابی شافعی- رحمه الله- گفته است: «اکثر مردم در این باره دچار اشتباه می ‎شوند». امام زهری- رحمه الله- گفته است: «اسلام یعنی کلام و سخن و ایمان به معنی عمل». امام بغوی- رحمه الله- گفته است: «اسلام نام اعمال ظاهری است و ایمان نام اعتقادات باطنی می‏ باشد».

شرح تفصیلی استقامت:
پیامبر اکرم- صلی الله علیه وسلم- در روایتی می ‎فرماید: «بگو پروردگار من الله است و سپس استقامت کن». این سخن پیامبر برگرفته از این آیۀ مبارکه است: «إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا الله ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ» [فصلت:30]؛ به یقین کسانی که گفتند: «پروردگار ما خداوند یگانه است!» سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل می‌ شوند که: «نترسید و غمگین مباشید، و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است!
و این گفتۀ الله متعال: «إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ» [احقاف:13]؛ کسانی که گفتند: «پروردگار ما اللّه است»، سپس استقامت کردند، نه ترسی برای آنان است و نه اندوهگین می ‌شوند.
حضرت ابوبکر صدیق- رضی الله عنه- لفظ «ثُمَّ اسْتَقَامُوا» را به معنای (هیچ چیزی را با الله شریک نگرفتند و به سوی غیر او تعالی متوجه نشدند) تفسیر کرده است. حضرت عمر- رضی الله عنه- در باب تفسیر این الفاظ فرموده است: «بر طاعت الله متعال استقامت نموده و بسان روباه مکار طفره نرفته اند».
امام نووی- رحمه الله- در کتاب «ریاض الصالحین» گفته است: «علما گفته اند که معنی استقامت: التزام به طاعت الله متعال است و این الفاظ از جوامع الکلم بوده و بیانگر نظام امور می‎ باشد». (ریاض الصالحین، ص:58)
قشیری- رحمه الله- گفته است: «استقامت درجه ‏ای است که با آن تمام امور به کمال رسیده و وجود آن سبب حصول نیکی‏ها و نظام است».
استقامت از امتیازات و خصایص بزرگان است؛ زیرا برای رسیدن به آن باید تمام عادات و رسم‎ها را ترک کرده و صادقانه در مقابل الله متعال حاضر باشد.
امام احمد بن حنبل- رحمه الله- در کتاب «مسند» خود حدیثی را از رسول اکرم- صلی الله علیه وسلم- نقل کرده است که ایشان فرمودند: «استقيموا ولن تطيقوا»؛ استقامت کنید و هرگز شما نمی‎ توانید کاملاً حق استقامت را بجای آورید. این حدیث اشاره دارد که طبیعتاً در استقامت کوتاهی صورت می‌ گیرد و غیر از گروه اندکِ بندگان صادق الله، کسی دیگر نمی ‎تواند آن چنان که شایسته است حق استقامت را رعایت نماید.

انواع استقامت:
 الف: استقامت قلب که اصلی‎ترین استقامت است و مراد از آن استقامت قلب بر توحید، خوف و خشیت الهی، شناخت الله، محبت الله و توکل به او تعالی می ‎باشد. قلب به مثابۀ حاکم و سایر اعضا حیثیت لشکر را دارد و اگر حاکم استقامت کرد، بقیۀ افراد تحت فرمان او نیز استقامت خواهند کرد. حدیثی از پیامبر اکرم- صلی الله علیه وسلم- بسیار بجا و مربوط به همین سخن است که ایشان فرمودند: «ألا وإن في الجسد مضغة إذا صلحت صلح الجسد كله، وإذا فسدت فسد الجسد كله، ألا وهي القلب» [بخاری (52)، به روایت نعمان بن بشیر- رضی الله عنه]؛ هان! در تن [آدمی] پاره گوشتی وجود دارد که چون اصلاح شود، همۀ تن اصلاح خواهد شد و چون فاسد گردد، همۀ تن فاسد خواهد شد. هان! آن پاره گوشت، قلب است.
ب: استقامت زبان و اهمیت آن پس از استقامت قلب اهمیت می ‎یابد، زیرا زبان روایت‏گر قلب و تعبیرکنندۀ اسرار آن است.
رسول اکرم- صلی الله علیه وسلم- در روایتی که امام احمد در مسند خویش روایت کرده است، فرموده اند: «لاَ يَسْتَقِيمُ إِيمَانُ عَبْدٍ حَتَّى يَسْتَقِيمَ قَلْبُهُ وَلاَ يَسْتَقِيمُ قَلْبُهُ حَتَّى يَسْتَقِيمَ لِسَانُهُ»؛ ایمان بنده درست نمی‎ شود تا اینکه قلب او درست شود و قلب او درست نخواهد شد مادامی که زبان او درست نشود.

درس‏هایی از این وصیت نبوی:
 این حدیث نبوی شریف، به امور مهمی از باب عقیده و شریعت راهنمایی می ‎کند که در زندگی انسان مسلمان اهمیت زایدالوصفی دارد. به عنوان نمونه به موارد ذیل اشاره می ‎شود:
1ـ لزوم استقامت بر توحید و اخلاص عبادت فقط به خاطر الله تعالی؛
2ـ علاقۀ قلبی صحابه- رضوان الله علیهم اجمعین- بر فراگیری امور دینی‎شان، و شوق فراوان نسبت به خیر و آنچه که آن‏ها را به رضای الله برساند؛
3ـ این وصیت برگرفته از وصیت‏هایی است که الله سبحانه و تعالی خطاب به بندگان خویش نازل فرموده و شامل نیکی‎ها بوده و عمل به مقتضای آن، اطاعت الله و رسول او است.
4ـ استقامت به میزان شناخت امکان پذیر است؛ پس هر کس شناخت او از الله متعال کامل‏تر باشد؛ امر و نهی الله در نزد او ارج بیشتری دارد.

برگرفته از کتاب «من وصایا الرسول للرجال»

مؤلف: محمد خلیل عیتانی
ترجمه: عبدالناصر امینی / هرات