خانواده اولین واحد اجتماعی و نخستین کانونی است که فرد در آن قرار می‌گیرد. خانواده اولین و بهترین بستر برای پرورش و هویت‌بخشی به نسل آینده است. خانواده بهترین جایی است که نیازهای اولیه و اصلی انسان به بهترین نحو در آن برآورده می‌شوند. تأثیراتی که کودک از خانواده، اولین محیط اجتماعی، خود دریافت می‌کند در خط‌مشی زندگی آینده وی و همچنین در اخلاق و رفتار کودک و نیز در سلامت و عملکرد او و به‌طور کلی در سرنوشت وی بسیار تأثیرگذار است.
خانواده اصلی‌ترین و بنیادی‌ترین نهاد جامعه است که سلامت جامعه به آن بستگی تام دارد. خانواده می‌تواند در مقابل بسیاری از انحرافات اجتماعی ایستادگی کند و در کاهش آسیب‌پذیری از آن نقش داشته باشد. خانواده می‌تواند به عنوان عاملی برای حفظ ارزش‌های یک جامعه عمل کند. بنابراین می‌توان گفت بنا به حکم “العلم فی الصغر کالنقش فی الحجر” بسیاری از رفتارها، گرایش‌ها و جهت‌گیری‌ها و عملکردهای فرد در جامعه ریشه در دوران کودکی دارد.
حال اگر خانواده دارای نابسامانی‌های اخلاقی، تربیتی و عاطفی باشد باعث ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی جبران‌ناپذیری خواهد شد که امروزه عملا این نابسامانی‌ها را در بسیاری از خانواده‌ها شاهد هستیم و می‌بینیم که خانواده‌ها در رابطه با فرزندان مسائل و دشواری‌های فراوانی دارند که باعث می‌شود روابط والدین و فرزندان سست و متزلزل گردد و صفا و صمیمیت و در نتیجه آرامش و سکون واقعی از خانواده‌ها رخت بربندد و فرزندان نتوانند مهر و عطوفت لازم را از خانواده به دست آورند. در نتیجه این فضا اغلب کودکان زودرنج، زودشکن و بی‌عاطفه می‌گردند و به‌خاطر وجود این نابسامانی‌ها فرزندان از تربیت صحیح محروم گشته و در نهایت آمار بزه‌کاری‌های متعدد به‌خصوص اعتیاد در جامعه رو به افزایش رود.
عوامل موثر بر اعتیاد فرزندان در خانواده
درحالی‌که برخی از محققان پایین بودن سطح سواد و بهداشت و در دسترس نبودن حداقل امکانات درمانی، فقر، بیکاری و در دسترس بودن موادمخدر را از جمله عوامل موثر در روی آوری گروه‌های مستعد و تنگدست جامعه به اعتیاد ذکر می‌کنند. عده‌ای دیگر نیز موارد زیر را از عوامل ابتلای افراد به معضل اعتیاد ذکر کرده‌اند:
– اختلافات همیشگی والدین و از هم پاشیدگی خانواده؛
– نگهداری فرزندان توسط نهادهای ویژه سرپرستی؛
– سابقه نوعی اعتیاد در خانواده؛
– عدم امکان بازگویی مسائل در خانواده توسط نوجوانان؛
– وجود حالت افسردگی؛
– سستی والدین نسبت به ارزش‌های معنوی، اعتقادی و اخلاقی؛
– غفلت والدین از نیازهای اساسی فرزندان؛
– عدم احساس امنیت مادی و معنوی در خانواده؛
– اعمال تنبیه و خشونت‌های بی‌مورد؛
– عدم اجرای انضباط صحیح در خانواده؛
– ناتوانی والدین در تصمیم‌گیری و در نتیجه بی‌ثباتی خانواده در ابعاد گوناگون؛
– نبودن ارتباط سالم و دوستانه بین والدین و فرزندان؛
– سرزنش‌ها و تحقیرهای مکرر والدین از فرزندان به ویژه در حضور دیگران؛
– محرومیت‌های عاطفی به ویژه عشق و محبت مادری در سال‌های اولیه کودکی؛
– حمایت‌های بیش از حدی که مانع از مسئولیت‌پذیری فرزندان می‌شود؛
– عصبانیت‌های فرزندان به علت اختصاص درآمد والدین برای هزینه‌های شخصی؛
– ناهماهنگی در روش‌های تربیتی فرزندان از سوی والدین و بسیاری از موارد فردی و خانوادگی دیگر. [آقابخشی، جیب، اعتیاد و آسیب‌شناسی خانواده – تهران: سازمان بهزیستی کشور، 1378، ص: 67]
«خانواده مهمترین و اصلی‌ترین نهاد در ساخت بنیادی شخصیتی کودک و مهمترین عامل در پی‌ریزی و چگونگی رشد شخصیت اوست. محیط ناسالم خانواده و روش نادرست تربیت کودک بی‌شک منشأ و سرچشمه بسیاری از انحرافات، کج‌رفتاری‌ها و اختلافات رفتاری خواهد شد. در خانواده‌های سخت‌گیر و مستبد که معمولا حالات روانی و عاطفی مطلوبی ندارند و به نیازهای طبیعی و ضروری فرزندان خود بی‌اعتنا هستند روابط با فرزندان بسیار نامطلوب و دور از مهر و محبت است. احساس حقارت و بی‌کفایتی، ترس از انزوا و گوشه‌گیری، ناتوانی در برقراری روابط عاطفی و اجتماعی، ناسازگاری‌ای که زاییده رفتارهای نابخردانه این‌گونه والدین است سبب اعتیاد به موادمخدر می‌شود. همچنین در خانواده‌هایی که والدین به کودک و نوجوان خود آزادی کامل می‌دهند در نتیجه چون این‌گونه افراد در زمان کودکی و نوجوانی امیال و خواسته‌هایشان بی‌چون‌وچرا ارضا شده است و کمتر مزه تلخی‌ها و محرومیت‌ها را چشیده‌اند مهارت لازم را برای مقابله با مشکلات و مسائل زندگی ندارند، لذا بهترین راه برای گریز از مشکلات را پناه بردن به موادمخدر می‌دانند. نظارت و سرپرستی والدین بر کودکان و نوجوانان یکی از عوامل مهمی است که می‌تواند از اعتیاد پیشگیری کند.
لازمه‌ی فضای سالم، حضور فعال والدین است. و مسلّم است والدینی که به دلیل فعالیت‌های اجتماعی و یا شغل و یا بیماری و مسائلی از این قبیل کمتر در محفل خانوادگی حضور دارند کمتر می‌توانند بر فرزندان خود سرپرستی داشته باشند. چنین شرایطی زمینه را برای غفلت والدین از فرزندان بیشتر می‌کند. نکته مهم آن است که لزوما این غفلت یا بی‌سرپرستی محدود به خانواده‌های فقیر و کم‌سواد یا محروم جامعه نیست، بلکه فرزند یک پزشک یا تاجر و یا مهندس نیز به علت مشغله‌های شغلی و اجتماعی والدین ممکن است مورد غفلت و بی‌توجهی عاطفی قرار گیرد. چنین والدینی به علت گرفتاری‌ها و مشکلات‌شا معمولا ارتباط سالم و مناسبی نیز با فرزندان خود ندارند و نمی‌توانند نیازهای روانی فرزندان را تأمین کنند. درحالی‌که ارتباط سالم میان اعضای خانواده موجب احساس امنیت و ایمنی می‌شود و نبود چنین ارتباط سالمی منجر به عدم احساس امنیت شده و زمینه را برای اعتیاد آماده می‌سازد. [برگرفته از سایت سازمان بهزیستی اصفهان]
«در تحقیقی که درباره مصرف موادمخدر در بین دانش‌آموزان دبیرستان…. انجام شده مشخص شد که وجود خشونت در خانه عامل مهمی‌ست که بیش از هر عامل دیگر با رفتار مصرف مواد مخدر همبستگی نشان داده است و طلاق و متارکه، در صورتی‌که محیط خانواده عاری از خشونت باشد و مشکلات با مذاکره حل و فصل شوند و والدین نگران فرزندان خود باشند، با رفتار مصرف مواد مخدر همبستگی نشان نداده است. در این مطالعه مصرف مواد مخدر در بین جوانانی که در خانواده‌های دارای خشونت زندگی می‌کردند بیش از پنج برابر جوانانی بوده است که در خانواده‌های بدون خشونت زندگی می‌کردند. همچنین در گزارشی دیگر آمده است که جدال خانوادگی 83 درصد، بی‌اعتنایی به فرزندان 41 درصد، و مصرف مواد مخدر در حضور فرزندان 36 درصد در اعتیاد فرزندان موثر گزارش شده است.» [برگرفته از سایت ویستا]
عوامل پیشگیری از اعتیاد فرزندان در خانواده
بدون شک خانواه تأثیر بسزایی در آرامش روحی و روانی کودک دارد و تربیت نقش مهمی در پی‌ریزی شخصیت او و تعیین خط‌مشی زندگی آینده کودک دارد. اگر کودک در خانواده مورد توجه قرار نگیرد و یا از خانواده طرد شود و یا برعکس اگر بیش از حد مورد توجه و حمایت واقع شود آماده کج‌روی، ناسازگاری و تجاوز به حقوق خود و دیگران خواهد شد. کودکانی که در محیط خانه پذیرفته نشده‌اند و با محرومیت عاطفی و فقدان مهر مادری روبه‌رو بوده‌اند محبت و عواطف دیگران را احساس نمی‌کنند و آن را با ترک خانه و مدرسه و ناسازگاری رفتار خصمانه بروز می‌دهند.
از این‌رو ضروری‌ست تا در شیوه‌های تربیتی خود بازنگری نموده و جهت پیشگیری از خسارت‌های جبران‌ناپذیر اعتیاد و سایر مفاسدی که کودکان‌مان را تهدید می‌نمایند با صاحب‌نظران تعلیم و تربیت به مشاوره پرداخته و به مطالعه جدی کتاب‌های تربیت فرزندان از دیدگاه اسلام بپردازیم و به عواملی که نقش مهمی در پیشگیری از اعتیاد دارند توجه جدی نماییم. این عوامل عبارتند از:
1- برقراری روابط دوستانه، خوب و متعادل با فرزندان ضمن حفظ حرمت‌ها؛ (بهترین دوست کودکان در درجه اول باید والدین و سپس برادر و خواهر او باشند.)
2- پیدا کردن دوستان خوب از خانواده‌های خوب برای فرزندان؛
3- همنشین نمودن فرزندان با صالحان و نیکان و برقراری روابط دوستانه با آنها؛
4- توجه جدی به ارزش‌های دینی و تلاش در جهت تقویت ایمانی فرزندان با شرکت در مجالس ایمانی با خوش‌رویی و محبت؛
5- دور کردن فرزندان از محیط‌های آلوده به اعتیاد و سایر مفاسد؛
6- محبت نمودن با فرزندان به صورت متعادل و به‌دور از دلسوزی‌های بی‌جا؛
7- تسلیم نشدن در برابر خواسته‌های نامعقول و بلندپروازانه کودک؛
8- در نظر گرفتن شرایط روحی و روانی فرزندان متناسب با روزهای سنی خاص جهت تربیت برتر؛
9- توجه به کنجکاوی‌های کودکانه در مورد سیگار و مواد مخدر و…. و آگاه نمودن فرزندان از عواقب بد مصرف آنها؛
10- ارزش‌گذاری و کمک به فرزندان در کسب تحصیلات علوم دینی و دنیوی؛
11- ارزش‌گذاری مطالعه در خانواده و عادت دادن فرزندان به مطالعه از اول کودکی با عضو نمودن کودک در کتابخانه مساجد و عمومی و بردن کودکان جهت خرید کتاب از کتابفروشی‌ها و نمایشگاه‌های کتاب؛
12- فراهم نمودن تفریحات سالم در خانه و بردن فرزندان به محیط‌های سالم ورزشی از جمله کوهنوردی خانوادگی و رفتن به مسافرت‌های علمی و تفریحی.