عده ای از مردمان دارای اذهان افسار گسیخته اند که با تصورات و ذهنیتهای خود دیگران را متهم نموده و به بلا می افکنند. بدگمانی صفت زشت و ناپسندی است. خداوند متعال چنین سرشتی را تقبیح نموده و می فرمایند:
«یا أیها الذین امنوا اجتنبوا کثیراً من الظن إن بعض الظن إثم» [الحجرات: 12] ای کسانی که ایمان آورده اید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید چرا که بعضی از آنها گناه است.
در احادیث نبوی نیز درباره اجتناب از سوءظن نسبت به دیگران تاکید فراوانی شده است، در حدیثی از آن حضرت صلی الله علیه وسلم می خوانیم.«عن أبی هریرة رضی الله عنه قال: قال رسول الله صلی الله علیه وسلم إیاکم و الظن فان الظن أکذب الحدیث. [صحیح بخاری، النکاح، شماره 5143، الادب، شماره 6064، صحیح مسلم، البر و الصلة، شماره 2563] از حضرت ابوهریرة رضی الله عنه روایت است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم فرمودند: از بدگمان بودن نسبت به یکدیگر بپرهیزید زیرا که گمان بد، دروغ ترین سخن است.
در این روایت بدگمانی به دروغ ترین سخن تعبیر شده است، شاید اشاره به این مطلب است که چنانچه علیه شخص با زبان دروغ گفته شود، هر مسلمانی آن را گناه بزرگ می داند ولی مردمان عموماً گمان بد داشتن نسبت به دیگران را آن قدر مهم و زشت نمی دانند. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم هشدار می دهند که گمان بد نیز از دروغهای بسیار بزرگ، بلکه از همه دروغها بزرگتر است و این گناه دل، از آن گناه زبان کمتر نیست.
همان طور که در این حدیث بدگمانی تقبیح شده در حدیث دیگر حسن ظن از آثار عبادت معرفی گردیده است: «حسن الظن من حسن العبادة» [رواه احمد و ابوداود] گمان نیک نتیجه حسن اعمال وعبادت شخص است.
بدگمانی از دیدگاه فرهیختگان
گمان گاهی ممنوع و نامشروع است و انسان مسلمان باید شدیداً از آن اجتناب ورزد و این در همان صورتی است که نشانه و دلیلی بر صحت گمان مترتب نباشد و شخص مظنون از خصلتها و صفاتی مغایر با مضمون گمان برخوردار باشد، به نحوی که اگر شخص به صلاح و راستی و امانتداری میان مردم مشهور باشد گمان فساد و خیانت در مورد او نامشروع است و بدون شک میان او و کسی که به فساد و تبهکاری میان مردم شناخته شده و آشکارا به انجام کارهای ناپسند می پردازد تفاوت است. [الجامع لاحکام القرآن:16-332/331]
پیداست افرادی که تحت تأثیر احتمالات ذهنی نسبت به دیگران بدگمان شده و همان گمان را عین حقیقت تصور می کنند و دارای دلهایی مریض و مشوش هستند که با کینه و خودخواهی آمیخته و آنان را تحریک می کند تا به حیثیت مردم مسلمان تعرض کنند و آبروی آنان را به ناحق بریزند. متبنی می گوید:
إذا ساء فعل المرء ساءت ظنونه و صدق ما یعتاده من توهم
و عادی محبّیه بقول عُداته و اصبح فی لیل من الشک مظلم
«وقتی انسانی به کارهای زشت دست یا زد گمانهای او نیز بد خواهد شد و توهمات ذهنی خود را تصدیق می کند، چنین فردی بر مبنای اظهارات دشمنانش با دوستان از در مخالفت و دشمنی وارد شده و در تاریکی اوهام و ظلمت گرفتار خواهد شد».
چه بسیاراند افرادی که غالب گمانهای شان جز افتراء و خیال پردازی چیزی نیست و بدون هیچ گونه دلیل واضحی یا برهان صریحی به بدگمانی نسبت به دیگران و متهم کردن آنها به انواع و اقسام بدیها می پردازند.
ابوحامد غزالی رحمه الله می فرمایند: آنچه به ذهن خطور می کند و بلکه شک و شبهه ای که در انسان نسبت به دیگران ایجاد می شود قابل بخشش است و خداوند از آن درگذر می کند. اما آنچه در این میان ممنوع بوده گمان است و گمان عبارت است از اینکه قلب نیز تابع احتمال ذهنی شود و بدان حکم نماید؛ علت حرمت آن بدین خاطر است که چز خداوند کسی عالم به اسرار نیست و شایسته نیست که انسان ندانسته و بدون تحقیق کسی را متهم به بدی کند، مگر اینکه بر او واضح شود و مجال تأویل در آن منتفی باشد. در چنین صورتی انسان ناگزیر است بر آنچه خود شاهد بوده و به طور متقن پی برده معتقد شود و به آن حکم کند. اما آنچه با چشم سر ندیده ایم و با گوش جان نشنیده ایم و صرفاً ناخودآگاه به ذهنمان خطور کرده را باید تکذیب کنیم و از قبول آن جداً خودداری نماییم؛ چرا که ذهنیاتی ساخته و پرداخته شیطان لعین، فاسق ترین فاسق است. [احیاء العلوم الدین:ج3ص64].
محمد بن سیرین رحمه الله می گوید: هرگاه از برادر دینی ات عمل ناخوشایندی مشاهده نمودی که باعث ناراحتی ات گردید وی را معذور دار و به بهانه ای کارش را توجیه کن امّا چنانچه مجال توجیه برایت وجود نداشت باز چنین فکر کن که او این کار را عمداً انجام نداده و شاید او خود دلیلی برای این کار داشته است. [التوبیخ و التنبیه، ابوشیخ اصبهانی:شماره 97]
حضرت امام ابوحنیفه رحمه الله به شاگردش چنین نصیحت می کند:
فرزندم! خدای تو را هدایت کند! از تعجیل در کارها بپرهیز و آنچه را می شنوی درنگ کن، هرگاه از من سخنی شنیدی که برایت ناخوشایند آمد از من بخواه تا آن را برایت تحلیل و تفسیر کنم که چه بسا سخنی که برای انسان ناپسند جلوه می نماید اما وقتی به کنه مطلب و تفسیر واقعی آن پی برد، بدان خشنود می گردد.
فرزندم! در جامعه افرادی یافت می شوند که وقتی سخن ناخوشایند و یا ناپسندی را می شنوند، فرصت را غنیمت می شمرند و همان را علَم کرده میان مردم شایع می کنند. این افراد با تمام توان به نقل برداشت و تفسیر خویش از سخن می پردازند.[العالم و المتعلم، ابوحنیفه ص55، برگرفته از کتاب اخبار و شایعات، عبدالرحمن صویان، با دخل و تصرف ص96-89]
اسباب و عوامل سوء ظن و بد بینی
بدگمانی و سوءظن از نظر روانی ممکن است گاهی به صورت خفیف و گاهی به صورت شدید و حاد، یعنی به صورت یک بیماری روانی بروز کند و در هر صورت معلول علتهای گوناگونی می تواند باشد که در اینجا به پاره ای از آنها خواهیم پرداخت:
1ـ بدبینی و بد سرشتی
گاهی سرچشمه سوء ظن ناپاکی و آلودگی خود انسان است، فرد در محیط ناسالمی بار آمده و زشتیها و گناهان بسیاری را مرتکب شده است و این گناهان باعث به وجود آمدن سوء ظن ناروای او نسبت به دیگران می شود، همان گونه که خوشبینی زیاد گاهی از صفا و پاکی خود شخص سرچشمه می گیرد؛ یعنی روی اصل «مقایسه به خود» دیگران را بد یا خوب تصور می کند.
2ـ حس انتقام و کینه توزی
انسان چون نمی تواند عملاً از افراد مورد نظر انتقام بگیرد و یا با زبان اظهار دارد، لذا به منطقه فکر و قلب عقب نشینی کرده و در آنجا آشوبی به پا می کند، به اونسبت بد می دهد، او را محاکمه، توبیخ و سرزنش می نماید و از این طریق «تشفی خاطر» می جوید.
3ـ تبرئه یا تخفیف مجازات خود
تبرئه و تخفیف مجازات خویش در دادگاه وجدان نیز یکی دیگر از علل سوء ظن است، زیرا از این راه می کوشد شریک جرمهایی برای خود درست کند و نسبت به دیگران گمان بد ببرد تا اعمال سوء خود را توجیه نموده و کم اثر و عادی جلوه دهد و بگوید تنها من نیستم که گرفتار چنین حالتی هستم.
4ـ معاشرت با افراد ناصالح
یکی دیگر از علل سوء ظن معاشرت با بدان است، زیرا ملاک قضاوتهای کلی انسان غالباً استقرای ناقصی است که درباره افرادی که با آنها سر و کار دارد به عمل می آورد. اگر معاشران انسان افراد نادرستی باشند انسان طبعاً به همه مردم بدبین خواهد شد.
5ـ عدم پرهیز از امور مشتبه
گاهی بی مبالاتی به امور شبیه حرام به صورت عمد یا غیرعمد و توجیه نکردن آن در صورت غیرعمدی بودن، زمینه سوء ظن را در دیگران فراهم می سازد.
حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم عملاً ما را به پرهیز ودوری از مواردی که انسان را زیر سوال می برند، فرا خوانده است.
حضرت ام المومنین صفیة بنت حییّ- رضی الله عنها- می گوید: حضرت رسول خدا صلی الله علیه وسلم در مسجد در حال اعتکاف بودند. برخی شبها من به دیدار ایشان می رفتم، شبی که از نزد ایشان قصد برگشتن به منزل را داشتم، رسول خدا مرا تا درب مسجد همراهی کرد، در همین هنگام دو تن از انصار داشتند از آنجا رد می شدند چون ما را دیدند، گامهای شان را بلندتر کردند، رسول خدا صلی الله علیه وسلم آنها را صدا زد بایستید! این خانم را که همراه من می بینید همسرم صفیه بنت حییّ است. گفتند: سبحان الله! ای رسول خدا صلی الله علیه وسلم! آن حضرت فرمودند: شیطان همچون خون به همه جای بدن انسان سر می کشد، هراس داشتم که نکند در دل شما چنین بدی بیندازد.
6ـ رعایت نکردن رهنمود های اسلام در مورد نجوی و سرگوشی
چه بسا گاهی دو نفر با هم به سرگوشی می پردازند و زمینه هجوم شک و گمانهای باطل را برای همراه سوم شان فراهم می سازند.
7ـ ارتکاب علنی گناه
گاهی افرادی چنان غرق در معصیت و گناه اند که از بازگو کردن آن ابایی ندارند و هر جا که خواستند آن را نقل می کنند، چنین کاری باعث سوء ظن دیگران می شود، زیرا او به جای سپاس گذاری خداوند از اینکه گناهانش را پوشیده راه خیانت و ناسپاسی را پیمود و آن را علنی کرده است، طبیعی است در چنین شرایطی دیگران نسبت به او سوء ظن پیدا می کند.
8ـ نگاه به گذشته و فراموش کردن وضعیت موجود
گاهی گناهکاری توبه می کند و راه بندگی خداوند را برمی گزیند ولی عده ای فراموش اند که قلب انسانها در اختیار خداوند است و هرگونه که بخواهد آنها را دگرگون می سازد، این افراد با درنظر گرفتن دوران سابق به اظهار نظر و قضاوت پیرامون آنها پرداخته و نسبت به وضع خوب و سالم کنونی توجه نمی کنند، در این گونه مواقع، شیطان راهی برای برانگیختن و تقویت شک و گمان و خیالات پوچ و باطل و بی دلیل می یابد.
9ـ بی توجهی به پیامدهای سوء ظن
غفلت و فراموش کردن پیامدهای سوء ظن نیز گاهی سبب دچار شدن به این آفت و بیماری می شود، زیرا اگر انسان در مورد چیزی دقت و کنجکاوی نکند دچار آن می شود هر چند چیز خطرناک و مرگباری هم باشد.
سال تحصیلی جدید دارالعلوم زاهدان، امروز پنجشنبه (23 شوال 1445/ 13 اردیبهشت 1403) با قرائت…
گرچه عملکرد دولت در حوزه اقتصادی عملکرد مثبتی نبوده، اما بر خلاف آندسته از کسانی…
اعتراضات در دانشگاههای آمریکا علیه حملات اسرائيل به غزه و کشتار غیرنظامیان فلسطینی توسط اسرائیل…
«تغییرات جدید در دستگاه قضایی سیستانوبلوچستان»، «رسیدگی عادلانه و فوری به پروندۀ جمعههای خونین زاهدان…
یک مقام ارشد سیاسی حماس به آسوشیتدپرس گفت که این گروه شبهنظامی حاضر است با…
شیخالاسلام مولانا عبدالحمید امام جمعه اهل سنت زاهدان در خطبههای نماز جمعه امروز (7 اردیبهشت…