تعلیم و تربیت فرزندان و مسئولیت والدین و معلمان در کلام استاد قاسمی*

در اول مهرماه قرار داریم و در این ماه مدارس آموزش‌وپرورش و دانشگاه‌ها بازگشایی می‌شوند و دانش‌آموزان، دانشجویان، معلمان، دبیران و اساتید دانشگاه فعالیت خودشان را آغاز می‌کنند.تعلیم و تربیت فرزندان و مسئولیت والدین و معلمان در کلام استاد قاسمی

«فرزند نیک»؛ از بهترین نعمت‌های الهی
قبل از هر چیز بدانیم که الله تعالی نعمت‌های فراوانی به ما عنایت فرموده است. بعد از «ایمان»، یکی از بهترین نعمت‌ها «فرزند» است. الله تعالی در مقام دعوت به شُکر و یادآوری احسانانش بر بندگان فرموده است: «الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا» [کهف: 46] فرزندان نیک و صالح هم نعمت و هم زینت هستند. به‌همین‌خاطر انبیا علیهم‌السلام به‌عنوان انسان‌هایی که دل به الله داده‌اند و سرشار از یقین به الله هستند و زندگیِ آخرت در مقابل‌شان مجسم است و می‌دانند که مال و فرزند بعد از انسان در همین دنیا می‌مانند، اما باز هم از الله تعالی «فرزند صالح» را طلب می‌کنند. سیدنا ابراهیم علیه‌السلام بعد از قربانی‌ها و مجاهدت‌های فراوان دعا می‌کند: «رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ» [الصافات: 100]. حضرت زکریا علیه‌السلام وقتی به سن کهولت و پیری می‌رسد با کلماتی که رحمت الله تعالی را به جوش می‌آورند اینگونه دعا می‌کند: «قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْبًا وَلَمْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا* وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا* يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا» [مریم: 4-6]؛ بارالها! به من فرزندی عنایت کن که ادامه‌دهندۀ راه و فکر و تبلیغ و رسالت ما بشود. معلوم می‌شود که «فرزند خوب و صالح» نعمتی خواستنی‌ست. همواره دعا کنید که یا الله! به ما فرزندی صالح و نیکوکار عنایت کن که سبب عزت و راحت در دنیا و نجات در آخرت باشد.

نقش تعلیم و تربیت در اصلاح فرزندان
برای اینکه فرزندان ما خوب و صالح بشوند نیاز به «تعلیم» و «تربیت» است. به‌همین خاطر کشورها، علما، مسئولان و بزرگان به این موضوع اهمیت می‌دهند و مدارس و مراکز آموزشی علوم دینی و علوم روز از مهد کودک گرفته تا دانشگاه و تحصیلات عالی را دایر کرده‌اند و بودجه‌های کلانی برای این منظور صرف می‌کنند. علما نیز تلاش می‌کنند و در جایی که بودجه نباشد از مردم کمک می‌گیرند و به تعلیم و تربیت فرزندان مسلمانان همت می‌گمارند. این تلاش‌ها برای آن است که فرزند بدون تعلیم و تربیت به وظایفش آشنا نمی‌شود و نمی‌تواند در مسیر زندگی به‌ خوبی و درست حرکت کند. لذا باید برای تعلیم و تربیت فرزندان اهمیت قایل بشویم و برنامه‌ریزی کنیم.
سه عامل در تعلیم و تربیت فرزند بسیار مهم هستند: 1ـ مدرسه؛ 2ـ والدین؛ 3ـ محیط و فضایی که فرزند در آن زندگی می‌کند و با آن ارتباط دارد. اگر این سه عامل مورد توجه قرار بگیرد و مهیا بشود فرزند ما خوب رشد می‌کند و قله‌های علم و دانش را فتح می‌کند.
متاسفانه ازجمله مشکلاتی که در زمینۀ تعلیم و تربیت فرزندان در جامعۀ ما وجود دارد این است که: 1ـ مدارس ما معیاری نیستند؛ 2ـ معلمان به وظایف خودشان به‌خوبی عمل نمی‌کنند؛ 3ـ والدین به وظایف خود عمل نمی‌کنند. به همین دلیل است که تعلیم و تربیت فرزندان ما به‌صورت ناقص انجام می‌گیرد؛ یعنی هم «آموزش» و هم «پرورش» ضعیف است.

وظایف والدین در قبال فرزندان
1ـ انتخاب نام نیک؛ اولین وظیفۀ والدین در قبال فرزند آن است که نام نیکی برای او انتخاب کنند و از روز تولد به فکر تعلیم و تربیت فرزند باشند؛ در گوش فرزند اذان و اقامه داده شود، «تحنیک» که عملی مستحب است انجام شود، وقتی زبان به سخن گشود اولین جمله‌ای که به او آموزش داده می‌شود کلمۀ طیبه «لا إله إلا الله» باشد.
2ـ انتخاب مدرسه و معلم خوب؛ وقتی فرزند به سِنّی رسید که باید به مهد کودک و مدرسه برود، والدین تلاش کنند بهترین مدرسه و معلم را برایش انتخاب کنند؛ جایی که فضای تربیتی سالم در آن حاکم باشد و معلمانش هم متعهد و دیندار باشند تا فرزند در این فضا هم علم بیاموزد و هم ادب و عمل.
3ـ ارتباط با معلم و مدرسۀ فرزند؛ نباید فرزند را بعد از ثبت‌نام در مدرسه به حال خودش رها کرد، بلکه باید نظارت داشته باشیم که فرزندمان به چه شیوه‌ای به درس و تحصیل ادامه می‌دهد. متاسفانه بسیاری از ما بعد از اینکه فرزند را در مدرسه‌ای ثبت‌نام می‌کنیم او را به مدرسه می‌سپاریم و تمام؛ نه می‌دانیم فرزند ما چه می‌خواند و نه با مدیر مدرسه و معلم و استاد دانشگاه و مربی پرورشی فرزندمان ارتباط داریم. معلمان گلایه دارند که والدین و اولیا در جلساتی که مدارس برگزار می‌کنند شرکت نمی‌کنند. بعضی از دانش‌آموزان نیز گلایه دارند که والدین‌مان هیچ ارتباطی با مدرسه ندارند و چه‌بسا اصلا مدرسه را ندیده و معلم را هم نمی‌شناسند.
4ـ هزینه و سرمایه‌گذاری برای تعلیم و تربیت؛ والدین باید برای تعلیم و تربیت فرزندان هزینه کنند. هزینه برای تربیت و آموزش فرزندان در واقع «هزینه» نیست بلکه «سرمایه‌گذاری»، «تأمین نیروی انسانیِ آینده» و «ساختن یک شهروند خوب» است. اگر «تعلیم» و «تربیت» نسل امروز ما به‌خوبی انجام نشود به این معناست که ما در آینده انسان‌های خوبی را در جامعه نخواهیم داشت.
5ـ نظارت، نصیحت و تذکر؛ نظارت، مراقبت، نصیحت و تذکر بسیار مهم است، حتی در بعضی مواقع تنبیه هم به‌صورتی که حرمت فرزند حفظ بشود لازم است. رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم هم تشویق می‌فرمود و هم تذکر می‌داد. لذا والدین باید احساس وظیفه کنند. دوستان، نمرات، وضعیت مدرسه و معلم و تحصیل فرزند را زیرنظر داشته باشند؛ اگر این کارها را انجام بدهیم فرزندان ما خوب تربیت می‌شوند.
6ـ ارتباط‌دادن فرزند با مربی و مرکز دینی؛ یک نکتۀ بسیار مهم که والدین باید مورد توجه قرار دهند این است که در طول سال و در دوران تعطیلی، ارتباط فرزند را با یک مربی خوب برقرار کنند و او را به مکاتب قرآنی بفرستند. در شبانه‌روز اگر فرزند پنج یا شش ساعت را در مدرسه سپری می‌کند یک ساعت را به مکتب و مرکز دینی برود و قرآن و احکام اسلامی را بیاموزد؛ این فشار بر فرزند نیست، بلکه استعدادش قوی‌تر می‌شود. باید طوری برنامه‌ریزی کنیم که فرزندِ ما قبل از اینکه مقطع دبستان را به پایان می‌رسانَد قرآن مجید، حلال و حرام، محرم و نامحرم و مسائل ابتدایی عقیده و احکام را فراگرفته باشد.
7ـ الگو بودن والدین؛ اگر والدین می‌خواهند فرزندان‌شان درست تربیت بشوند باید قبل از هرچیز خودشان الگو باشند؛ وقتی پدر در منزل با مادر دعوا کند، مبتلا به دخانیات باشد، نماز قضا بکند، با دین و مسجد ارتباط نداشته باشد و… فرزند چگونه تربیت صحیح می‌شود؟ وقتی فرزند، پدر و مادرش را در حالت نماز و تلاوت و مطالعه و ارتباط با علما و انسان‌های مفید ببیند از آنها الگوگیری می‌کند و محبت و احترام به این مسائل در قلبش ایجاد می‌شود.
یکی از اندیشمندان گفته است اگر می‌خواهید تمدن یک جامعه را خراب و ویران کنید سه کار انجام دهید: 1ـ معلم را بی‌ارزش و بی‌‌اعتبار کنید تا دانش‌آموزان به او جایگاهی قایل نشوند؛ 2ـ زن را از حس «مادر»بودن و احساس مسئولیت نسبت به فرزند و کارهای منزل دور کنید؛ 3ـ مقتدایان و پیشوایان جامعه را بی‌ارزش و بی‌اعتبار کنید تا مردم از آنان حرف‌شنوی و الگوگیری نداشته باشند.
8ـ دعا؛ در کنار تمام این مسائل، «دعا» برای فرزندان بسیار مهم است. الله تعالی بندگان پرهیزگاری را که برای فرزندان دعا می‌کنند ستوده است؛ چنان‌که در آیات پایانی سورۀ «فرقان» در توصیف «عباد‌الرحمان» آمده است: «وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا» [فرقان: 74] قرآن مجید از انسان‌های انعام‌یافته‌ای یاد می‌کند که برای داشتن فرزند نیک و صالح دعا می‌کردند. در سورۀ «الصافات» در تذکرۀ حضرت ابراهیم علیه‌السلام آمده است که اینگونه دعا کرد: «رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ» [الصافات: 100]. همچنین در مورد حضرت زکریا علیه‌السلام آمده است: «هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ» [آل‌عمران: 38]

وظایف آموزش‌وپرورش و معلمان در قبال دانش‌آموزان
1ـ احساس مسئولیت؛ آموزش‌وپرورش، مدارس، معلمان و اساتید دانشگاه باید در قبال دانش‌آموزان احساس مسئولیت کنند، زیرا فرزندانِ مسلمان به‌عنوان امانت در دست آنان هستند و هرگونه کوتاهی در امر تعلیم و تربیت فرزندان، خیانت محسوب می‌شود؛ همان‌طور که هرگونه تلاش و خدمت و اهتمام به آموزش و تربیت صحیح فرزندان بهترین خدمت خداپسندانه به‌شمار می‌رود. معلمان و اساتید زمانی می‌توانند در تعلیم و تربیت دانش‌آموزان و دانشجویان موفق بشوند که آنها را به مثابۀ فرزند خودشان بدانند.
2ـ اخلاص، ابتکار و پشتکار؛ اگر معلمان با اخلاص، پشتکار و ابتکار در امر تعلیم و تربیت دانش‌آموزان فعالیت کنند علاوه‌بر اینکه الله تعالی به آنها پاداش بزرگی عنایت می‌فرماید، خداوند متعال به این اساتید و به نسل آنها فرزندان نیکی عنایت می‌کند و دعا و ذکر خیر دانش‌آموزان را نیز همواره نصیب‌شان می‌گرداند. بنده همواره از معلم دبستان خودم که علاوه‌بر کلاس و فراتر از وظایفش، بر فعالیت‌های ما در بیرون از مدرسه نیز نظارت داشت، به نیکی یاد می‌کنم و در کنار اساتید حوزوی خودم برای ایشان نیز دعای رحمت و مغفرت می‌کنم.
3ـ توجه به آموزش قرآن مجید؛ اگر واقع‌بینانه و بی‌طرفانه بررسی کنیم می‌بینیم که اکثریت دانش‌آموزان و دانشجویان و تحصیلکردگان ما روخوانی صحیح قرآن را بلد نیستند. چهل‌واندی سال از عمر انقلاب اسلامی می‌گذرد چرا نتوانسته‌ایم قرآن را به خوبی به فرزندان‌مان آموزش بدهیم و در این زمینه کوتاهی کرده‌ایم؟ آموزش‌وپرورش باید نسبت به جذب علما و حافظان و قاریان قرآن به مدارس توجه خاص و ویژه‌ای داشته باشد تا فرزندان ما اعم از شیعه و سنی قرآن را یاد بگیرند. مسلماً قرآن در اعتقاد، عقل، فکر، ادب و استعداد تأثیر می‌گذارد. تجربه ثابت کرده است دانش‌آموزی که قرآن را یاد دارد در سایر بخش‌ها نیز موفق است.

سخن پایانی
خلاصه اینکه والدین موظف‌اند ضمن اینکه رزق و روزی حلال برای فرزندان‌شان فراهم می‌کنند، فضای تعلیمی و تربیتی درست و صحیحی نیز برای‌شان فراهم نمایند و برای سعادت دنیا و آخرت‌شان «دعا» کنند.

*[سخنان مولانا مفتی محمدقاسم قاسمی در مراسم نماز جمعه زاهدان/ یکم مهرماه 1401]