امروز :جمعه, ۱۰ فروردین , ۱۴۰۳

مســجد، جایگاه و کارکردهای آن

مســجد، جایگاه و کارکردهای آن

هر دین و آیینی نمادها و نشانه‌‌هایی دارد؛ اسلام که آخرین دین آسمانی‌ست، از میان نمادها و شعایر ظاهری و مکانی، به جایگاه مسجد و احکام آن بسیار اهمیت داده است.

تعریف مسجد
واژۀ مسجد، به‌معنای سجده‌گاه، در لغت از ریشۀ «سجد» مأخوذ است، و در اصطلاح به مکانی گفته می‌شود که در ملکیت کسی نباشد و تنها برای الله باشد و به نماز و عبادت مسلمانان اختصاص داده شود.(الحریری، احکام المساجد فی الاسلام: ۱۶)

آبادانی و ساخت مسجد در اسلام
در آیه‌های متعدد قرآن مجید و در احادیث نبوی بر ساختن مسجد و آبادانی آن تأکید و برای این عمل ارزشمند، پاداش و اجری عظیم تعیین شده است. امر ساخت‌وساز مسجد در قرآن مجید در ضمن بیان اهداف آن مطرح شده است و به‌جای دستور صریح به ساخت‌وساز مسجد، اهداف این امر، مهم شمرده شده است. شاید بدین جهت که بنا کردن مسجد و عبادت‌گاه امری فطری است و پیروان همۀ ادیان سماوی در پرتو آموزه‌های کتاب‌های آسمانی و پیامبران الهی به بنای مسجد و عبادت‌گاه‌ مبادرت می‌ورزند، و حتی مشرکان و پیروان آیین‌های بشری نیز برای عبادت معبودان و ادای مراسم‌شان مکان‌هایی را اختصاص می‌دهند.

ساختن مسجد بدون ایمان و انگیزۀ الهی هیچ ارزشی ندارد
پیامبراکرم، صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم، در روزهای نخست بعثت، اهل مکه وسردمداران قریش را به دین اسلام فراخواند، ولی آنها به‌جای ایمان آوردن به عداوت برخاستند و گاهی اعمالی مانند خدمت‌رسانی به حجاج، تعمیر کعبه و مسجد‌الحرام را مطرح می‌کردند و با این اعمال، خود را از همه برتر و از ایمان مستغنی می‌دانستند. قرآن مجید در رابطه با این پندار، این‌گونه آنها را مورد نکوهش قرار داد: «أَجعلتم سقایۀ الحاج و عمارۀ المسجد الحرام کمن آمن بالله و الیوم الآخر و جاهد فی سبیل الله لایستوون عند الله و الله لا یهدی القوم الظالمین (توبه:۱۹)؛ آیا آب دادن به حاجیان و آباد ساختن مسجد الحرام را مانند [کار] کسى قرار داده‌اید که به خداوند و روز قیامت ایمان آورده و در راه خدا جهاد کرده است؟ [اینها] نزد خداوند یکسان نیستند. و خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمى‌کند.»

حفاظت از کیان عبادت‌گاه‌ها و مساجد از فلسفه‌های مشروعیت جهاد
جهاد در راه خدا، فریضۀ مهم الهی‌ست که عملاً در عهد مدنی مشروعیت یافت و تا قیامت مشروعیتش پایدار است. قرآن مجید به صراحت اعلام کرده است که یکی از اهداف مهم جهاد صیانت و حفاظت از کیان مساجد و عبادت‌گاه‌هاست: «و لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم الله کثیراً (حج:۴۰)؛ و اگر خداوند بعضى از مردم را به‌دست برخى دیگر دفع نمى‌کرد، صومعه‌ها، کلیساها، کنیسه‌ها و مساجدى که نام خداوند بسیار در آن‌جا یاد مى‌شود، ویران مى‌شدند.»

ممانعت از ذکر و عبادت در مساجد بزرگ‌ترین ظلم است
مساجد برای الله است و تنها عبادت الله تعالی در آنها انجام می‌گیرد: «و أنّ المساجد لله فلا تدعوا مع الله أحداً (جن:۱۸)؛ و مساجد خاصّ خداوند است، پس کسى دیگر را با خداوند [به نیایش] مخوانید.»
یکی از اعمال زشت و برنامه‌های ننگین و شرم‌آور کفار قریش این بود که پیامبر و اصحابش را از عبادت در مسجد‌الحرام باز‌می‌داشتند؛ خداوند در آیه‌های متعددی این عمل آنها را نکوهش می‌کند: «و من أَظلم ممن منع مساجد الله أَن یذکر فیها اسمه و سعى فی خرابها أُولئک ما کان لهم أَن یدخلوها إلا خائفین لهم فی الدنیا خزی و لهم فی الآخرۀ عذاب عظیم (بقره:۱۱۴)؛ و چه کسى ستمکارتر از کسى است که [مردم را] از مسجدهاى خدا از [بیم] آن‌که نام خدا در آنها یاد شود، بازدارد و در ویرانى آنها بکوشد؟ این گروه را نسزد که جز هراسان به مساجد درآیند. آنان در دنیا خفّت [و خوارى] و در آخرت عذابى بزرگ [در پیش ] دارند.»

اهمیت ساختن مسجد در سیرۀ نبوی
پیامبر اسلام جایگاه و اهمیت ساختن مسجد را با عمل خویش تبیین کرد. پیامبراکرم، صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم، در مسیر هجرت به‌سوی مدینه، چند روزی را در منطقۀ قُبا در نزدیکی مدینه توقف کرد و به ساخت مسجد قبا مبادرت ورزید و این عمل را مهم‌ برشمرد. مسجد قبا در جایی که اولین‌بار شتر آن‌حضرت آن‌جا خوابید، ساخته شد. اساس این مسجد تاریخی بر بنیاد تقوا، پاکیزگی و انگیزۀ الهی نهاده شد و قرآن مجید تا قیامت مسجد قبا و نمازگزاران آن را می‌ستاید: «لمسجد أسس على التقوى من أَول یوم أَحق أن تقوم فیه فیه رجال یحبون أن یتطهّروا والله یحب المطهرین (توبه:۱۰۸)؛ به‌راستى مسجدى که از روز نخست بر تقوا بنیان نهاده شده است سزاوارتر است که در آن بایستى. در آن مردانى هستند که دوست مى‌دارند که پاک شوند و خداوند پاک‌شوندگان را دوست مى‌دارد.»
پس از بنای مسجد قبا، پیامبراکرم، صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم، به سمت مدینه حرکت کرد. در مسیر، وقت نمازجمعه فرارسید و آن‌حضرت در محلۀ بنی‌بیاض نمازجمعه را برگزار کرد و در آن‌جا مسجد جمعه بنیان نهاده شد. هنگامی که رسول‌الله، صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم، به دیار هجرت، مدینۀ منوّره، رسید، طبق روایات، نخستین دغدغۀ فکری ایشان و مسلمانان تأسیس مسجد بود تا این‌که مسجدالنبی را پایه‌گذاری کردند.

اهمیت ساختن مسجد در گفتار پیامبر
پیامبر اسلام در روایات بسیاری به تأسیس و آبادانی مسجد توصیه کرده است و آبادگران مساجد را به پاداشی بزرگ مژده داده است. در روایتی آمده است: «من بنی لله مسجداً بنی الله له بیتاً أوسع منه فی الجنّۀ (مسند احمد:۲/ ۲۲)؛ هر کس برای الله مسجدی بسازد، الله برای او در بهشت خانه‌ای گشاده‌تر می‌سازد.»
جابربن‌عبدالله، رضی‌الله‌عنه، روایت می‌کند که آن‌حضرت، صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم، فرمود: «من بنی مسجداً لله کمفحص قطاۀ أو أصغر، بنی الله له بیتاً فی الجنۀ (ابن‌ماجه:۱/ ۴۰۷)؛ هر کس برای خشنودی الله مسجدی به اندازۀ آشیانۀ پرندۀ سنگخوار یا کوچک‌تر از آن بنا کند، الله در بهشت برای او خانه‌ای می‌سازد.»
انس‌بن‌مالک، رضی‌الله‌عنه، از پیامبراکرم، صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم، روایت می‌کند: «اگر از آسمان عذابی فرود آید، آبادگران مسجد از آن نجات می‌یابند (رواه بیهقی).» و در روایتی دیگر از حضرت انس آمده است: «هر کس در مسجد چراغی می‌افروزد تا زمانی‌که چراغ در مسجد روشن است، فرشتگان و حاملین عرش برای آن شخص دعا و استغفار می‌کنند.»(حقی، روح‌البیان:۴۰۰)
با توجه به آیه‌های قرآن مجید و گفته‌های صریح پیامبراکرم،‌ صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم، مسجدسازی در طول تاریخ در اکثر نقاط جهان اسلام به شکل گسترده و چشم‌گیر رواج یافته است. پیامبر اسلام در بنای مسجد نبوی شرکت داشت. در روایات‌ آمده است که آن‌حضرت سنگ‌های مسجد نبوی را جابه‌جا می‌کرد و این رجز و دعا را می‌خواند: «اللهم لا عیش الا عیش الآخرۀ، فاغفر الانصار و المهاجرۀ». این مشارکت و دعای پیامبر گرچه به ظاهر برای طلب ثواب و جنبۀ تشویقی داشت، امّا در حقیقت برای مسلمانان دارای این پیام سرنوشت‌ساز و آشکار بود که امر مسجدسازی در دین اسلام بسیار مهم و حیاتی است؛ چنان‌که می‌بینیم بعد از آن رفته رفته در تمام شهرها و روستاها مساجد بزرگ و کوچک ساخته شد.
در عهد پیامبراکرم، صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم، و خلفای راشدین، رضی‌الله‌عنهم، هرگاه سپاهیان اسلام شهر یا منطقه‌ای را فتح می‌کردند، بلافاصله برای تعلیم و تربیت تازه‌مسلمانان به ساختن مسجد مبادرت می‌ورزیدند. ازاین‌جاست که مسلمانان در طول تاریخ در فرایند مسجدسازی نمونه‌های بارز و جاویدانی دارند و مساجد در امر تعلیم، تربیت و اصلاح مسلمانان نقش اساسی ایفا کرده‌اند.
مسجد تنها برای عبادت و نیایش یا آموزش احکام نبود، بلکه مسجد در عرصه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و غیره جایگاه ویژه‌ و مشخصی داشت. تمام امور سیاسی، عبادی، دنیوی و اخروی در مسجد مورد بحث و تصمیم‌گیری قرار می‌گرفت. اگر زندگی و شرح‌حال هر یک از صحابه و ائمه، اصلاح‌گران و داعیان را بررسی کنیم، عامل عمدۀ رشد آنها را برنامه‌های سازندۀ مساجد می‌یابیم. اصحاب پیامبر، ائمه و سلف صالح، علم و معرفت را از حلقه‌های درس و معارف دایر در مسجدالنبی و مسجدالحرام و دیگر مساجد کسب کردند. مسجدالنبی و مسجدالحرام بیش از دانشگاه‌های بزرگ در عرصه‌های علمی و فکری و اصلاحی فعال بودند. بعد از آن طی دهه‌ها و سده‌های بعدی مساجد بزرگی در شهرهای مختلف جهان اسلام به‌وجود آمد؛ از آن جمله می‌توان مسجد جامع دمشق، مسجد جامع کوفه، مسجد جامع بصره، مسجد جامع الحمراء اندلس، مسجد جامع دهلی و مانند این‌ها مساجد بسیار دیگری را نام برد. برنامه‌های آموزشی و تربیتی بعضی از آنها از برخی دانشگاه‌های امروز ایده‌آل‌تر بود. مسجد منصور در سال ۱۴۹ هجری در بغداد به‌دست خلیفه ابوجعفر منصور بنا شد. سپس خلیفه هارون‌الرشید آن را توسعه داد. این مسجد یکی از مهمترین مراکز آموزشی در جهان اسلام محسوب می‌شد. در این مسجد چهل تا پنجاه حلقۀ علمی دایر بود و مرکز دانشمندان و دانش‌پژوهان به‌شمار می‌آمد. مؤرخ شهیر خطیب بغدادی، از یکی از طلاب قرن پنجم هجری/یازدهم میلادی نقل می‌کند که هنگام زیارت مسجدالحرام از خداوند سه چیز طلب کرد: یکی از آنها این بود که او بتواند در مسجد منصور به تدریس بپردازد.(سباعی، نقش کتابخانه‌های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی:۷۸)
ابن‌بطوطه، سیاح و جهانگرد مشهور مسلمان، در سفر خود به دمشق می‌نویسد: پانصد طلبه و دانشجو در حلقه‌های درس مسجد جامع اموی دمشق شرکت می‌کردند و از طرف مسجد برنامۀ‌ غذایی آنها رایگان بود.(همان:۷۷)
سیستم آموزشی مساجد بسیار ساده بود و هیچ گونه قیدوشرطی برای حضور در حلقه‌های درس وجود نداشت. بیشتر دانشجویان، خودجوش و صرفاً برای کسب علم و معرفت به مراکز آموزشی مسجد می‌آمدند. مجالس درس بعد از نماز صبح آغاز می‌شد و تا نماز ظهر ادامه داشت. و گاه برخی اساتید و مدرسین قبل از نماز صبح و بعد از نماز ظهر نیز جلسات درس تشکیل می‌دادند.(همان:۷۸)

کتاب‌خانه‌های مساجد
آموزش در عرصه‌های مختلف یک ضرورت جدّی برای افراد جامعه بود، این امر منجر شد که در بعضی‌ از مساجد مانند مجتمع‌های آموزشی عصر حاضر تمام امکانات معنوی و مادی برای طلاب و دانشجویان فراهم گردد. ازاین‌جهت در بعضی از مساجد کتاب‌خانه‌هایی در حد معمولی یا خیلی پیشرفته به‌وجود آمد. دانشمندان و دانشجویان نه تنها آزادانه از این کتاب‌ها استفاده می‌کردند، بلکه سخاوتمندانه برای آنها غذا، مسکن، وسایل نگارش و خدمات دیگر نیز فراهم می‌شد.
کتاب‌خانه‌های مساجد مسلمانان چندان تفاوتی با یکدیگر نداشتند. کتاب‌های مختلف و متنوعی در آنها نگهداری می‌شد. کتاب‌های شعر هشتاد طایفه در مسجد کوفه نگهداری می‌شد. کتاب‌هایی که به دو برادر تعلق داشت به نام خود آنها در مسجد قزوین در صندوق‌هایی به نام «عثمانی» به ودیعه گذاشته شده بود. جامع زیتونیۀ تونس دارای کتاب‌خانه‌های بزرگ بود. در مرو در حدود قرن دوازدهم میلادی ده کتاب‌خانه وجود داشت که کتاب‌هایی از طرف مردم به آنها اهدا شده بود.(همان:۷)
این کتاب‌خانه‌ها‌ در نوع خود خیلی پیشرفته، رده‌بندی‌شده و از اتاق‌های مخزن و سالن‌های مطالعۀ وسیع برخوردار بودند. رسالت و فعالیت‌های مسجد در آن زمان تنها در عبادت یا آموزش و غیره خلاصه نمی‌شد، بلکه مسجد در تمام عرصه‌ها فعّال بود و هر ‌کدام از اعمال و برنامه‌هایی که در نصوص شرعی و سیرۀ پیامبراکرم، صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم، بدان اشاره شده است، همۀ آنها در مساجد اجرا می‌شد.
اینک به برخی اعمال، محورها و برنامه‌ها در خصوص رسالت و جایگاه مسجد اشاره می‌شود که هر یک از آنها برگرفته از اهداف اساسی دین و شریعت است و بشر هر زمان به آن نیاز مبرم دارد. و هر یک از این اعمال و محورها برای تربیت و اعتلای روح و روان انسان و امنیت محیط و جامعه، کیمیای بی‌مانند و نسخۀ‌ بی‌نظیراند.

محورهای فعالیت در مسجد
برنامه‌‌ها و فعالیت‌های اساسی‌ای را که از رسالت مسجد به‌شمار می‌آید و قرآن مجید و آموزه‌های نبوی بر آن تأکید دارد، می‌توان این‌گونه برشمرد:
۱ـ عبادت: به شکل اقامۀ نمازهای پنجگانه، نوافل و اعتکاف؛
۲ـ تعلیم‌وتعلّم: فراگیری عقاید و احکام دینی و فرادهی آن به دیگران؛
۳ـ ذکر و یاد الله: با کلمات و تعبیرهای پرمحتوا که از پیامبر، صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم، نقل شده است؛
۴ـ اصلاح و تزکیه: تربیت روح و روان از امراض باطنی و خصلت‌های زشت؛
۵ـ خدمت: نفع‌رسانی مادی به تودۀ مردم؛
۶ـ دعوت: دعوت، روشنگری، بیداری و آگاهی‌بخشی مردم به شئونات دینی و مسائل اخلاقی و اجتماعی.
این برنامه‌ها در مسجدالحرام، مسجدالنبی و دیگر مساجد بزرگ و کوچک جهان اسلام جاری بودند. علاوه‌براین، در زمان پیامبر و خلفای‌ راشدین، امور مهم سیاسی و حکومت‌داری، حل‌وفصل اختلاف‌ها بین مسلمانان، بسیج‌ کردن مردم برای جهاد در راه خدا نیز در مسجدالنبی انجام می‌گرفت، امّا رفته‌رفته با ‌به‌وجود آمدن دستگاه دولت و حکومت به سبک‌های نوین و تفکیک وظائف از یکدیگر، بعضی از این برنامه‌ها به خارج از مسجد منتقل شد. البته بیشتر اعمال و برنامه‌هایی که جنبۀ‌ تربیتی دارند، همچنان در مساجد به قوت خود باقی‌اند و آیه‌های متعدد قرآن مجید و آموزه‌های نبوی آنها را جزء وظایف و رسالت مسجد اعلام می‌کند: «فی‌ بیوت أذن الله أن ترفع ویذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو الآصال رجال لاتلهیهم تجارۀ ولابیع عن ذکر الله واقام الصلاۀ وإیتاء الزکوۀ یخافون یوماً تتقلب فیه القلوب و الابصار (نور:۳۷ـ ۳۶)؛ در خانه‌هایى که خداوند اجازه داده است که رفعت یابند و نام او در آن‌جا یاد شود، او را صبح و شام در آن‌جا تسبیح مى‌گویند، مردانى که هیچ تجارت و خرید و فروشى آنان را از یاد خدا و بر پاى داشتن نماز و پرداخت زکات باز ندارد. از آن روزى مى‌ترسند که دل‌ها و دیدگان در آن [روز] نگران شوند.»
فعالیت در قالب همین نوع برنامه‌هاست که ماهیت و جایگاه مسجد را از معابد ادیان دیگر و از مکان‌های‌ها عمومی مانند کلوپ‌ها و سالن‌های تئاتر و سینما و غیره متمایز می‌سازد. هر یک از این محورهای فعالیت، در تربیت روح و روان انسان‌ها و امنیت محیط و جامعه تأثیر به‌سزایی دارد. به‌طور مثال فرد مؤمنی را تصور کنیم که طبق سنّت نبوی اول وقت با طهارت و حضور قلب برای ادای ‌نمازهای پنج‌گانه با جماعت در مسجد حضور پیدا می‌کند، همین یک عمل برای فرد نمازگزار فواید بی‌شمار ظاهری و معنوی را دربردارد، و بالعکس اگر به تنهایی در منزل نماز گزارد، آن فواید مهم را از دست خواهد داد. فواید و حکمت‌هایی که در مشروعیت و اقامۀ نمازهای پنج‌گانه نهفته است، بیشتر زمانی برای نمازگزار حاصل می‌گردد که نمازها در مسجد ادا شود.

مسجد و تأثیر آن در ایجاد وحدت و همبستگی
یکی از فلسفه‌های اقامۀ نماز با جماعت ایجاد وحدت و همبستگی میان نمازگزاران است.‌ نمازگزاران روزانه پنج‌بار در یک صف با نظم خاصی در کنار هم می‌ایستند و این عمل در خارج از مسجد، در محیط زندگی و جامعه میان آنها همبستگی ایجاد می‌کند و در نتیجه آنان می‌کوشند به ‌همدیگر احترام بگذارند. تفاوت زبان، فرهنگ، لباس و همچنین امتیازات طبقاتی در این صف فشرده از بین می‌رود، از درد و غم یکدیگر باخبر می‌شوند و به مساعدت مادی و معنوی یکدیگر می‌پردازند. دستور قرآن است: «واقیموا الصلاۀ وآتوا الزکوۀ وارکعوا مع الراکعین (بقره:۴۳)؛ و نماز بر پاى دارید و زکات بپردازید و با رکوع‌کنندگان رکوع کنید.»

مسجد و تأثیر آن در رشد فرهنگی
در زمان پیامبراکرم، صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم، و خلفای راشدین، رضی‌الله‌عنهم، مسجد تنها جای عبادت و آموزش علوم دینی نبود، بلکه در رشد فرهنگی مسلمانان هم نقش مؤثری داشت. به دستور پیامبر برای حسّان‌بن‌ثابت، شاعر رسول‌الله، منبر نهاده بودند.(ترمذی:۳۰۵۹) کعب‌بن‌زهیر در شأن و مدح پیامبراکرم، صلّی‌الله‌‌علیه‌وسلّم، دو قصیده مشهور خود را در مسجد سرود.(احکام المساجد:۳۲۲) در زمان حضرت عمر، رضی‌الله‌عنه، کنار مسجد نبوی مکان خاصی برای امور فرهنگی اختصاص داده شده بود. (مؤطأ امام مالک:۴۳۲) عبدالله‌بن‌سعیدبن‌العاص در مسجد نبوی کلاس شیوۀ نگارش و خوشنویسی دایر کرده بود.(صبحی‌صالح، علوم الحدیث و مصطلحه:۵/۵)

مسجد و تأثیر آن در ایجاد آرامش و زدودن استرس‌ها
در عصر حاضر با این همه ناهنجاری‌های گوناگون، قلب و روان انسان مضطرب و دچار استرس شده است. داروهای پرهزینه و تفریح‌گاه‌های مدرن و پیشرفته که انسان بیشتر برای حصول آرامش قلب به آنها پناه می‌برد، کمک چندانی به انسان مضطرب نمی‌کنند. درحالی‌که تجربه نشان داده که فضای معنوی مسجد و چند روز اعتکاف در ماه رمضان یکی از عوامل مؤثر آرامش قلب و علاج استرس‌هاست.
آری، چون فطرت انسان به مسجد و اعمال مسجد وابسته است، دوری از آن مبارزه با فطرت است و به اضطراب و استرس منجر می‌شود. پیامبر اسلام مسجد را به «ریاض‌‌الجنّه/ باغ‌های بهشت» تشبیه کرد.(ترمذی:۳۸۱۸) و در روایتی مسجد را محبوب‌ترین مکان نزد الله عنوان کرد: «أحب‌ البلاد إلی الله مساجدها، و أبغض البلاد إلی الله أسواقها (مسلم:۲۸۸)؛ محبوب‌ترین مکان‌ها در پیشگاه خدا مساجد، و منفورترین مکان‌ها بازارها هستند.
قطعاً محبوبیت مسجد نزد الله به‌خاطر برنامه و اعمالی‌ست که در آن برگزار می‌شود، و چون مسجد نزد الله محبوب است، آن محبوبیت در فردی که آن‌جا حضور پیدا می‌کند، نیز تأثیر می‌گذارد؛ بنابراین، حاضر شدن در مسجد مایۀ سکون قلب و آرامش ذهن می‌شود.

مسجد و نقش آن در تربیت و اصلاح
دربارۀ نقش تأثیرگذار مسجد در تربیت و اصلاح امت از منظر تاریخ و شرع سخن بسیار است؛ اما به‌طور خلاصه باید گفت ‌که مساجد در طول تاریخ به‌وسیله دعوت‌گران مخلص و مجدّدان و مصلحان خستگی‌ناپذیر، هدایت و رهبری اقشار مردم را برعهده داشته‌اند. با تحلیل و بررسی دقیق اسباب و عوامل بیداری اسلامی و نهضت‌های فکری و انقلابی مسلمانان در عصر حاضر، نقش مساجد را در آنها بسیار بارز و مؤثر می‌یابیم. به‌همین‌دلیل است که امروزه استکبار جهانی و استعمارگران شرق و غرب و دست‌نشاندگان آنها مساجد و برنامه‌های دینی را تحت عناوین خاص و به بهانه‌های مختلف دنبال می‌کنند. سخنرانی وزیر خارجۀ سابق امریکا خانم رایس که چند سال پیش آن را در دانشگاه قاهره ایراد کرد و در رسانه‌های بین‌المللی انعکاس یافت، از سوء نیت آنها خبر می‌دهد. او گفت: «مأموریت ما فراتر از حکومت و دولت‌هاست! میدان نبرد ما تنها با دولت‌ها نیست، بلکه مساجد و برنامه‌های آنها نیز برای ما فوق‌العاده مهم است. آمریکا بعد از سال‌ها به این نتیجه رسیده است که غیر از سیستم‌های دولتی، اهداف دیگری را هم باید تلاش کرد. چون حالا زمان جنگ نرم است، لذا از این پس باید توجه‌مان را بیشتر از قبل به مساجد و برنامه‌های آن معطوف کنیم.» (فروغ مسجد:۳/۸) البته این طرز تفکر در خصوص مساجد اندیشۀ دیرینه‌ای است و اخیراً به‌عنوان یک چالش بزرگ و مهم مطرح می‌شود و برای منحرف کردن برنامه‌های مساجد و دور نگاه‌ داشتن تودۀ مردم، به‌ویژه جوانان از مساجد، بودجه‌های هنگفتی برای تأسیس کلوپ‌ها، باشگاه‌های ورزشی و تفریح‌گاه‌های مدرن صرف می‌شود.
برای مقابله با برنامه‌ها و فعالیت‌های مسجد‌ستیز دو نکته حایز اهمیت است:
الف. ازآن‌جاکه جمع قابل توجهی از مسلمانان اعم از پیر و جوان، مرد و زن از مساجد و برنامه‌های آن فاصله دارند، برای جذب آنها به مسجد باید چاره‌ای جست، راهکارهایی یافت و قدم‌های مؤثری برداشت؛
ب. باید اندیشید و برنامه‌ریزی کرد که چگونه می‌توان با گروهی که از اقشار مختلف به مساجد می‌آیند، ارتباط مستمر برقرار کرد و با برنامه‌ها‌ و اعمال مساجد به آنها شور و نشاط بخشید.
ازاین‌رو، مناسب است در فرایند جذب گروه اول و نشاط بخشیدن به گروه دوم، به بعضی راهکارها به‌طورکلی اشاره ‌شود. البته هر یک از این راهکارها به نوبۀ خود به‌ویژه در مرحله اجرا نیاز به تحقیق و پژوهش دارد. راهکارهای فرایند جذب و نشاط را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:
الف. راهکارهای ظاهری یا توسعۀ کمی مساجد؛
ب. راهکارهای معنوی یا توسعۀ کیفی مساجد.

راهکارهای ظاهری یا توسعۀ کمی مساجد در فرایند جذب و نشاط اقشار مختلف:
۱ـ انتخاب مکان و نقطۀ جغرافیایی مناسب؛ برای ساخت مسجد، با در نظر گرفتن فاصلۀ آن با مساجد دیگر و ظرفیت لازم و متناسب با جمعیت فعلی و آیندۀ محله باید دقت صورت گیرد. مناسب است سازمان‌های دولتی، ادارۀ مسکن و شهرسازی، در طرح مجموعه‌های مسکونی و ساختن شهرک‌ها با در نظر گرفتن ضرورت‌های دینی و شرعی مکان‌ مناسب، توسعه‌پذیر و واقع در خیابان اصلی را با مشورت ساکنان محله به مسجد اختصاص دهند. در روستاها نیز در مرکز یا در ناحیۀ توسعه‌پذیر روستا مکانی برای ساخت مسجد انتخاب شود.
۲ـ بخشی از مسجد جهت شرکت زنان در امور عبادی به آنان اختصاص یابد؛
۳ـ زیباسازی نمای ظاهری مسجد مانند: مناره‌ها، گنبد، ایوان، منبر، محراب، صحن، شبستان و نصب درب و پنجره‌های قوسی مراعات شود؛
۴ـ کف مسجد از سطح زمین و از منازل مسکونی حداقل یک متر یا بیشتر بالاتر باشد؛ تقدس و احترام مسجد این امر را ایجاب می‌کند و در ضمن مسجد از خس‌وخاشاکی که باد می‌آورد محفوظ می‌ماند.
۵ـ ساخت‌وساز مسجد با مشارکت تمام اهل محله انجام گیرد؛ با یک برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت قوی به‌راحتی می‌توان اکثر مردم را در ساخت مسجد مشارکت داد؛ مثلاً انسان‌های بی‌بضاعت می‌توانند در کارهای ساختمانی و جابه‌جایی مصالح مشارکت کنند. این مشارکت دو فایده دارد: نخست این‌که در ثواب کار خیر همه شریک می‌شوند؛ دوم این‌که وقتی انسان در یک کار خیر و عمومی مشارکت می‌کند، اهمیت و ارزش آن کار در قلبش جای می‌گیرد و برای حفاظت آن می‌کوشد و برای دیدن دست‌رنج خویش گاهی به آن سر می‌زند و از آن بازدید می‌کند.
۶ـ نور و روشنایی مسجد به اندازۀ کافی و مناسب باشد؛ هنگام ساخت، بهره‌گیری از نور طبیعی حتماً در نظر گرفته شود؛ چون فضای روشن با نور طبیعی ضمن این‌که آرام‌بخش است، تلاوت قرآن و اذکار نیز در آن راحت‌‌تر انجام می‌گیرد؛ مثلاً پنجره و نورگیر‌های مناسب تعبیه شود تا در روز به نور مصنوعی و الکتریکی نیازی نباشد.
۷ـ در استفاده از لامپ‌های برقی، استانداردها و معیارهای پیشرفته مراعات گردد؛ مثلاً به‌جای نور مستقیم از نور مخفی استفاده شود تا چشم‌ها اذیت نشود. در محراب و داخل گنبد و از قبیل آن می‌توان از نور مخفی استفاده کرد.
۸ـ سیستم صوتی مسجد مطابق با استانداردها و معیارهای لازم باشد. بلندگوهای اذان، نماز و درس هر کدام به‌طور جداگانه باشد و از استفاده از بلندگوهای گوش‌خراش جداً پرهیز شود؛
۹ـ در مسجدهای جامع بزرگ و شلوغ، نصب تابلوی «تلفن همراه‌تان را خاموش کنید» کافی نیست، بلکه نصب دستگاه قطع آنتن‌دهی تلفن همراه نیز مورد نیاز است؛
۱۰ـ هنگام ساختن مسجد، برای سرویس‌های بهداشتی جای مناسبی در نظر گرفته شود. همچنین در وضوخانه امکاناتی از قبیل مایع دستشویی، دستمال کاغذی، آب گرم، دمپایی حمام و جای‌نشستن و ایستادن برای وضو فراهم گردد؛
۱۱ـ نظافت و پاکیزگی مسجد بسیار مهم است. مسجد حداقل در هفته یک‌بار جارو و گردگیری شود. حداقل سالانه یک‌بار فرش‌های مسجد شسته و ضدعفونی شود. سجاده و سجده‌گاه امام جماعت باید تمیز و مرتب باشد. استفاده از بخور یا عطرهای خوب برای عطرآگین کردن فضای مسجد بسیار پسندیده و مهم است. و همان‌گونه‌که در حدیث آمده است که بعد از خوردن پیاز و سیر خام به مسجد وارد نشوند، جوراب و پاهای بدبو، لباس و جسم عرق‌آلود نیز همین حکم را دارد؛
۱۲ـ تجهیز مسجد با سیستم‌های مناسب سرمایشی و گرمایشی؛
۱۳ـ اختصاص جای مناسب برای پارکینگ در جنب مسجد و همچنین ایجاد فضای سبز و درخت‌کاری در محیط مسجد، امروزه از ضرورت‌های مهم به‌شمار می‌آید و در جذب نمازگزاران و آرامش و امنیت ذهنی آنان خیلی تأثیرگذار است؛
۱۴ـ حداقل یک ساختمان چهار اتاقه برای آموزش قرآن و احکام، کلاس‌های اوقات فراغت و تابستانی و کتاب‌خانۀ‌ عمومی در کنار مسجد و زیر نظر مسجد لازم و ضروریست. همچنین تهیۀ منزل مسکونی مناسب برای امام جماعت، خادم یا مؤذن مسجد، جهت عمران و آبادانی ظاهری و معنوی مسجد، نیازی مبرم به‌شمار می‌آید.

راهکارهای معنوی یا توسعۀ کیفی مساجد در فرایند جذب و نشاط اقشار:
در مسیر توسعۀ کیفی مساجد باید همه برنامه‌ها و اعمال دینی اولاً با اخلاص و رضای الهی انجام گیرد، و ثانیاً توسط هیئت امنا یا بانی و متولی مدیریت شود.
۱ـ هیئت امنای مسجد: هیئت امنای مبتکر، فعال، باتجربه و مخلص می‌تواند با فعّال‌سازی برنامه‌های مسجد در جذب اقشار مختلف، نقش بسیار مهمی را ایفا کند. اعضای هیئت امنا باید پرهیزکار، باتجربه و باسواد باشند تا بتوانند روند اجرای برنامه‌های مسجد را مدیریت و نظارت کنند و با ارادۀ خالص و انگیزۀ‌ الهی و ابتکار عمل، مسجد را به یک مرکز دعوت، اصلاح وتربیت و آموزش احکام دین تبدیل کنند. به نظافت مسجد، ارائۀ خدمات به نمازگزاران، رفاه امام جماعت و خادم مسجد اهمیت بدهند. جوانان متعهد، با تجربه، مخلص و مبتکر را تفقّد و شناسایی کنند و در کانون‌ها و بخش‌های مختلف از آنها کار بگیرند. برای جذب مردم به مسجد با علما و دعوت‌گران مشورت کنند و امام جماعت مسجد را در جریان برنامه‌های خود قرار دهند.
۲ـ امام جماعت مسجد: دومین عنصر فعّال مسجد، امام جماعت آن است. امام جماعت در فرایند جذب و نشاط عامل مهم و اساسی است و زمانی می‌تواند وظیفۀ خود را به نحو احسن ادا کند که صفات و ویژگی‌های ذیل را دارا باشد:
ـ توانایی و بضاعت علمی: امام جماعت مسجد باید شخصی عالم و آگاه باشد، به‌ویژه بر مسائل و احکام نماز و روزه و دیگر عبادات تسلط داشته باشد و در ضمن از اطلاعات عمومی مناسبی برخوردار باشد؛
ـ در علم تجوید و روخوانی قرآن مجید مهارت کافی داشته باشد. جزء عم و بعضی سوره‌های مهم و مشهور را از بر داشته باشد و از صوت و لحن زیبایی برخوردار باشد؛
ـ تجربه و مطالعۀ کافی در خصوص مشکلات و آسیب‌های اخلاقی و اجتماعی نوجوانان، جوانان و زنان داشته باشد؛
ـ مهارت برقراری ارتباط با جوانان و سایر مقتدیان با انگیزۀ‌ الهی و استغنای کامل داشته باشد؛
ـ پایبند وقت در اقامۀ نمازها و دیگر مراسم باشد؛
ـ ظاهر خود را مطابق سنّت نبوی و با لباس مناسب و پاکیزه آراسته کند.
۳ـ خادم: وجود خادم فهمیده و باتجربه برای مسجد ضروریست تا قبل از وقت درب مسجد را باز کند و تا وقت مناسب باز نگهدارد و درصورت نبود مؤذن مسئولیت اذان را سر وقت به عهده بگیرد.
در مساجد بزرگ شهر خادم یا ستاد انتظامات ضمن راست کردن صف‌های نماز باید در حفاظت اموال، وسایل نقلیه و کفش‌های نمازگزاران ابتکار عمل نشان دهد؛ چون غفلت در حفاظت اموال نمازگزاران گاهی سبب دفع و دلزدگی آنها می‌شود.
خادم مبتکر و مخلص در مساجدی که در مسیر راه‌‌های پرتردد یا در مناطق و شهرهای توریستی قرار دارند، به‌ویژه در ایام تعطیلات نوروز و غیره می‌تواند با صرف کمترین هزینه و با برنامه‌ریزی مناسب، مؤثرترین نقش را در جذب مردم ایفا کند.
۴ـ کانون فرهنگی مسجد: شرایط مسلمانان امروز از هر زمانی بیشتر اقتضا می‌کند که در هر مسجد شهری و روستایی حداقل یک کلاس برای آموزش قرآن مجید و احکام و اخلاق و دیگر برنامه‌ها در طول سال دایر باشد. هیئت‌امنا در برگزاری کلاس قرآن و احکام می‌تواند از امام مسجد کار بگیرد و در ایام خاص مانند: تعطیلات تابستان فردی را برای این کار استخدام کند.

برنامۀ فرهنگی مساجد
برنامۀ‌ مختصری برای کانون فرهنگی مسجد پیشنهاد می‌شود:
ـ‌ درس تفسیر قرآن مجید: این درس معمولاً بعد از نماز صبح یا هر وقتی که مناسب تشخیص داده شود به مدت ۲۰ الی ۳۰ دقیقه برگزار شود. در آغاز می‌توان از آیات قصص قرآنی و آیات برگزیده درس‌هایی را ارائه کرد. این درس هفته‌ای چهار الی پنج‌ روز کافیست؛
ـ درس حدیث: می‌توان بعد از نماز عشاء یا وقت دیگری، حدیثی جامع و مختصر در باب اخلاق، تربیت و فضایل اعمال به‌مدت سه الی پنج دقیقه ارائه کرد.‌ مناسب است الفاظ حدیث قبل از درس با خط زیبا روی وایت‌بورد نوشته شود و از روی نوشته، حدیث شرح داده شود؛
ـ درس سیرت: هفته‌ای دو‌بار بعد از نماز مغرب یا عشا یا وقت مناسب دیگری درس سیرت به‌مدت ۳۰ الی۴۰ دقیقه برگزار شود. بهتر است درس با استفاده از وایت‌بورد و نقشه ارائه گردد. سیرت ابن‌هشام و کتاب اطلس‌السیرۀ بهترین کتاب برای این کلاس است؛
ـ درس فقه: در هفته یک‌روز به آموزش احکام اسلامی اختصاص یابد. در آغاز از کتاب‌های فقهی آسان و ساده مثلاً در فقه احناف، می‌توان از مالابد‌منه، فقه‌المیسر، تعلیم‌الاسلام و غیره بهره گرفت.
ـ با مشورت هیئت‌امنا از علما و داعیان و دیگر سخنرانان برای سخنرانی دعوت و از تجربه‌های آنها استفاده شود؛
ـ با جماعت‌های تبلیغی همکاری و از تجارب آنها استفاده شود؛
ـ تأسیس کتاب‌خانۀ کوچک یا بزرگ در محیط مسجد؛
ـ راه‌اندازی مجلۀ دینی، علمی، فرهنگی و نشر آن در بین نمازگزاران و دیگر مساجد هم‌جوار؛
ـ تشکیل جلسۀ اصلاحی برای جوانان به‌صورت ماهیانه؛
مناسب است مدیریت این جلسه به عهدۀ خود جوانان گذاشته شود و برای جذابیت و ایجاد نشاط در چنین جلساتی توصیه می‌شود که مجری جلسه، شاعر و سخنران از خود جوانان باشد و در خاتمه از سخنان یک داعی و عالم مهمان استفاده شود.
ـ برگزاری مسابقات حفظ قرآن، حفظ دعا، مشاعره، پرسش‌وپاسخ و سرگرمی‌‌های مفید با رعایت آداب اسلامی و اعطای جوایز به برندگان؛
ـ تشکیل اردوهای علمی به‌مناسبت‌های خاص مثلاً اردوی بدر که در آن رویدادهای داستان بدر مذاکره شود، اردوی میلاد پیامبر، صلّی‌الله‌علیه‌وسلّم، که در آن از سیرت و سنّت‌های پیامبر صحبت شود؛
ـ تشکیل و اعزام جماعت‌های کوچک برای بازدید از مدارس دینی و ملاقات با علما؛
ـ تهیه وایت‌بورد و نوشتن بعضی دعاها برای حفظ در هر هفته؛
ـ برگزاری جلسات ائمه مساجد و جلسات منطقه‌ای.

کار دعوت و اصلاح
برای مقابله با ناهنجاری‌ها و مفاسد اجتماعی، دین‌گریزی و دیگر مفاسد اخلاقی که امروزه از چالش‌های بزرگ جامعۀ اسلامی است، فعّال‌سازی برنامۀ دعوت و اصلاح در مساجد بسیار ضروریست. شاید کار دعوت و اصلاح در بعضی مساجد به شکل عادی و عمومی وجود داشته باشد، امّا این کافی نیست بلکه باید شیوه‌های متنوع و نوینی اختیار کرد. لذا کانون فرهنگی زیر نظر مسجد در کنار وعظ و ارشاد و تشکیل جماعت‌های تبلیغ می‌تواند از روش‌های نوین دیگری کار بگیرد؛ مثلا تفقد از کسانی ‌که به مسجد نمی‌آیند و رفتن در فرصت‌های خاصی به خانه آنها، توجه‌ و سوق دادن نمازگزاران و عموم مردم در خصوص بعضی اعمال و برنامه‌های‌ الهی مانند: اعتکاف در ماه رمضان و ختم قرآن مجید در نمازهای تراویح.

صندوق خیریۀ مسجد
با توجه به نیازهای جامعه لازم است که مساجد بزرگ و جامع بلکه هر مسجد یک صندوق خیریه داشته باشد که به افراد بی‌بضاعت و آسیب‌دیده کمک کند. چه‌بسا افرادی می‌خواهند کمک کنند، ولی فرصت یا همت رفتن پیش نیازمندان را ندارند یا مبلغی که می‌خواهند کمک کنند کم است، درحالی‌که با افتتاح صندوق خیریۀ مسجد امر کمک‌رسانی آسان می‌شود.
در خصوص رسالت و جایگاه مساجد، سخن بسیار است؛ اما اگر متولیان و بانیان مساجد با چنین نگرشی به فکر اجرای این‌گونه برنامه‌ها و راهکارها باشند، امید است که ان‌شاءالله مسجد جایگاه تاریخی و حقیقی خود را بازیابد.

منابع:
۱ـ الحریری، محمود حسین؛ أحکام المساجد فی الإسلام؛ عمان: دارعمار، ۱۴۳۰ق./ ۲۰۰۹م.
۲ـ حقی، اسماعیل؛ روح البیان؛ بیروت: داراحیاءالتراث، ۱۴۰۵ق.
۳ـ الزرکشی، بدرالدین محمد؛ إعلام الساجد بأحکام المساجد؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
۴ـ سباعی، محمّد‌مکی؛ نقش کتابخانه‌های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی؛ ترجمۀ علی شکوئی؛ تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلام اسلامی، ۱۳۷۲ش.
۵ـ صبحی صالح؛ علوم الحدیث و مصطلحه، قم: منشورات الرضا، ۱۳۶۳ق.
۶ـ فروغ مسجد (مجموعه مقالات برگزیده اولین همایش هفته جهانی مساجد)؛ قم: مؤسسه فرهنگی ثقلین، ۱۳۸۵ش.

به نقل از: فصلنامه ندای اسلام- شمارۀ ۴۹ـ۵۰


دیدگاههای کاربران

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

همچنین بخوانید