خداوند متعال میفرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ.» [ البقرة: 183]؛ ای اهل ایمان! روزه بر شما مقرّر و لازم شده، همانگونه که بر پیشینیان شما مقرّر و لازم شد، تا پرهیزگار شوید.
خداوند متعال روزۀ رمضان را بر مؤمنان فرض و رسول اکرم صلیاللهعلیهوسلم قیام شبهایش را سنّت قرار داده است. هدف از این عبادات این است که مؤمنان به تقوا و پرهیزگاری برسند، زیرا تنها توشۀ آخرت و چیزی که مایۀ کرامت، عزّت و رستگاری در دنیا و آخرت است، تقواست. خداوند متعال پیامبران و کتابهای آسمانی را فقط بهمنظور سعادت بشریت و تزکیه نفوس فرستاده است.
سرانجام فرورفتن در لذتهای فانی
تاریخ بهترین گواه است که هرگاه انسان در پی خواهشات راه افتاده، نفس خویش را تابع هوا و هوس خود ساخته، از روحش برای جسم مایه گذاشته، لذتهای فانی را ترجیح داده و نسبت به ارزشهای روحی و معنوی بیپروا شده و مادیت بر او سیطره یافته، چنین انسانی در مُرداب فساد افتاده و دیگران را هم در منجلاب فساد انداخته است و چهبسا از حیوانات هم گمراهتر شده است؛ پروردگار متعال چه زیبا میفرماید: «وَالَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَيَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ» [محمد: 12]؛ کافران همواره سرگرم بهرهگیری از [کالا و لذتهای زودگذر] دنیایند و میخورند، همانگونه که چهارپایان میخورند و جایگاهشان آتش است.
جایگاه امت اسلامی و وظیفه مسلمانان
مسلمانان امتی هستند که برای نجات بشریت از فساد و تباهی آفریده شدهاند. مسلمانان معلمان و آموزگاران بشریت هستند که به انسانها درس یکتاپرستی، عبادت، اخلاق، روش صحیح همزیستی و شیوۀ زندگی موفق و سعادتمند را میآموزند. مسلمانان مبعوث شدهاند تا مردم را بهسوی نیکی و خیر، خوشبختی و عزت راهنمایی کنند و آنها را از فساد، شرّ، بدی و بدبختی دور سازند.
اما سؤال اینجاست که مسلمانان چه زمانی صلاحیت این مقام ارزشمند را پیدا میکنند و به این جایگاه بلندمرتبه نایل میشوند؟ چگونه تبدیل به پیشوایانی میشوند که مردم را بهسوی دستورات خداوند راهنمایی میکنند؟ چگونه میان مردم برجسته و متمایز میشوند؟
آری، این مقام رفیع جز با تقوا و پرهیزگاری واقعی بهدست نمیآید. خداوند نمیپسندد مؤمنانی که رهبر انسانیت و نجاتدهنده و هدایتگر آن هستند در خوشگذرانیهای فانی فرو روند و در تاریکیهای غفلت و گمراهی سرگردان باشند و تنها دغدغهشان شکم و معده باشد.
خداوند میخواهد مؤمنان نفسهایشان را تزکیه کرده و کیفیات روحیشان را ارتقا دهند و خود را در بعضی از صفات به اخلاق خدایی عادت دهند. آنان باید در بعضی از صفاتشان خود را مشابه فرشتگان کنند و به ملأ أعلی ملحق سازند، درحالیکه در باغهای روح و قلب میچرند و در ملکوت آسمانها و زمین به گردش درمیآیند و از لذتهایی که نمونهاش را در غذاها و نوشیدنیهای رنگارنگ و سیری مفرط و پرخوری بیش ازحد سراغ ندارند، بهرهمند میشوند.
فلسفۀ عبادات
خداوند متعال نماز را بر مؤمنان فرض قرار داده و آنها را با رمضان گرامی داشته و به روزه و قیام و اعتکاف دستور داده است. چه زیباست سخن امام غزالی رحمهالله که با سبک منحصربهفردش میگوید: هدف از روزه این است که خود را با یکی از اخلاق و رفتارهای خداوند عادت دهیم؛ و در بازآمدن از خواهشات نفسانی بهاندازۀ توان خویش به فرشتگان اقتدا کنیم، زیرا آنها از خواهشات نفسانی پاکاند. جایگاه و رتبۀ انسان فراتر از چهارپایان است، زیرا او میتواند در روشنایی عقل خواهشات و تمایلات نفسانیاش را کنار بگذارد. اما رتبۀ انسان نسبت به فرشتگان پایینتر است، زیرا خواهشات بر او چیره هستند و او مبتلا به مبارزه با آنهاست؛ پس در نتیجه هرگاه انسان در خواهشات فرو رفت، به پستترین مرحله سقوط میکند و به حیوانات ملحق میشود و هرگاه خواهشاتش را ریشهکن کرد، به بالاترین درجات ارتقا پیدا میکند و به ملأ اعلی ملحق میشود.
علامه ابن قیم رحمهالله در بیان اسرار و مقاصد روزه سخنانی دارد که خلاصۀ آن چنین است: روزه تأثیر عجیبی در حفظ اعضای ظاهری و قوای درون دارد، روزه قلب و سایر اعضا را سالم نگه میدارد و انواری را که خواهشات از وی سلب کردهاند، باز میگرداند، پس روزه بزرگترین یاور ما در رسیدن به تقواست؛ همانطور که خداوند متعال میفرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ.»
ایشان در تبیین حکمت و فلسفۀ روزه میگوید: صلاح و درستی قلب در مسیر رسیدن به خدا، وابسته به دورساختن تمام پراکندگیها [از قلب] و توجه کامل بهسوی خداست، زیرا تنها توجه بهسوی خداست که آشفتگی خاطر را دور میکند. خوراک و نوشیدنی زیاد، ارتباط بیجا با مردم، صحبت و خواب اضافی از آن مواردی هستند که پراکندگی خاطر را افزایش داده و آن را در وادیهای مختلف متفرق میسازند که این امر او را از سیر بهسوی خدا دور نگه داشته یا ضعیفش کرده و به عقب میاندازد و سرانجام از حرکت بهسوی خدا متوقفش میکند؛ لذا مهربانی خداوند بخشنده اقتضا کرد که روزه را برای آنها مشروع کند تا خوراک و نوشیدنی اضافی را از بین ببرد و دل را از ریشههای خواهشات که انسان را از سیر بهسوی خدا عقب میاندازد، خالی کند.
چگونگی استفاده بهینه از رمضان
سؤال این است که چگونه میتوان به فواید و نتایجی که علما برای روزه ذکر کردهاند دست یافت؟ چگونه میتوان میوۀ روزه را که تقوا و پرهیزگاری کامل است، بهدست آورد؟ جواب این است که میتوان با رعایت آداب و تحقق شرایط لازم به آن دست یافت و گفتهاند: هرگاه شرط/سبب از دست رفت، مشروط/نتیجه نیز از دست میرود.
از اینجاست که علما و عارفان و بندگان راستین خدا به رعایت نکات زیر توصیه کردهاند:
1ـ کمک و استعانت از خداوند متعال و متوجهشدن بهسوی خدا با توبه و رجوع صادقانه و مخلصانه بهسوی او.
2ـ کثرت تلاوت و تدبر و اندیشیدن در کلامالله مجید و دقتنظر به روش و عادت پیامبر، صحابه و سلف صالح در غنیمتشمردن ماه رمضان.
3ـ ترک تمام گناهان و دوری از اسبابی که منجر به گناه میشوند. پیامبر صلیاللهعلیهوسلم فرمودند: «از انجام کارهای حرام بترس، عبادتگزارترین مردم میشوی». بدون شک ارتکاب گناه و معصیت نور عبادت را از بین میبرد و سبب محرومیت از برکات رمضان میشود.
4ـ اهتمام به نمازهای پنجگانه با جماعت و کثرت نوافل و تلاوت قرآن در آن.
5ـ در این ماه باید به کمک و مساعدت فقرا و مساکین و انفاق مال در راه خدا شتافت. عادت پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم چنین بود، چنانکه حضرت ابن عباس رضیاللهعنهما روایت میکند: رسولالله صلیاللهعلیهوسلم سخاوتمندترین مردم بودند و از تمام اوقات در رمضان وقتیکه جبریل به دیدارش میآمد سخاوتمندتر بودند و جبرئیل در هر شب رمضان به دیدار پیامبر میآمد و قرآن را برایش میخواند، در این مدت پیامبر صلیاللهعلیهوسلم در انجام نیکیها از باد شدید سخاوتمندتر بودند. (بخاری)
6ـ کثرت دعا و تضرع به پیشگاه خداوند متعال. اهمیت و جایگاه دعا در میان عبادات بر کسی پوشیده نیست، زیرا دعا مغز و روح عبادت است. قرآن مجید پس از ذکر رمضان با اشاره به اهمیت دعا فرموده است: وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ [ البقرة: 186]؛ هنگامی که بندگانم از تو درباره من بپرسند، [بگو:] یقیناً من نزدیکم، دعای دعاکننده را زمانی که مرا بخواند اجابت میکنم؛ پس باید دعوتم را بپذیرند و به من ایمان آورند، تا [به حقّ و حقیقت] راه یابند [و به مقصد اعلی برسند].
علامه ابن کثیر در تفسیرش میگوید: اینکه خداوند متعال این آیه را که انسان را به دعا برمیانگیزد، درمیان احکام روزه ذکر کرده است، اشاره به این است که هنگام تکمیل مدت [روزه] و وقت افطار باید برای دعا تلاش شود. (ابن كثير 1/ 208)
امام ابوداوود در مسندش از عبدالله ابن عمر رضیاللهعنه روایت کرده میگوید که از رسول خدا صلیاللهعلیهوسلم شنیدم فرمودند: روزهدار وقت افطارش یک دعای مقبول دارد. ابن عمر وقت افطار همسر و فرزندش را فرا میخواند و دعا میکرد.
امام ترمذی از ابوهریره رضیاللهعنه روایت کرده، پیامبر صلیاللهعلیهوسلم فرمودند: سه نفر دعایشان رد نمیشود: رهبر و پیشوای عادل، روزهدار وقتیکه افطار میکند و دعای مظلوم که خداوند آن را بالاتر از ابرها میبرد و درهای آسمان برایش گشوده میشوند و پروردگار عزوجل میفرماید: سوگند به عزتم که تو را یاری خواهم کرد، هرچند که بعد از مدتزمانی باشد.
ضرورت دعا در اوضاع فعلی
بنابراین مناسب است که روزهداران فرصت رمضان را با دعاوتضرع و پیشکردن خود در آستان عبودیت خداوند و انداختن خویش به دامان رحمتش و یکسویی با قلب و قالب بهسوی خدا، غنیمت بشمارند؛ خصوصا در این شرایط اسفبار که حکایت از توطئههایی علیه اسلام و مسلمانان از سوی دشمنان دارد و از هر طرف تندباد فتنههای کور میوزد و نمیدانیم که در آینده چه اتفاقی رخ خواهد داد، باید بیشتر بهسوی خدا متوجه شویم. شرایط حاضر مصداق حدیث پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم است که فرمودند: قبل از وقوع قیامت فتنههایی که بسان شب تاریک هستند دنیا را فرا میگیرد. شخص صبح مؤمن، اما شبهنگام کافر است، شب مؤمن و صبح کافر است، شخصی که در میان آن فتنهها خود را دور نگه میدارد، از کسی که با آنها درگیر است بهتر است و کسی که در آنها راه میرود از کسی که تلاش میکند بهتر است، پس در آن کمانهایتان را بشکنید و زهکمانهایتان را جدا کنید، شمشیرهایتان را (برای اینکه کُند شوند) به سنگ بزنید، پس اگر یکی از شما با این فتنه دچار شد نیکوترین فرزند آدم (از میان هابیلِ مقتول و قابیلِ قاتل) باشد.
امروزه فتنههایی در عرصههای مختلف سیاست، جامعه، خانواده، چرخه آموزش و کسبوکار مسلمانان را چنان احاطه کرده است که دستبند، مچ دست را احاطه میکند. هیچ راه نجاتی از این فتنهها جز چنگزدن به ریسمان الهی و بازگشت بهسوی خدا نیست.
هان! رمضان فرصت ارزشمندی است که خداوند آن را مهیا ساخته برای پذیرش دعا، خصوصا وقت سحر و افطار، پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم در رابطه با وقت افطار فرمودند: روزهدار وقت افطارش دعایی دارد که رد نخواهد شد. اما وقت سحر چنان جایگاه و اهمیتی دارد که قابل توصیف نیست، مگر نه این است که خداوند کسانی را که وقت سحر آمرزش میخواهند ستوده و فرموده است: «وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ» [الذاريات: 18]
رمضان فرصتی برای اصلاح
پس آیا کسی هست که این فرصتها را قدر بداند و از آنها استفاده کند؟ آیا مسلمانان ماه رمضان را ایستگاهی قرار میدهند که از آن توشهای برگیرند تا قدرت انجام همیشگی نیکی و مقاومت در برابر بدیها را برایشان تضمین کند؟ آیا رمضان را فرصتی برای توبه و تزکیه نفس از رذائل و پیراستن آن با فضایل قرار میدهند؟ آیا ماه مبارک رمضان میتواند فرصتی برای تمرین بهدستآوردن صفات والا، ارزشها و الگوهایی که آنها را در زندگیمان از دست دادیم، میشود؟ آیا ممکن است انقلاب و تحوّلی در زندگی و رفتارمان در رمضان و بعد از آن بهوجود بیاورد؟ از یاد نبرید که ضایع کردن هر لحظهای از لحظههای رمضان و دقایق و ثانیههای آن خسارتی محسوب میشود که هیچ خسارتی با آن برابری نمیکند.
چه زیباست سخن امام سرهندی رحمهالله که در مکتوبات خود مینویسد: اگر انسان در این ماه توفیق نیکی و اعمال صالح را بیابد، در طول سال توفیق یارش میشود، اما اگر این ماه با خاطری پراکنده و با حالتی آشفته بگذرد تمام سال با پراکندگی و آشفتگی میگذرد.
پس ای روزهداران، از هر چیزی که وقت را ضایع و فکر را مشوش و حواس را پراکنده میکند برحذر باشید!
مناسب است که دعوتگران، مربیان و مصلحان و مخلصان، رمضان را مدرسهای تربیتی برای اصلاح فرد و جامعه و پند دادن به مردم و راهنمایی جوانان و هدایتشان به راه هدایت و اصلاح قرار بدهند. این مهم جز با همتی بلند، ارادهای مستحکم، برنامهریزی و با استفاده از برنامههای مفید و بهکارگیری شیوههای سودمند اتفاق نمیافتد.
منبع: ماهنامه عربی “الصحوة الإسلامية”، شماره: ١٢٦.
دیدگاههای کاربران