اعتکاف یک رکن و هفت شرط دارد؛ رکن آن اقامت در مسجد به شیوهای خاص است. علاوهبرآن نیّت اعتکاف، مسلمان بودن، عاقل بودن، اقامت در مسجدِ جماعت و مواردی دیگر ازجمله شرایط صحت اعتکاف هستند؛ شرط «عاقل بودن» به «بالغ» بودن معتکف هم اشاره دارد؛ البته اعتکاف نابالغ که به رشد و هوشیاری رسیده باشد، درست است.
در مجموع برای اعتکاف احکام، مستحبات و مکروهات متعددی در کتابهای فقهی ذکر شده است که برای اطلاع از جزئیات احکام و مسائل اعتکاف باید به کتابها و منابع مربوط مراجعه شود، اما مهمترینِ آنها در فهرست ذیل میآید.
1.معتکف بیستم رمضان، بعد از عصر و قبل از غروب آفتاب، با نیت کسب خوشنودی الله متعال و ده روز اعتکاف وارد مسجد شود.
2.هرگاه هلال ماه شوال رؤیت شد، اعتکاف را به پایان برساند.
3.اعتکاف ده روز آخر ماه مبارک رمضان، سنت مؤکده است. اگر کسی کمتر از ده روز بنشیند، ثواب اعتکاف مسنون به او نمیرسد.
4.از آنجایی که اعتکاف، عبادت محض است، اجرت گرفتن بر آن (مثلا از اهل محله) جایز نیست.
5.حتیالإمکان در مسجد جامع اعتکاف کند. البته اگر کسی برای اعتکاف در مسجد محله نبود، همان مسجد مستحقتر به اعتکاف است. در این صورت، معتکف هم ثواب اعتکاف را بهدست میآورد و هم پاداش نجات دادن اهل محله از گناه و وبال ترک سنت نصیبش میشود.
6.محل اعتکاف زنان، خانه است و باید گوشهای از خانه را برای اعتکاف اختصاص بدهند. زن میتواند محل نمازش را تغییر دهد، اما محل اعتکاف را خیر.
7. روزه گرفتن در اعتکاف واجب و سنّت، پاک بودن از جنابت و پاک بودن زن از حیض و نفاس شرایط صحت و درستی اعتکاف هستند.
8. با توجه به اینکه ورود به مسجد در حالت جنابت و ناپاکی جایز نیست، فقها پاکی از جنابت را برای جایز شدن اعتکاف شرط قرار دادهاند. اگر کسی در حالت جنابت به اعتکاف بنشیند، اعتکافش درست میشود، اما بهدلیل ورود به مسجد در حالت ناپاکی شدیداً گناهکار محسوب میشود.
9. اعتکاف زنان در مسجد محله یا مسجد جامع مکروه تنزیهی است و برخی آن را ناجایز گفتهاند.
10. در حالت حیض و نفاس نه روزه صحیح است و نه اعتکاف. اگر زنی در حالت اعتکاف دچار عادت ماهانه یا نفاس شد، باید از اعتکاف بیرون بیاید.
11.در اعتکاف، نصب چادر و خیمه در مسجد، هر دو از رسول اکرم صلیاللهعلیهوسلم ثابت است. اگر چادر هنگام برپایی جماعت، مزاحمت ایجاد میکرد آن را جمع کنند.
12.از آزار رساندن به دیگران با زبان و فعل و رفتار شدیدا باید پرهیز کرد.
13.خوردن، آشامیدن و استراحت معتکف باید در حدود مسجد صورت بگیرد.
14.در صورت نیاز مبرم، معتکف میتواند برای رفع نیازهای خود و خانواده چیزی بخرد یا بفروشد.
15.نگه داشتن وسایل ضروری در حد رفع نیازها برای معتکف جایز است.
16.اگر معتکف تاجر و بازرگان است، میتواند به کارمندان و زیردستان خود راهنماییهای لازم را بدهد. به اندازۀ ضرورت جایز است در مورد خرید یا فروش چیزی حرف بزند.
17.آوردن کالای تجاری به مسجد و راه انداختن دکان در آن جایز نیست.
18.برای معتکف عوض کردن لباس، عطر زدن و استفاده از روغن مو و شانه زدن جایز است.
19.در حین شستوشو و استفاده از وسایل شخصی نباید صحن یا دیوار مسجد کثیف شود.
20.ساکت ماندن به منظور استراحت، یا از روی طبیعت و یا گریز از گفتوگوی غیرضروری جایز است. اما بهطور کامل ساکت ماندن و آن را عبادت دانستن برای معتکف مکروه تحریمی است.
21.حرفهایی که در آن گناه نباشد، مباح است. به اندازۀ نیاز، حرف دنیایی هم مجاز است، اما نباید مشغله شود.
22.گرفتن ناخن، اصلاح سبیل و خط گرفتن برای معتکف جایز است، اما نباید چیزی از اینها در مسجد بیفتد. البته این نیازها برای افرادی پیش میآید که مدتی طولانی به اعتکاف مینشینند؛ در اعتکاف ده روزه به این موارد کمتر نیاز پیدا میشود.
23.تعلیم قرآن و تدریس در مسجد برای معتکف جایز است.
24.دیدار با زنان محرم (مانند همسر، مادر و…) با حجاب و رعایت موازین، در غیر وقت نماز، بهوقت نیاز جایز است.
25.غیبت، سخنچینی، ریاکاری، تکبر، حرفهای غرورآفرین زدن و جنگ و دعوا در هر حال ممنوع و زشت است، اما در حین اعتکاف زشتی آن بیشتر میشود.
26.بدون نیاز کسی را برای گپ زدن پیش خود فراخواندن و مجلس گرم کردن، مکروه است.
27.از آوردن روزنامه و مجلات غیردینی به مسجد و بیجهت در فضای مجازی گشتن و چت کردن شدیدا اجتناب شود.
28.سیگار و قلیان کشیدن در مسجد برای معتکف ممنوع است. در حین اعتکاف حتیالامکان از این موارد پرهیز کند. اما اگر نیاز چنان شدید بود که تحملش سخت بود، در راه توالت و بیرون از مسجد این نیاز را رفع کند. اما چیزی بخورد که بوی بد دهان از بین برود.
29.خارج شدن از مسجد اعتکافی برای معتکف بدون نیاز شرعی و فطری/طبعی نه در روز جایز است نه در شب. طبق دیدگاه امام اعظم ابوحنیفه رحمهالله بیرون رفتن از مسجد بدون عذر موجه، عمدا یا سهوا، حتی برای یک دقیقه هم اعتکاف را فاسد میکند.
30.منظور از «نیاز شرعی»، نماز جمعه، وضوی فرض و غسل جنابت است و نیاز فطری، نیاز به توالت است. هر عملی که بدون وضو صحیح نمیشود، برای انجام آن میتوان برای وضو گرفتن از حدود مسجد خارج شد.
31.برای ادای نماز جمعه معتکف طوری برود که “تحیةالمسجد” و “سنت” را آنجا بخواند و بعد از ادای فرض، فقط برای خواندن سنت میتواند توقف کند.
32.اگر معتکف برای اقامۀ نماز جمعه به مسجد جامع رفت و بیشتر از یک شبانهروز یا کمتر از آن در آن مسجد ماند، یا همان مسجد را برای ادامۀ اعتکاف برگزید، این امر اعتکاف را فاسد نمیکند، اما مکروه است.
33.اگر معتکف، به هر دلیلی، به جماعت نرسید، برای اقامۀ نماز با جماعت نمیتواند به مسجدی دیگر برود. مگر اینکه در حین بازگشت از توالت و وضوخانه، در مسیر به مسجدی دیگر برود و نماز را برپا دارد.
34.معتکفی که در روستاست و یا در منطقهای که نماز جمعه شرعا بر مردم آن منطقه واجب نیست، معتکف نیز برای نماز جمعه مسجد را ترک نکند.
35.بیرون رفتن از مسجد برای غسل، تکفین و تدفین و خواندن نماز جنازه اعتکاف را میشکند. مگر اینکه کسی غیر از معتکف نباشد که این کارها را انجام دهد؛ البته در این صورت اعتکاف فاسد میشود و بعدا باید قضایی بیاورد.
36.اگر معتکف برای رفع نیازهای شرعی، طبعی یا ضروری از مسجد بیرون رفته بود، در حین رفتن یا برگشتن عبادتی انجام دهد، جایز است. مثلا عیادت بیمار بدون تغییر مسیر و یا شرکت در نماز جنازه وقتی که جنازه آماده است و بدون کنار رفتن از مسیر. اما فقط برای انجام این کارها خارج شدن از مسجد اعتکافی جایز نیست.
37.با توجه به شرط بودن روزه در حالت اعتکاف، اعتکاف در روز عید معصیت است.
38.نزدیکترین وضوخانه و دستشویی به مسجد را برای قضای حاجت انتخاب کند. در مسیر رفتن به توالت یا مسجد جامع نباید جایی توقف کند. فقط به نیازش بپردازد و زود برگردد. اگر نیاز به حرف زدن شد، در حال راه رفتن سخن بگوید.
39.احتلام، چه در روز باشد چه در شب، اعتکاف را فاسد نمیکند. بیرون رفتن برای غسل غیرواجب مثل غسل جمعه جایز نیست، اما شخص میتواند روز جمعه وقتی برای عذری موجه بیرون میرود، در حین بازگشت غسل هم بکند.
40.با بیرون کردن سر یا دست از مسجد، اعتکاف فاسد نمیشود.
41.معتکف اجازه ندارد برای کارهایی مانند تمیز کردن بینی، انداختن آب دهان، شستن دست قبل و بعد از صرف غذا، خرید اشیای غیر ضروری مانند اعتبار تلفن همراه و… از مسجد بیرون برود. وضوخانه بیرون از مسجد محسوب میشود، آنجا هم بدون نیاز نرود. دستها را در ظرفی داخل مسجد بشوید و برای آب دهان و… در ظرفی خاک ریخته شود و آب در آن انداخته شود. امروز با دستمال کاغذی تا حد زیادی این نوع نیازها به راحتی رفع میشوند.
42.محل اذان گفتن مناره، حجره یا اتاقکی خارج از مسجد در کنار محراب است، اما درب ورودی آن داخل مسجد قرار دارد، معتکف مؤذن و غیر مؤذن برای اذان گفتن و دیگر امور میتوانند به آنجا بروند.
43.اگر محل مخصوص اذان گفتن بیرون از مسجد است، معتکف مؤذن و غیر مؤذن فقط برای اذان دادن میتوانند به آنجا بروند و سپس فورا برگردند.
44.بام مسجد در حکم مسجد است و رفتن به آنجا وقتی جایز است که پلههای آن داخل مسجد باشند.
45.کل محوطۀ مسجد در عرف مسجد نامیده میشود، اما برای معتکف مسجد به همان مکانی گفته میشود که برای نماز خواندن و سجده تعیین شده است. به تعبیری دیگر، همان جایی که نمیتوان وضو گرفت، در حالت جنابت قدم گذاشت و یا با کفش وارد شد. بنابراین، معتکف نمیتواند در مکانهای ملحقه به مسجد مثل وضوخانه، حمام، اتاق امام و مؤذن، کلاس درس که بیرون از مسجد است، جنازهگاه و راهرویی که به هدفی غیر از اقامۀ نماز ساخته شده، برود. زیرزمینی که برای نماز خواندن ساخته شده، جزء مسجد محسوب میشود.
46.اگر مسجدی چند طبقه دارد، رفتوآمد برای معتکفین در صورتی جایز است که پلههای آن داخل مسجد باشند.
47.در حین رفتن و برگشتن برای رفع انواع نیازهای مشروع، لازم نیست معتکف با شتاب و سرعت راه برود. آهسته راه رفتن بهتر است تا بتواند بدون توقف به سؤالات احتمالی رهگذران پاسخ بدهد.
48.معتکف برای تناول غذا یا آوردن آن نمیتواند از مسجد خارج شود. کسی از خانه غذا بیاورد و یا با رستورانی هماهنگی کند که سر وقت برایش غذا بیاورند.
49.اگر کسی نبود که برای معتکف غذا بیاورد، خودش میتواند برای آوردن غذا از بیرون مسجد اقدام کند، اما بدون نیاز توقف نکند. قبل از غروب آفتاب هم نرود، چون حاجت بعد از آن پیش میآید. این نیاز در ذیل «حاجت ضروری» میآید.
50.اگر فردی که برای معتکف غذا میآورد، مزد زیاد بخواهد و یا بیجهت منّت بگذارد، خود معتکف میتواند بیرون برود. اگر شدیدا تشنه بود و در مسجد نه آب بود و نه کسی که آب بیاورد، معتکف میتواند شخصا برای نوشیدن آب بیرون برود.
51. اگر مسجد با خطر انهدام مواجه بود، یا حاکم ظالم بخواهد معتکف را بازداشت کند، یا نیاز به گواهی معتکف باشد و در غیر این صورت حق مدعی ضایع میشود، یا کودکی در حال غرق شدن باشد یا خطر افتادن او در آب یا آتش باشد، یا جان و مال و عزت کسی از اعضای خانوادهاش با خطری جدی مواجه باشد و نیاز به حضور معتکف در بیرون مسجد باشد، یا کسی از عزیزانش شدیدا بیمار باشد و نیاز به تیمارداری او پیش بیاید، یا جنازهای هست و کسی برای امامت پیدا نمیشود، یا حکم جهاد عمومی و فرض عین صادر شده و یا به هر دلیلی کسی او را به زور از مسجد بیرون بیاورد، همۀ این موارد جزو نیازهای ضروری هستند. در بیشتر موارد ترک اعتکاف واجب میشود و گناهی هم متوجه معتکف نخواهد شد.
52.شکستن روزه به عمد، اعتکاف را فاسد میکند. به فراموشی خوردن چیزی نه روزه را میشکند و نه اعتکاف را.
53.اگر معتکف مریض شد، از پزشک بخواهد در مسجد او را معاینه کند. اگر نیاز به دارو شد، از کسی دیگر بخواهد دارو را برای او تهیه کند، اگر کسی نبود خودش میتواند برود.
54.در اعتکاف مسنون، قضای همان روزی لازم است که اعتکاف فاسد شده است. اگر هنوز رمضان تمام نشده، میتواند در همان مدت یک روز به نیت قضا به اعتکاف بنشیند. یا بعد از رمضان روزی را خاص کند.
55.اگر فرد در دهۀ اخیر رمضان، بنابر عذری نیت کرد که فردا به اعتکاف نمینشینم و بعد از غروب بیرون شد، قضایی بر او لازم نمیآید. البته اعتکاف «مسنون» او به اعتکاف نفلی تبدیل میشود.
56.بیهوشی، جنزدگی و دیوانگی که بیش از یک شبانهروز طول بکشد، اعتکاف را فاسد میکند. اگر کمتر باشد، اعتکاف نمیشکند.
57.اعتکاف نفلی در هر مسجدی جایز است و با شکستن آن، قضا لازم نمیآید بلکه به پایان میرسد.
*اقتباس از کتاب «مسائل اعتکاف»، تألیف مفتی عبدالرئوف سَکروی و ترجمه مولوی محمدعمر عیدی.
🔸منبع: فصلنامه ندای اسلام/ شماره 73 (ویژه رمضان)