غزوۀ ﺑﺪﺭ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ جنگ بزرگ در اسلام ﺍﺳﺖ. ﺍﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﺩﺭ ۱۷ ﺭﻣﻀﺎﻥ ﺳﺎﻝ ۲ ﻫﺠﺮﯼ ﺑﻪ ﻭﻗﻮﻉ ﭘﯿﻮﺳﺖ. هدف از این جنگ پس‌گرفتن اموال مسلمانان از کاروان تجاری قریش بود. غزوۀ «بدر» از موفق‌ترین جنگ‌های مسلمانان به‌شمار می‌رود تا جایی‌که خداوند از آن به عنوان «یوم‌الفرقان» (جداکنندۀ بین حق و باطل) یاد میکند.
انسان‌های موفق از اتفاقات درس می‌گیرند، حتی اگر این اتفاقات «شکست» باشند ناامید نمی‌شوند، بلکه این شکست‌ها را پله‌ای برای ترقی خود می‌دانند. هرچند در این جنگ (جنگ بدر) شکستی نبود، اما اگر در هر حال و در هر موقعیتی انسان بعد از چنین رخدادهایی، آنها را مورد بررسی قرار دهد، می‌تواند به بسیاری از نکات قوت و ضعف پی ببرد.
غزوۀ «بدر» نیز یقینا حاوی درس‌هایی زیادی است که در ادامه به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
۱. استفاده از اسباب؛ اولین درس از واقعه بدر این است که در جنگ‌ها باید به اسباب اهتمام ورزید و از اسباب استفاده کرد، همان‌طور که رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم به اسباب اهتمام کردند. رسولالله صلی‌الله‌علیه‌وسلم دو نفر را جهت بررسی احوال و تعداد مشرکان فرستاد تا اخبار را نزد رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم بیاورند.
۲. تعصب عقیدتی؛ مسلمانان باید نسبت به ایمان و عقیده خود حساس باشند و از هر کسی کمک نگیرند و هر کس را پذیرش نکنند. در همین جنگ یکی از پهلوانان مشرکان آمد و خواست در جنگ علیه قریش شرکت کند. اما پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم قبول نکرد و فرمود تنها کسانی می‌توانند با ما همراه باشند که مسلمان باشند.
۳. تحمل مشقات و سختی‌ها؛ در برنامه‌های حساس همه باید سختی‌ها را تحمل کنند. نمونه بارز آن است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم همراه با حضرت علی و حضرت ابولبابه رضی‌الله‌عنهما نوبتی سوار یک شتر می‌شدند. وقتی حضرت علی و ابولبابه رضی‌الله‌عنهما به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: ما سوار نمی‌شویم به جای ما شما سوار شوید؛ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: شما دو نفر از من قوی‌تر نیستید و من هم به ثواب حریص هستم و بی‌نیاز نیستم.
۴. اهمیت انتخاب «امیر»؛ در هر موقعیتی انتخاب «امیر» برای یک گروه لازم است و این سنت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم است. آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم در این جنگ هم وقتی از مدینه خارج شدند به حضرت عبدالله بن ام مکتوم که نابینا بود فرمودند شما در مدینه امام جماعت مردم هستید و در میان راه حضرت ابولبابه رضی‌الله‌عنه را برگرداند تا در مدینه «امیر» باشند. از این جنگ درس می‌گیریم که داشتن امیر خیلی ضروری است.
۵. عمل بر اصل شورا؛ مشورت در کارها بسیار ضروری است. انسانهایی که می‌خواهند موفق باشند تک‌روی نمی‌کنند. در این جنگ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم مشوره حضرت حباب بن منذر مبنی بر جابجایی محل اتراق لشکر را می‌پذیرد. ادب بالای حضرت خباب بن منذر رضی‌الله‌عنه در سخن گفتن با رسولالله صلی‌الله‌علیه‌وسلم؛ حضرت حباب بن منذر می‌گوید یا رسولالله آیا اتراق لشکر در این مکان به دستور خدا بوده یا نظر شماست؟ اگر دستور خداست حق نداریم یک وجب جابه‌جا شویم اما اگر نظر شما است من هم نظری دارم. نمی‌گوید نظر شما اشتباه است. لذا باید از این ادب صحابی درس گرفت.
۶. اهمیت حمایت از فرمانده؛ در جریان جنگ بدر حضرت سعد بن معاذ رضی‌الله‌عنه به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم پیشنهاد می‌دهند تا برای ایشان سایبانی پشت لشکر ساخته شود تا هم از ایشان محافظت شود و هم ایشان آنجا به ذکر و دعا بپردازند. حضرت سعد بن معاذ دستور می‌دهد سایبانی ساخته می‌شود و خود به نگاهبانی می‌پردازد. از این عملکرد حضرت سعد بن معاذ می‌فهمیم که یک فرمانده باید جایگاهی قوی داشته باشند و از شر دشمن باید محافظت شود.
7. رعایت حال رعیت و مردم؛ در جنگ بدر بسیاری از کودکان و نوجوانان دوست داشتند در جنگ شرکت کنند اما پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم آنها را نمی‌گذاشت و می‌گفت سن شما کم است. حضرت عبدالله بن عمر و حضرت براء بن عازب رضی‌الله‌عنهما را نگذاشتند. شاید هم بعضی شرکت کردند اما درمورد این دو آمده که آنها را نگذاشتند.
8. تحمل سختی‌ها نتیجه می‌دهد؛ اگر در راه دین مشکلات تحمل شود خداوند این کارها را به نتیجه می‌رساند. در این جنگ صحابه رضی‌الله‌عنهم می‌خواستند کاروان قریش را بگیرند؛ اما خداوند می‌خواست با لشکر مواجه شوند. و خداوند می‌خواست با وقوع این جنگ نتایج بهتری حاصل شود و این اتفاق هم افتاد.
9. جلب نصرت‌های الهی؛ این جنگ نخستین جنگ نابرابر بود. خداوند فرشتگان را جهت نصرت آنها فرستاد. چون تعداد آنها کم بود و خداوند می‌خواست با ارسال فرشتگان اهمیت اسباب را به آنها نشان دهد. علما می‌فرمایند این اولین جنگی بود که مسلمانان شرکت می‌کردند، شکست در آن به منزله شکست در جنگ‌های بعدی بود و خداوند می‌توانست آنها را بدون فرستادن فرشتگان نصرت کند چنان‌که در بقیه جنگ‌ها فرشتگان را نفرستاد.
۱0. تاثیر اشتیاق نیروها بر فرمانده؛ هر وقت سربازان از خود شور و شوق نشان دهند فرمانده بهتر می‌تواند برنامه‌ریزی کند. در سخنانی که حضرت مقداد بن عمرو و سعد بن معاذ در نظرخواهی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم در مورد جنگ بدر می‌گفتند از هر کلمه‌ای که به‌کار می‌بردند نور ایمان تجلی می‌کرد.
11. تاثیر ایمان واقعی؛ خداوند متعال مومنان را نصرت میکند اگر مومنان «مومن واقعی» باشند، چراکه خداوند متعال می‌فرماید: «وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِين» مسلمانان شرکت‌کننده در جنگ بدر «مومن» بودند، به همین خاطر خداوند آنها را نصرت کرد؛ نصرت با فرستادن فرشتگان و آمدن باران رحمت بر آنها و نصرت با سکینه‌ای که بر آنها نازل شد.
۱2. استفاده از تاکتیک‌های جنگی خیلی ضروری است؛ در این جنگ برای اولین بار پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم سربازان را صف بستند. و نکته دیگر اینکه دستور داد هر وقت مشرکان نزدیک شدند آنگاه با نیزه بزنید اگر دور بودند از نیزه استفاده نکنید.
۱3. استفاده از موقعیت‌های طبیعی؛ مسلمانان جایی را انتخاب کردند که خورشید پشت سر آنها و روبروی مشرکان بود.
۱4. اهتمام به دعا: پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم در هر مرحله‌ای دعا می‌کردند و در کتابها آمده صحابه نیز زیاد دعا می‌کردند تا ارتباط‌شان با الله مستحکم باشد. لذا باید دعا در هر مرحله و مشکلی سر لوحه کار مسلمان باشد.
۱5. اعتماد بر الله؛ در این جنگ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم با اعتماد بر الله با سیصد نفر واندی به مقابله با هزار نفر رفتند در ظاهر باید عقب‌نشینی می‌کردند اما وقتی بر الله اعتماد باشد حتما خداوند کمک می‌کنند.
۱6. فرمانده باید بر هدایت مردم حریص باشد؛ نظر حضرت عمر رضی‌الله‌عنه در مورد اسرای بدر این بود که کشته شوند اما نظر رسولالله صلی‌الله‌علیه‌وسلم آزادی در مقابل فدیه بود. هرچند خداوند نظر حضرت عمر رضی‌الله‌عنه را پسندید اما پیامبر دلش برای آنها می‌سوخت و می‌گفت شاید اینها مسلمان شوند و همینطور هم شد؛ خیلی از اینها مسلمان شدند.
۱7. هدف پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم آزادی اسیران بدر بود، نه گرفتن مال؛ مقصد این بود که شاید با تعاملی که با آنها می‌کرد دلشان نرم می‌شد. دلیلش آن است که همان وقت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند اگر امروز مطعم بن عدی زنده بود و در مورد این انسان‌های بدبو شفاعت می‌کرد همه اینها را آزاد می‌کردم.
۱8. اجرای عدالت در مورد اسرا؛ بعضی از انصار از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم خواستند که عموی خود حضرت عباس را بدون فدیه آزاد کند، اما پیامبر قبول نکرد و فرمود باید فدیه بدهد. حضرت عباس صد اوقیه در مقابل آزادی خود می‌پردازد. این عمل پیامبر درس عدالت است. پیامبر در میان افراد خود عدالت را اجرا کرد و هر جا که عدالت باشد اتفاق و اتحاد و محبت بیشتر می‌شود.
19. رسول گرامی اسلام برای اینکه کفار عبرت بگیرند دستور می‌دهند دو نفر از این اسیران کشته شوند. عقبه بن معیط و نضر بن حارث را کشتند؛ اینها افرادی بودند که خیلی مسلمانان را اذیت کردند و پیامبر امیدی به ایمان آوردن آنها نداشت. البته بعضی از آنها را بدون دریافت هیچ چیزی آزاد کردند.
20. درس دیگری که از این واقعه می‌توان گرفت اینکه اسلام به علم و دانش اهمیت می‌دهد. رسولالله صلی‌الله‌علیه‌وسلم به بعضی از اسرای بدر که پول نداشتند گفتند:هر کس به ده نفر از صحابه سواد آموزش دهد آزاد می‌شود. خیلی‌ها این کار را کردند و معلوم می‌شود رسولالله برای از بین بردن بیسوادی از ابتدای اسلام تلاش کردند.
*گزیده‌ای از درس‌گفتار مولانا عبداللطیف نارویی در کارگاه آموزشی سیره نبوی (۸ اردیبهشت۹۷)