حج یکی از ارکان چهارگانه‌ای است که خداوند متعال آنها را بر بندگان فرض کرده است، اما این فریضه با سایر ارکان تفاوت دارد.
حج عبادتی ارزشمند و ویژه‌ی مکانی است که خداوند آن را عزت بخشیده و برای شرف و گرامی‌داشت آن را به خود نسبت داده است، آن مکان را خداوند متعال خانه‌ی خویش نام نهاده و آن اولین خانه‌ای است که روی زمین بنا شده است، همانطور که خداوند متعال می‌فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِّلْعَالَمِينَ»؛در حقيقت نخستين خانهاى كه براى [عبادت] مردم نهاده شده همان است كه در مكه است و مبارك و براى جهانيان [مايه] هدايت است. {آل‌عمران: 96}
این آیه دلالت بر این دارد که برکات و هدایات بیت‌الله‌الحرام تنها مختص حجاج نیست، بلکه تمام مخلوقات و جهانیان را شامل می‌شود.
خداوند متعال در جایی دیگر می‌فرماید: «جَعَلَ اللّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِّلنَّاسِ»؛ خداوند كعبه بيت‌الحرام را وسيله به پا داشتن مردم قرار داده است. {مائده: 97}
بنابر این هستی و بقاء بشر مدیون این خانه‌ی کهن است. خانه‌ای که همواره از آن نور پخش می‌شود و از روزی که ساخته شده است خیر و برکات بی‌شمار آن به‌سوی جهانیان جریان دارد، اما در موسم حج باشکوه‌تر و برکات آن افزون‌تر می‌شود، به‌گونه‌ای که دل‌های مؤمنان به دیدار آن مشتاق می‌شود و با عشق و دلدادگی به‌سوی آن می‌شتابند.
مسلمانان در آستان آن گردهم می‌آیند، آنگاه وحدت اسلامی و اخوت دینی به بهترین شکل آن نمود پیدا می‌کند. ملت‌هایی که دارای رنگ، نژاد، زبان و پوشاک گوناگون هستند در یک زمان، در یک لباس و با یک شعار و یک دین در حالی‌که سرزمین‌ها و خانواده‌هایشان را رها کرده و لب‌ریز از شوق، رغبت، دلدادگی و عشق هستند، گردهم می‌آیند.
بی‌تردید سایر ملت‌ها و پیروان ادیان دیگر بر مسلمانان غبطه می‌خورند و بر آنان بر این نعمت بزرگی که هیچ نعمتی بعد از ایمان با آن برابری نمی‌کند حسادت می‌ورزند. لذا مسلمانان باید این نعمت را غنیمت بشمارند، جایگاه آن را بشناسند، بدان فخر ورزند و برای حصول حقیقت آن کوشش کنند.
ظاهر و باطن، صورت و حقیقتِ حج
ظاهر حج و صورت آن عبارت از اعمال مخصوصی است که حج‌گزار آنها را انجام می‌دهد و بر آنها پایبندی می‌کند و چنانچه در انجام آنها کوتاهی صورت گیرد، باید خون یا جریمه‌ای پرداخت کند، اما کار به اینجا ختم نمی‌شود، بلکه حج دارای باطن و حقیقت است که می‌طلبد حاجی آن را به دست آورد تا اینکه حج او کامل و فواید آن نمایان شود. اندیشمندان گفته‌اند: فواید حج زمانی تحقق می‌یابند که حج‌گزار بر آداب حج پایبند باشد و هدفش رسیدن به حقیقت، روح و منافع حج که قرآن بدان اشاره دارد «لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ» باشد.
مقاصد و فواید مهمّ حج
بدون شک حج دارای مقاصد و منافعی است که باید حاجی آنها را قصد کند و برای تحقق و حصول آنها تلاش کند.
امام سید ابوالحسن ندوی رحمه‌الله می‌گوید: از اهداف اصلی حج تجدید ارتباط با پیشوا و بنیانگذار آیین توحیدی حضرت ابراهیم خلیل علیه‌السلام و سیراب‌شدن از روح ایشان، محافظت بر میراث او و تطبیق و عرضه‌ی زندگی ما بر زندگی ایشان است. حج فرصتی است برای بررسی وضعیت زندگی مسلمانان جهان و تصحیح اشتباهات، فساد و تحریفاتی که در زندگی آنان رخ داده است و برگرداندن تمام امور به منبع و سرچشمه‌ی اصلی آن؛ بنابراین حج عرضه‌ی سالیانه دین به منبع اصلی آن است تا اعمال مسلمانان و زندگی آنان کنترل شود و به وسیله‌ی آن از نفوذ امت‌ها و جوامعی که در آن زندگی می‌کنند در امان بمانند. (ندوی، الأركان‌الأربعة: 248)
امام ولی‌الله دهلوی رحمه‌الله، می‌گوید: بدان که همانا حقیقت حج گردهم آمدن گروهی بزرگ از نیکان است در زمانی که در آن احوال «منعم‌علیهم» از پیامبران، صدیقان، شهدا و نیکان گرامی داشته می‌شود و در مکانی که در آن نشانه‌های آشکار خدا قرار دارند، سرزمینی که پیشوایان بزرگ دینی با تعظیم شعائر الهی، تضرع‌کنان، در حالی‌که مشتاق دیدار و امیدوار به نیکی و بخشش گناهان از جانب خدا بوده‌اند، در آن حضور یافته‌اند. اگر حاجیان با این کیفیت گردهم آیند، نزول رحمت و بخشش الهی از آنان تأخیر نمی‌کند.
پاکی دل‌ها و تزکیه‌ی نفس‌ها
حج فرصتی برای پاکی دل از آلودگی گناهان و فرصتی برای تزکیه نفس از رذائل است. حج‌گزار در این مدت کنترل نفس، پایبندی بر یک ترتیب و برنامه‌ی خاص را تمرین می‌کند، او با پرهیز از ممنوعات احرام، گویا نفس خویش را بر ترک گناهان تمرین می‌دهد. لذا هرگاه به سرزمین خویش بر می‌گردد ترک هرگناهی که بدان عادت کرده و أنس گرفته آسان می‌شود و بر شیطانی که اعمال بد را برایش آراسته می‌ساخت خشمگین می‌شود، زیرا او می‌داند که سرانجام سرکشی و نافرمانی طرد، لعنت و تباهی است.
امام غزالی رحمه‌الله، می‌گوید: [ای حج‌گزار!] بدان که تو به ظاهر سنگریزه‌ها را به‌سوی “عقبه” پرتاب می‌کنی، اما در واقع آنها را بر چهره شیطان می‌کوبی و او را کمرشکن می‌کنی، لذا حج با تمام مناسک و اعمالش تمرین و نمونه‌ای از فرمانبرداری محض و دوری از گناهان است.
تقویت برادری و همبستگی اسلامی
از دیگر فواید حج این است که حج مشابه کنگره‌ای جهانی و ملی است که همه ساله برگزار می‌شود. انبوه حاجیان هم‌نوا در واقع نمایشی از تمام مسلمانان در دورترین نقاط جهان است که جملگی باوجود تفاوت رنگ، سرزمین، زبان، طبقات و شیوه‌های زندگی در شناخت یکدیگر، دوستی و رایزنی باهمدیگر و تدبیر کارهایشان نمونه‌ی گویایی از این آیه هستند: «وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ»؛ و در حقيقت اين امت شماست كه امتى يگانه است و من پروردگار شمايم پساز من پروا داريد {مؤمنون:52}
آنگاه همت‌های آنان بالا می‌رود و احساس عزت، شرف و قوت می‌کنند و یقین پیدا می‌کنند که آنان تنها نیستند، بلکه آنان بخشی از یک امت نیرومند، جوان، مستعد و خوبی‌های بی‌شمار هستند.
نمایشی از برابری و میدان محشر
از جانبی دیگر در حج مفهوم و معنای برابری انسانی در میان گروه‌های مختلف مردم تجلی پیدا می‌کند، زیرا تمام حاجیان با لباس احرام و در یک مکان گردهم می‌آیند در حالی‌که میان فقیر و سرمایه‌دار، پادشاه و رعیّت، بزرگ و کوچک آنان تفاوتی نیست. جملگی‌شان در یک لباس سفید و ساده و مشابه همدیگر قرار دارند که گویای اصل وحدت آفرینش بشر است. انسان صحنه‌هایی را مشاهده می‌کند که نمایشی از روز قیامت را در دل انسان زنده می‌کنند. آن روزی که انسان‌ها پابرهنه و لخت در حالی‌که هیچ‌کسی بر دیگری برتری جز با تقوا و عمل نیک ندارد در محضر پروردگار جهانیان حشر می‌شوند.
پیشنهاد
متأسفانه در این زمان بعضی فواید حج و تأثیرات آن در زندگی حاجیان مشاهده نمی‌شود، علتش این است که پیش از آغاز سفر حج به آموزش و آگاهی حاجیان زیاد اهتمام نمی‌شود. لازم است که علما و حکومت‌های اسلامی به این جنبه‌ی آموزشی حج اهمیت بدهند. می‌طلبد دولت عربستان سعودی که متولی اداره‌ی امور حرمین شریفین است برای علمای کشورهای اسلامی در موسم حج فرصتی را فراهم کند که بتوانند حقیقت حج و اهداف آن را برای مردم تشریح کنند و آنان را نسبت به آداب حج، فواید و برکات آن آگاه کنند.
ما در جریان خدماتی که دولت عربستان سعودی برای راحتی و آسایش حاجیان انجام می‌دهد هستیم. اما باید این حقیت را اذعان کرد که در جنبه‌های معنوی، علمی و فرهنگی حج سهل‌انگاری‌هایی صورت می‌گیرد. تنها سخنرانی پیروان یک جریان فکری خاص که صندلی‌های خطابت را تصاحب کرده و به علمای سایر کشورهای اسلامی اعتماد نمی‌کنند و به آنان مجال سخن نمی‌دهند، کافی نیست.
این سؤال مطرح است که چرا به علمای سایر کشورهای اسلامی که مشرف به ادای حج می‌شوند، خصوصا آنانی که در کشورهایشان به علم و تقوا معروف هستند و نزد ملت‌هایشان مورد اطمینان هستند، اجازه داده نمی‌شود که در صحن حرم مردم را موعظه کنند و پند دهند؟
ما بر این باور هستیم، چنانچه برنامه‌ریزان مراسم حج، نسبت به علمای جهان اسلام گمان نیک می‌کردند و به این جوانب اهتمام می‌ورزیدند و فرصتی در اختیار علما قرار می‌دادند، قطعا حاجیان از فرصت پیش‌آمده بیشتر بهره می‌بردند و وحدت اسلامی تحقق پیدا می‌کرد، دل‌ها با هم نزدیک می‌شدند و گمان‌‌ها نیک می‌شدند، اوضاع تغییر پیدا می‌کرد و امت به‌سوی بیداری، فکر و دعوت‌ٳلی‌الله پیش می‌رفت و منافع و برکات حج عمومیت پیدا می‌کرد.
لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا
ترجمه: شاکر رئیسی
منبع: سرمقاله ماهنامه «الصحوة‌الإسلامیة»، شماره 105
دیدگاههای کاربران