شاید برایتان پیش آمده باشد که در جمع دوستانه خود بحث درباره کتابی پیش آمده باشد. یکی از آن کتاب بسیار تعریف می‌کند و دیگری با چشمان گرد شده از تعجب او را نگاه می‌کند و می‌گوید: «ولی من هم این کتاب را خواندم، به نظرم اصلا قابل قبول نبود، جذبش نشدم». فارغ از اختلاف سلیقه در محتوای کتاب‌ها، گاهی این دیدگاه متفاوت به یک اثر، مربوط به ترجمه خوب یا بد از آن است.
اگر سری به خیابان انقلاب و کتاب‌فروشی‌های آن بزنید، داخل ویترین و روی پیشخوان کتاب‌فروشی‌ها، عنوان‌های مشابهی از کتابی با یک نویسنده می‌بینید که افراد مختلفی آن را ترجمه کرده‌اند. این ترجمه‌های متفاوت، گاهی یک اثر را از یک شاهکار به یک فاجعه تبدیل می‌کند. در اینجاست که مترجم و تربیت و آموزش به او، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. انجمن صنفی مترجمان تهران، تصمیم به برگزاری دوره تربیت مترجم گرفته است.
این روزها که تعداد مترجم‌ها آن‌قدر زیاد شده، که حتی خود آنها هم همدیگر را نمی‌شناسند و هر روز هم اسم جدیدی زیر اسم نویسنده کتاب به عنوان مترجم نوشته می‌شود، این سوال‌ها به وجود می‌آیند که برگزاری دوره‌هایی برای تربیت مترجم چه تاثیری در کیفیت آثار ترجمه شده دارند؟ آیا بازار ترجمه کتاب هنوز ظرفیت پذیرش افراد جدید را دارد یا فقط به دنبال نام‌های بزرگ است؟ چه راهکارهایی برای بهبود شاخصه‌های فردی دخیل در ترجمه مثل امانت در نوشته یا سبک ادبی وجود دارد؟
محتوا یا فروش؟ مسئله این است!
حسین ارجانی، مترجم و مدرس ترجمه، در پاسخ به این سوال که مترجمان تازه‌کار باید چه معیارهایی را برای انتخاب اثری مناسب ترجمه در نظر بگیرند؟ گفت: از دو جنبه می‌شود به این موضوع نگاه کرد، یکی از جنبه نشر و دیگری از جنبه محتوا. ارزش ترجمه داشتن یا نداشتن به هدف مترجم از ترجمه بازمی‌گردد. معمولا معیار اصلی برای ترجمه باید محتوای کتاب باشد. مترجم با شناختی که از فرهنگ مبدا و مقصد و همچنین بازار مقصد دارد، در جایگاهی قرار دارد که احساس نیاز می‌کند که موضوع یا محتوایی مناسب عرضه شدن به جامعه مقصد است، گاهی احساس می‌کند موضوع انتخاب‌شده باعث پیشرفت جامعه می‌شود، گاهی تلاش می‌کند تا دیدگاه متفاوتی را عرضه کند که حتی شاید مطابق با دیدگاه موجود یا ارزش‌های جامعه مقصد هم نباشد. ولی در اکثر مواقع ملاک‌های مترجمان تازه‌کار برای انتخاب متون، معیارهای بازاری است. معیارشان این است که آیا ناشری حاضر هست این موضوع را چاپ کند، یا فروش خوبی خواهد داشت؟ افرادی که فقط بر اساس محتوا و ارزش کار تصمیم می‌گیرند، افراد کارکشته هستند یعنی کسانی که دغدغه‌شان تولید محتوا و عرضه دیدگاه‌های متفاوت و رساندن صدای نویسنده‌ها از فرهنگ‌ها و جوامع دیگر است.
ارجانی با بیان اینکه مترجمان جوان برای چاپ کتاب‌هایشان معیارهای دیگری مثل تهیه رزومه هم دارند، ادامه داد: مترجمان جوان‌تر برای اینکه بتوانند کتاب‌شان را چاپ کنند نیاز دارند برای خودشان رزومه تهیه کنند و تا زمانی که رزومه نداشته باشند حق انتخاب‌شان محدود می‌شود. متاسفانه مترجمان جوان خیلی خوبی هستند که برای چاپ اثری احساس نیاز کرده‌اند، اما موفق نشده‌اند که ناشری برای چاپ آن پیدا کنند و این مسئله در انتخاب اثر برای ترجمه بین جوانان بسیار تاثیرگذار است.
ناشر خوب، ناشر بد
این استاد دانشگاه نقش ناشران را در معرفی مترجم‌ها بسیار مهم دانست و افزود: ناشرانی داریم که فروش برایشان در اولویت دوم قرار دارد و محتوا برایشان مهم‌تر است، پس آنها سراغ مترجمانی می‌روند که مقبولیت داشته باشد، تایید شده باشند، ترجمه‌های خوبی از آنها منتشر شده باشد و دغدغه‌های فرهنگی داشته باشند. البته ناشرانی هم هستند که با توجه به لیست کتاب‌هایی که منتشر کرده‌اند نشان داده‌اند که فروش برایشان مهم‌تر است. دغدغه پولی داشتن، اولین اثرش این است که ناشر، کتاب‌هایی را انتخاب کند که بازار را داشته باشد و محتوای کتاب خیلی مهم نباشد. اگر این روند ادامه پیدا کند، ناشرها دنبال مترجمانی می‌روند که خیلی روی محتوا سخت‌گیر نیستند و با این نوع کتاب‌ها مشکلی ندارند. اثر منفی‌ای که این جریان روی مخاطبان می‌گذارد این است که کسانی که کتابخوان حرفه‌ای نیستند، سراغ همین کتاب‌های دم‌دستی می‌روند که خواندن‌شان راحت است و خیلی به فکر کردن نیاز ندارند.
او با اشاره به مقاله معروف ابوالحسن نجفی با عنوان «مسئله امانت در ترجمه» گفت: نجفی در این مقاله از فاجعه اندیشه صحبت می‌کند و می‌گوید ترجمه‌ای که مردم آن را نفهمند، هنر شده است. حتی گاهی مردم چیزهایی را می‌خوانند فقط به این دلیل که مثلا جزو کتاب‌های پرفروش در آمریکاست. کیفیت ترجمه و ارزش محتوایی در درجه دوم قرار دارد. جریان ترجمه کتاب‌های ضعیف، سلسله‌ای از مشکلات است، فقط مشکل به عهده ناشر نیست، بلکه عوامل مختلفی دست به دست هم داده‌ند.
آشفتگی ترجمه‌های همزمان
ارجانی درباره رتبه‌بندی مترجمان گفت: اگر بخواهیم تخصصی به این موضوع نگاه کنیم، اصلا توافقی برای مشخص کردن ترجمه خوب وجود ندارد، ترجمه خوب امری نسبی است، پس مترجم خوب بودن هم نسبی است. رده‌بندی کردن در این‌باره امری غیرعینی و نسبی است، ولی اگر بخواهیم غیر‌حرفه‌ای به آن نگاه کنیم، معمولا معیارها کاملا شخصی هست و بر اساس محتوای کتاب، کارهای ترجمه‌شده قبلی و مهارت‌های زبانی مترجم، قضاوت صورت می‌گیرد. این معیارها دید مناسبی به شخص می‌دهد تا بفهمد مترجم در چه سطحی است، اما نمی‌شود به صورت کلی مترجم‌ها را رتبه‌بندی کرد به نحوی که جمع قابل‌توجهی هم با آن رتبه‌بندی موافق باشند.
او با اشاره به ایجاد آشفتگی با ترجمه همزمان از یک اثر، در این خصوص توضیح داد: بیشترین دلیل این ترجمه‌ها دغدغه‌های مالی است. این امر باعث آشفتگی می‌شود، اما جامعه کتابخوان بعد از مدتی تشخیص می‌دهد که چه کسی با چه رویکردی سراغ ترجمه کتاب رفته. این آشفتگی موقتی است و نباید جلوی آن را گرفت، خودش به صورت طبیعی راه‌حل خودش را پیدا می‌کند. باید به این نگاه کنیم که چرا یک کتاب آن‌قدر ترجمه می‌شود و کتاب‌های دیگری با وجود محتوای مفیدتر اصلا ترجمه نمی‌شود.
کاوه سید حسینی، مترجم و فرزند رضا سیدحسینی مترجم معروف، هم در گفت‌وگو با «ابتکار» راه‌های زیادی را پیش روی مترجمان جوان برای انتخاب اثری شایسته ترجمه گذاشت و افزود: مترجمان جوان باید کتاب بخوانند و ادبیات جهان را بشناسند، بالاخره می‌فهمند یک نویسنده مهم هست یا نه. اما اصل موضوع کتاب خواندن است. راه دیگر استفاده از فرهنگ آثاری است که در آنها خلاصه‌ای از کتاب و یک نقد کوتاهی درباره آن وجود دارد، اینترنت هم یکی از راه‌های آسان و در دسترس برای پی بردن به محتوای کتاب‌های خارجی است. او با اشاره به زیاد شدن مترجم‌ها ادامه داد: این روزها انقدر تعداد مترجمان زیاد شده که خودمان هم آنها را نمی‌شناسیم. متاسفانه تا به حال هم ندیدم که رتبه‌بندی‌ای برای این حجم از مترجم وجود داشته باشد.
منبع: روزنامه «ابتکار»- یکشنبه 11 تیر 1396 (با اندکی تلخیص)
* این مطلب در روزنامه ابتکار با عنوان «انجمن صنفی مترجمان تهران، دوره آموزش ترجمه برگزار می‌کند صید مترجم از کلاس از درس!» منتشر شده است.