اشاره: در رمضان 1395 هـ ق مطابق با سپتامبر 1975م. کنفرانسی تحت عنوان “مؤتمر رسالة المسجد” به مدت پنج روز از سوی مجمع انجمن جهان اسلام/رابطة العالم الإسلامي برگزار شد. کارشناس برجسته‌ی علوم حدیث و مؤسس دانشگاه علوم اسلامی بنوری تاون کراچی، علامه سید محمدیوسف بنوری رحمه‌الله در این کنفرانس مقاله‌ای با موضوع «اهمیت و فضیلت مسجد و مسئولیت‌های امام و خطیب آن» به زبان عربی به رشته تحریر درآورده است که توسط فرزند برومندش مولانا سیدسلیمان یوسف بنوری به زبان اردو ترجمه شده است. با توجه به اهمیت موضوع و نکات ارزشمندی که در این مقاله‌ی مهم و وزین ذکر شده‌اند، برگردان فارسی آن به خوانندگان عزیز «سنی‌آنلاین» تقدیم می‌گردد.
حُسن شریعت اسلامی آن است که هر برنامه‌ی آن بر انواع خوبی‌ها و کمالات استوار است؛ چنانکه عقل انسان نمی‌تواند برنامه‌ای بهتر و کامل‌تر از آن تصور کند. اقامه‌ی نمازهای پنج‌گانه بدون شک عبادتی‌ست که فقط برای رضای الله تعالی صورت می‌گیرد. اثرات کامل و بی‌نظیر این نمازها و اجر و پاداش آن در بهشت نصیب انسان می‌شود. برای هر نماز، اذان که سنتی زیباست، تعیین شده که به وسیله‌ی آن مردم برای اقامه‌ی نماز گرد هم می‌آیند. برای برگزاری نماز جایی مخصوص مشخص شده که به آن «مسجد» می‌گویند.
گردهمایی روزانه‌ی مردم در پنج وقت که اجتماع معنوی امت مسلمان است، باعث ایجاد الفت و محبت، شناخت و تعامل و نزدیک کردن افراد امت به یکدیگر می‌شود. گردهمایی پنج‌وقته که در مسجد محله صورت می‌گیرد، در مسجد جامع گسترش می‌یابد. برای دو روزِ خوشی و شادمانی، یعنی عید سعید فطر و عید سعید قربان میدانی بزرگ برای گردهم آمدن و برپایی نماز با جماعت تعیین شده است. گردهمایی بزرگتر از این اجتماعات، حج بیت‌الله است.
اگر امت مسلمان قدردان باشد، هر برنامه‌ی شریعت بهترین ذریعه برای بیداری روح دینی، اجتماعی و فرهنگی امت است. آماده کردن مسلمانان برای قدردانی چندان دشوار نیست. این هدف با زنده کردن یاد افراد قدردان، ایجاد شوق در دل مردم، تشویق و هشدار و پند و اندرز حاصل می‌شود. فردی که این حقایق را بداند و درک کند، غیرممکن است پاسدار احکام اسلام نباشد! نظام مبارک مساجد که برای ادای نماز با جماعت است، چنان برنامه‌ای است که عقل انسان بهتر و والاتر از آن سراغ ندارد؛ ویژگی‌های مهم این نظام شامل موارد ذیل است:
دعوت به سوی نماز، توحید، رسالت و آخرت
هر شخص (مؤذن) بیش از یک مرتبه عظمت، بزرگی و توحید الله را بیان کرده و نبوت و رسالت آنحضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم را اعلان می‌دارد، او مردم را به نماز دعوت می‌دهد که منبع هر نوع هدایت، کامیابی و خیرخواهی است، همچنین به سوی کامیابی اخروی دعوت می‌دهد. به قول علامه راغب اصفهانی «کامیابی که بقا را به فکر فنا، ثروت را فکر فقر، عزت را فکر ذلت نیست و علم آن از هر جهل مبرا است.» (اصفهانی، راغب؛ المفردات فی ترغیب القرآن، ماده: فلح؛ مصر: المطبعة المیمنية)
علاوه بر این، آسایش و راحتی در آنجاست. این هم در ذهن باشد که برای رساندن صدای دعوت به سوی مسجد و نماز (اذان) به گوش مسلمانان اسبابی مانند مناره‌ها و گنبدها انتخاب شده که امروزه با پیشرفت تکنولوژی، میکروفن و بلندگو به آن اضافه شده است که این نوع دعوت دارای عظمت و شکوه خاص و زیبایی است.
اهمیت مسجد در پرتو قرآن
آیات ذکرشده در قرآن پیرامون اهداف و مقاصد اصلی مسجد، بر این سخن دلالت دارند که مساجد، مراکز دعوت به اسلام و وحدانیت الهی و همچنین سرچشمه ایجاد اخلاص در دین هستند، آبادی مساجد با ذکر الله، نماز و عبادت صورت می‌گیرد، الله جل‌شانه می‌فرماید: «وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّـهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّـهِ أَحَدًا»؛ مسجدها مختصّ پرستش خدا است، و (در آنها) کسی را با خدا پرستش نکنید. [الجن: 18]
این آیه بیانگر آن است که در مسجد توحید الهی باید تبلیغ شود و همچنین مساجد از هر نوع شرک دور باشند. خداوند متعال در جایی دیگر می‌فرماید: «وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ»؛ و (دستور او) این (است) که در هر عبادتی رو به خدا کنید و از وی مخلصانه اطاعت نمائید و او را صادقانه بپرستید. [الاعراف: 29]
دستور الهی است که در مساجد عبادات با اخلاص باشند و هر عملی که منافی اخلاص باشد باید از آن اجتناب ورزید. همچنین الله تعالی می‌فرماید: «فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّـهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ»؛ اگر در جستجوی این نور پرفروغ هستید، آن را بجوئید) در خانه‌هایی که خداوند اجازه داده است برافراشته شوند و در آنها نام خدا برده شود (و با ذکر و یاد او، و با تلاوت آیات قرآنی، و بررسی احکام آسمانی آباد شود. خانه‌های مسجد نامی که) در آنها سحرگاهان و شامگاهان به تقدیس و تنزیه یزدان می‌پردازند. [النور: 36]
بیشتر مفسرین معتقدند این آیه اشاره به اهداف و مقاصد مساجد دارد.
اهمیت و فصیلت مسجد در پرتو احادیث نبوی
به ازای هر گامی که به سوی مسجد برداشته می‌شود وعده‌ی رفع یک درجه و معافی یک خطا داده شده است. به ازای رفتن به مسجد در هر صبح و شام وعده‌ی پذیرایی در بهشت داده شده است، همانگونه که در حدیث صحیح منقول است رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌فرمایند: «فردی که صبح‌گاهان یا شامگاهان مسجد می‌رود، الله تعالی در بهشت در هر صبح و شام از او پذیرایی می‌کند.» (صحیح بخاری، کتاب الصلوة، باب فضل من خرج الی المسجد و من راح)
همچنین طبق روایت حضرت ابوهریره رضی‌الله‌عنه در صحیح بخاری، هنگامی که فردی وارد مسجد می‌شود تا وقتی که در مصلای خود با وضو ایستاده است، فرشتگان برای او اینگونه دعا می‌کنند: «بارالها! او را مغفرت بفرما، بارالها! بر او رحم بفرما.» (صحیح بخاری، کتاب الصلوة، باب من جلس فی المسجد ینتظر الصلوة و فضل المساجد)
ارشاد آنحضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم است: «وقتی از باغ‌های بهشت عبور کردید خوب بگردید، سؤال شد که باغ‌های بهشت چه هستند؟ آنحضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: مساجد.» (سنن ترمذی، ابواب الدعوات)
روایت‌های مشابه زیادی در مورد احترام و مقدس پنداشتن مساجد، جایگاه والای آن در اسلام و مژده‌های اجر و پاداش برای شخصی که مسجد می‌رود، منقول است.
مسجد؛ مرکز تعلیم و تربیت قرآن و سنت
تاریخ عظیم‌الشان اسلام اطلاعاتی در مورد حلقه‌های تعلیمِ مسجد نبوی در زمان حیات پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم داده است، این تاریخ یادآور شده که فقرای اصحاب صفه رضی‌الله‌عنهم اولین قافله‌ای بودند که برای شنیدن کلام مقدس نبوی و آموختن آن گردهم آمدند. این بزرگان در مسجد نبوی و در “صفه” مقیم بودند تا اگر آیه‌ای از قرآن به صورت وحی بر آنحضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم نازل شود یا فرمایشی از شخص رسول الله ایراد شود، از شنیدن آن محروم نشوند. در بین آنان قاریانی بودند که در مکانی به نام “چاه معونه” به دست افرادی از قبایل رعل، ذکوان و عصیه شهید شدند. آنحضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم به مدت یک ماه هنگام نماز فجر با خواندن “قنوت نازله” آن افراد را بددعا می‌فرمود. در بین اصحاب صفه افرادی بودند که حضرت ابوهریره رضی‌الله‌عنه درباره آنها می‌فرماید: «من هفتاد نفر را در بین اصحاب صفه دیدم که به اندازه پوشاندن کامل بدن لباس نداشتند، یا ازار بود یا چادر بزرگی که از گردن آویزان می‌کردند. چادر برخی تا زانوهایشان نمی‌رسید، چادر برخی دیگر نیز تا ساق و قوزک پا می‌رسید، آنها نیز چادر را به خود می‌پیچیدند و می‌نشستند تا مبادا عورت‌شان ظاهر شود.» (صحیح بخاری، کتاب الصلوة، باب نوم الرجال فی المسجد)
یکی از اصحاب صفه که شاگردان رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم بودند، حضرت ابوهریره رضی‌الله‌عنه بود که شخصیتی با کمال، با صلاحیت و نابغه بود. ایشان از حفّاظ حدیث به شمار می‌آید. فقط در مدت سه سال در عهد نبوت خزانه بزرگی از احادیث را فراگرفت که کثرت این روایات تمام عالَم را انگشت به دهان کرده است. احادیثی که به روایت ایشان از رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم به دست ما رسیده پنج‌هزار و سیصد و هفتاد و چهار (5374) حدیث هستند، بیشترین روایات صحیح بخاری – با حذف مکررات- از حضرت ابوهریره هستند.
مراکز تعلیم و تربیت قرآن و سنت تنها در مسجدالنبی و مسجدالحرام نبود، بلکه در هر منطقه‌ای مانند بصره، کوفه، بغداد، سوریه و دیگر ممالک که فتح می‌شد، مساجدی بنا می‌شد که مراکز درس و تدریس بودند، این مراکز در بزرگترین مساجد جامع دایر می‌گشتند، تو گویی که سرچشمه‌های علم بودند که می‌جوشیدند.
پس از فتح عراق اولین مسجد، مسجد جامع کوفه بود که به دست حضرت سعد بن ابی‌وقاص رضی‌الله‌عنه بنا شد. این مسجد مرکز تعلیم احادیث نبوی بود که حضرت براء بن عازب رضی‌الله‌عنه به عنوان اولین صحابی، تعلیم حدیث را در آن آغاز نمود. به همین صورت در دوره‌های بعد مساجد به‌عنوان درس‌گاه دین و مراکز تعلیم و تعلّم مورد استفاده قرار گرفتند. در بین این مراکز، بیشترین شهرت را مسجد جامع ازهر در قاهره، مسجد جامع زیتونیه در تونس و مسجد جامع قرطبه در اندلس/ اسپانیا کسب کردند. علاوه بر این، مساجدی دیگر نیز بودند که دانشگاه‌های علوم اسلامی قرار گرفتند و چشمه‌های علم از آن جاری شد و نهرهای علم به اقصی نقاط کره خاکی رسید. از این معادن علم، تمام اهل علم اعم از کوچک و بزرگ مستفید می‌گشتند. با مدنظر قرار دادن این روایات تاریخی، می‌توان گفت در حکومت‌های اسلامی در هر شهری از عرب و عجم که مسجدی بنا می‌شد، مرکز تعلیم قرآن و سنت قرار می‌گرفت.
در پرتو این روایات مبارک تاریخی، برخی از اصول و مقرراتِ مساجد را برای خوانندگان، ائمه و خطیبان مساجد بیان می‌کنیم. امید است هر شخصی که برای برپایی نمازهای پنج‌گانه به مسجد می‌آید، از برنامه‌ی شریعت برای مساجد بهره‌مند شود.
ویژگی‌های امام جماعت
1: در هر مسجد شخصی دانا، خردمند، فاضل و عالم به دین به‌عنوان “امام” مقرر شود؛
2: نمازگزاران را به بهترین نحو تربیت دینی کند و با تعلیم دین منور بگرداند؛
3: قرآن مجید را با تجوید صحیح تلاوت کند؛
4: آراسته به اخلاق حسنه باشد.
امام مسجد برای درسِ قرآن چگونه آمادگی کند؟
1: امامان مساجد کلاس‌های درس قرآن را بعد از نماز فجر آغاز نمایند؛
2: مطالب و مفاهیم قرآن را به نحوی ارائه کنند که هم‌سطح با فهم و درک نمازگزاران باشد؛
3: از سخنانی که برای آنها کارآمد نیست پرهیز کنند، مانند: لغت، اعراب، ترکیب نحوی و یا توجیهات و تأویلات بی‌فایده و…؛
4: به مهم‌ترین نکته‌های قرآن اکتفا کنند و مطالب و مقاصد قرآن را به روش ساده و سودمند بیان دارند، زیرا روش اصلاح امت در زمان ما، همان روشی است که رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم برای اصلاح امت در آن زمان اختیار فرموده بودند؛
5: امام باید در کنار ترجمه و تفسیر آیات قرآن، به اصلاح عقیده و معاملات نمازگزاران بپردازد؛
6: برای درس، زمانی کوتاه در نظر گرفته شود، حداقل 15 دقیقه و حداکثر 30 دقیقه مناسب است تا نمازگزاران دچار خستگی و تنفر نشوند و بر شرکت در درس استقامت داشته باشند. بهترین عمل آن است که همیشه و پیوسته باشد، اگرچه کم باشد.
اهمیت درس حدیث و آمادگی برای آن
1: مناسب است درس حدیث بعد از نماز عشاء برگزار شود؛
2: برای درس حدیث از کتاب‌های خوب و مفید مانند “ریاض‌الصالحین” (امام نووی رحمه‌الله) یا “الترغیب و الترهیب” (امام منذر رحمه‌الله) استفاده شود؛
3: در درس حدیث از بیان احادیث اختلافی که باعث تشویش اذهان نمازگزاران می‌گردد، اجتناب شود؛
4: هدف اصلی از درس حدیث اصلاح معنوی و پاکیزگی دل و ذهن نمازگزاران است؛
5: حداقل وقت مناسب برای درس حدیث نیم‌ساعت است. بعد از نماز فجر نیز –به‌دلیل فرصت و فراغت نمازگزاران- زمان مناسبی برای این درس است؛
6: با این روش تعلیم، مسجد تبدیل به یک مدرسه دینی می‌شود.
برنامه‌ی درسی فقه اسلامی برای عموم مردم
1: یک برنامه‌ی خاص تعیین شود که احکام فقهی و مقدماتی نماز، روزه، زکات، حج و… برای نمازگزاران و عموم مردم بیان شود؛
2: غیر از نماز فجر، پس از دیگر نمازها حداقل 5 دقیقه وقت برای این برنامه در نظر گرفته شود تا نمازگزاران نسبت به احکام و مسائل آگاهی حاصل کنند.
سخنرانی و خطبه جمعه
1: مسجد جامع؛ جایی که نماز جمعه و یا عیدین در آن برگزار می‌شود، برای امام و خطیب آن ضروری است که مسائل روز جهان اسلام را بنابر ضرورت امت مسلمان در پرتو قرآن و حدیث بیان دارد؛
2: خطیب باید خطبه را کاملا آماده کرده باشد و الفاظی را برگزیند که برای اصلاح قلب مفید و مؤثر باشند؛
3: خطبه باید به اندازه‌ی مناسب باشد، نه آن‌قدر کوتاه و مختصر باشد که هدف اصلی حاصل نشود و نه چنان طولانی که باعث خستگی گردد؛
4: در خطبه جمعه از بیان مسائل اختلافی پرهیز شود؛
5: خطیب به بیان احکام فقهی و اهمیت آن و مسانل اساسی اکتفا کند؛
6: خطبه و دعوت خطیب چنان حکیمانه باشد که دل‌های شنوندگان را تسخیر کند؛
7: سخنان خطیب مدلل به قرآن و حدیث باشد تا شنوندگان اطمینان حاصل کنند و بفهمند که دین اسلام همان آئین آسمانی است که ضامن خوشبختی و سعادت انسان است، اسلام همان دین فطرت است که هیچ انسانی از آن بی‌نیاز نیست و اصلاح کجی‌ها فقط و فقط در اسلام و عمل به شریعت محمدی است. بهترین نظام دینی و اقتصادی در اسلام است که شامل تمام شعبه‌های فردی و اجتماعی، مادی و معنوی است. خطیب با مدنظر قرار دادن این موضوعات، موضوعی که دربرگیرنده‌ی نیازهای حاضر باشد را برگزیند.
خطبه مسنونه جمعه به زبان غیرعربی بدعت و فتنه است
اگر نمازگزاران غیرعرب (عجم) هستند، پس مناسب است که خطبه جمعه قبل از اذان به زبان شنوندگان به‌طور خلاصه بیان شود. خطبه جمعه فقط به زبان عربی است، زیرا خطبه از زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم تاکنون به زبان عربی بوده و زبان عربی، زبان قرآن و اسلام است. خطبه به زبانی غیر از زبان عربی در هیچ شرایطی جایز و مناسب نیست. حتی در زمان صحابه که سرزمین‌های فارس و روم فتح شدند، خطبه جمعه به زبان عربی بود؛ به دلیل آنکه روح و معنویت اصلی خطبه ذکر الله است. البته وعظ و نصیحت به وسیله خطبه بحثی جداگانه است، و این همان نکته‌ی پوشیده‌ای است که به سبب آن بسیاری از مردم دچار تعجب می‌شوند که چرا باید خطبه به زبانی غیر از زبان شنوندگان (عربی) است! خطبه یک عبادت است، نوعیت آن مانند دیگر خطبه‌ها نیست که در مجالس و نشست‌ها برای مردم بیان می‌شود. اگر دایره تعجب مردم گسترش یابد، فقط محدود به خطبه نمی‌شود، بلکه شامل نماز نیز می‌شود که در آن آیات به زبان عربی تلاوت می‌شوند. اما متأسفانه در بعضی از مساجد امریکا و اروپا این فتنه عام شده است، چنانکه بعضی از ائمه و خطیبان خطبه را به زبان شنوندگان (غیر عربی) بیان می‌کنند؛این بدعتی است که در هیچ شرایطی نباید از آن پیروی کرد. الله متعال ما را از این فتنه محفوظ بدارد.
حلقه‌های درس؛ ابزاری برای نزدیک کردن بازاریان به دین
اگر در مساجد اصول و موارد فوق رعایت شوند، آن دسته از نمازگزارانی که به‌سبب مشغولیت‌های شخصی امکان حضور در مدارس دینی را ندارند، همچنین بازاریان که به تجارت و کسب و کار مشغول هستند و کارمندانی که در ادارات دولتی مشغول هستند و فرصت حضور در مدارس را ندارند، مساجد بهترین کلاس و درسگاهِ آنان خواهند شد. همچنین، این روش برای جوانان امت که رابطه‌ای با اهل علم و مدارس دینی ندارند، برای تعلیم و آموزش روح اسلام و فهماندن آن بهترین ابزار است.
علاوه بر این، اگر در کوچه‌ها و خیابان‌های اطراف مسجد از بلندگو و دیگر وسایل جدید استفاده شود، این سیستم برای اصلاح زنان و مردانی که در خانه‌ها هستند (و به طرف مسجد نمی‌آیند) مفید خواهد بود، تا آنان نیز برای شرکت در این حلقه‌های تعلیم تشویق و ترغیب شوند. خطیبان نیز موضوعات درس را طبقه‌بندی و موضوع‌بندی کنند. بدین ترتیب این سیستم و نظام تعلیم مساجد به وسیله جدیدترین ابزارهای پخش و نشر بسیار مفید، مؤثر و نتیجه‌بخش خواهد شد. در هر صورت ذات توفیق‌دهنده، فقط الله سبحانه و تعالی است.
خلاصه اینکه، مسجد علاوه بر اینکه مکانی برای برپایی نمازهای یومیه است، در واقع جایی برای دعوت به سوی وحدانیت الله، تبلیغ دین، تعلیم احکام شریعت، تربیت فکری و قلبی و اصلاح روح نیز است. چنانکه در گذشته مساجد محل قضاوت، افتاء و تصمیم‌های شرعی و قضایی بودند.
در پایان، بنده (مولانا سید محمدیوسف بنوری رحمه‌الله) از رئیس مجمع انجمن جهان اسلام و سایر اعضاء و شرکت‌کنندگان آن تشکر می‌کنم که برای بیداری ائمه مساجد و آگاهی از جایگاه والای آنان و برای ارائه‌ی رهنمودهایی برای آنان، این مجلس را تشکیل دادند. بدون شک اگر در کشورهای اسلامی این سیستم فعال شود، نتایج خوبی حاصل خواهد شد.
از الله سبحانه و تعالی درخواست دارم برگزارکنندگان مجمع رابطة العالم الإسلامي، خصوصاً دبیر کل محترم آن را توفیق خدمت به اسلام، ملت مسلمان، و خدمت به علم و اهل علم عطا بفرماید و این سازمان را نویدِ خوبی و خیرخواهی برای اسلام و مسلمانان بگرداند. فقط ذات الله است که دعاها را می‌شنود و مستجاب می‌کند.
برگردان از اردو به فارسی: عبدالحلیم شه‌بخش – سنی‌آنلاین