صد سال قمری از تأسیس حزب «جمعیةالعلماء»، یکی از قدیمی‌ترین و تأثیرگذارترین احزاب دینی سیاسی شبه قاره هند می‌گذرد. به همین مناسبت رهبران جمعیت علمای اسلام پاکستان، یک گردهمایی بین‌المللی بزرگ در نزدیکی پیشاور برگزار کردند. این گردهمایی سه‌روزه جمعه 18 فروردین آغاز به کار کرد و امروز یکشنبه با دعای خطیب و امام مسجد الحرام شیخ صالح بن ابراهیم به پایان رسید.
در این گردهمایی که با عنوان «جشن صد سالگی جمعیت علمای اسلام» مشهور شد، شخصیت‌های بزرگی از پاکستان، هندوستان و دیگر کشورها شرکت کردند. رهبر حزب، مولانا فضل‌الرحمن به رسانه‌ها گفته بود شیخ عبدالرحمن السدیس، امام و خطیب مسجد الحرام قرار است پنج‌شنبه 17 فروردین وارد پاکستان شود، اما بعدا اعلام شد نامبرده به علت بیماری موفق به شرکت در این گردهمایی نشده است.
علمای برجسته‌ی پاکستان، هندوستان، بنگلادش و شخصیت‌هایی از کشورهای حاشیه خلیج فارس و آفریقای جنوبی در این جشن شرکت کردند. از میان شرکت‌کنندگان برجسته اسامی مولانا مفتی محمدتقی عثمانی، مولانا ذوالفقار احمد نقشبندی، مولانا منظور مینگل و مولانا خواجه خان‌محمد قابل ذکر است. رهبران تمام احزاب پارلمانی پاکستان برای شرکت در این گردهمایی مدعو شده‌اند و بسیاری هم مانند رهبر جماعت اسلامی در این گردهمایی بزرگ شرکت کرده‌اند.
رسانه‌ها به نقل از مولانا عبدالغفور حیدری، یکی از رهبران ارشد جمعیت علمای اسلام، نوشته‌اند حدود 700 مهمان خارجی از کشورهای هندوستان، بنگلادش، امارات متحده عربی، قطر، بحرین، آفریقای جنوبی و نپال برای شرکت در گردهمایی سه روزه دعوت شده‌اند.
در نخستین روز گردهمایی، امام و خطیب مسجد الحرام در سخنرانی‌اش مسلمانان را به اتحاد و همبستگی و دوری از فرقه‌گرایی فراخواند. وی همچنین علما را به ایفای نقش برای ایجاد همبستگی میان مسلمانان و زعامت این امر دعوت داد. وزیر امور مذهبی عربستان سعودی نیز از دوستی عمیق کشورش با پاکستان سخن گفت و تاکید کرد عربستان این کشور را هرگز تنها نخواهد گذاشت.
جامعه‌ی جهانی شکست خورده است!
مولانا فضل‌الرحمن، رهبر حزب جمعیت علمای اسلام در مراسم افتتاحیه جشن صدسالگی این حزب به تحلیل اوضاع جهان اسلام پرداخت و اظهار داشت: جامعه‌ی جهانی در مهار تندروی و افراط‌گرایی شکست خورده است. قضیه فلسطین و کشمیر تاکنون حل نشده است که هیچ، سوریه و عراق هم دچار بحران شده‌اند.
وی تاکید کرد: سر برآوردن بحران‌های جدید بیانگر شکست جامعه‌ی جهانی است. تنها راه نجات اجرای کامل قوانین اسلامی است. بنده به نمایندگی از حزب و یا فرقه‌ای خاص سخن نمی‌گویم؛ جمعیت علمای اسلام متعلق به همه‌ی مسلمانان است و حتی به مسیحی‌ها و هندوها نمایندگی می‌دهد.
رهبر پرنفوذترین حزب اسلام‌گرای پاکستان خواستار لغو رباخواری از مؤسسات مالی، صیانت از حقوق اقلیت‌های قومی و مذهبی، عدم رویارویی با اقلیت‌ها، فرقه‌ها و جناح‌ها به‌قصد انتقام‌گیری و لغو مجوز “ان‌جی‌او”هایی که اهداف بیگانگان را پیش می‌برند، شد.
عضو پارلمان ملی پاکستان در نشست پایانی گردهمایی، «اسلام» را نماینده‌ی صلح و دیدگاه برتر دانست و ابراز داشت: اسلام نماینده‌ی صلح است نه تروریزم. اسلام محبوب‌ترین دین در جهان است و صلاحیت رهبری آن را دارد. نهادهای بین‌المللی نه موفق به پایان دادن ناامنی‌ها شده‌اند و نه راه حلی برای رفع منازعات دارند. سازمان ملل، ملت‌ها را ناامید کرده است. خون انسانیت ریخته می‌شود. روسیه و آمریکا سیاست خونریزی را در سوریه پیش گرفته‌اند. امنیت در افغانستان با خروج نیروهای خارجی و مذاکرات بازمی‌گردد.
او تاکید کرد: اگر حقوق اساسی هر انسان پذیرفته شود و فقر و ناداری از بین برود، امنیت به جهان برمی‌گردد. ما خواهان روابط حسنه با همسایگان خود هستیم و پیمان‌هایی را می‌پذیریم که برخلاف عزت پاکستان نباشند. نجات پاکستان از بردگی رسالت ماست. برای صیانت از حرمین شریفین هر پاکستانی سرش را فدا خواهد کرد.
گردهمایی بزرگ جمعیت علمای اسلام در یک نگاه
امروز یکشنبه (20 فروردین 96) گردهمایی بزرگ جمعیت علمای اسلام با دعای خطیب و امام مسجد الحرام، شیخ صالح بن ابراهیم به پایان رسید. برگزارکنندگان اعلام کردند برای سه میلیون شرکت‌کننده مکانی را آماده کرده‌اند که بیش از 50 هکتار مساحت دارد. شخصیت‌هایی از 52 کشور دعوت شده‌اند. نمایندگانی از علمای شیعه پاکستان و روحانیون مسیحی نیز در جایگاه ویژه گردهمایی حضور یافتند. نزدیک جایگاه دو باند فرود بالگرد تدارک دیده شده بود. برای اوضاع اورژانسی، یک بیمارستان صحرایی مجهز و چند درمانگاه با هزار پزشک آماده شده بود. به گفته‌ی میزبانان، پارکینگی برای صد هزار خودرو تجهیز شده است و 25 هزار داوطلب به امر نظم و امنیت گردهمایی همت گماشته‌اند. 6 هزار نیروی مخفی هم برای حفظ امنیت مستقر شده‌اند. 1300 مامور پلیس هم برای حفظ امنیت گماشته شده‌اند.
«پدر هند» و مبارزات سیاسی مسالمت‌آمیز
حزب جمعیت علمای اسلام خود را از پیشگامان مبارزه‌ی مسالمت‌آمیز سیاسی در شبه قاره هند می‌داند که در عین حال به‌دور از فرقه‌گرایی و تعصب قومی، برای احقاق حقوق اکثریت و اقلیت تلاش می‌کند.
مولانا زاهد الراشدی، نظریه‌پرداز معروف پاکستانی و نویسنده‌ی سرشناس این کشور طی یادداشتی که در روزنامه‌ی اسلام منتشر شده، نگاهی به زمینه‌های تأسیس جمعیت علمای اسلام داشته و نوشته است: پس از پایان اسارت حضرت شیخ‌الهند مولانا محمودالحسن و شکست‌های پی‌درپی مبارزین مسلمان در میدان نبردهای نظامی که آخرین آنها «تحریک ریشمی رومال»؛(جنبش شال ابریشمی) به رهبری خود حضرت شیخ‌الهند بود، مسلمانان هند به‌سوی مبارزات سیاسی مسالمت‌آمیز روی آوردند؛ روی آوردن به فعالیت سیاسی به معنای نفی و اشتباه قرار دادن جهاد مبارزین و نبردهای مسلحانه‌ی گذشتگان نبود بلکه نیاز زمان همین بود. همچنین جنگ جهانی اول افکار عمومی را از نظامی‌گری و اسلحه متنفر کرده بود. اکثر مسلمانان شبه قاره هند و علمای آنان تا کنون بر همین اصل مانده‌اند و معتقدند برای اجرای شریعت از راه‌های مسالمت‌آمیز باید تلاش کرد.
دقیقا نود سال پیش جمعیةالعلماء در پیشاور کنفرانسی بزرگ به ریاست مولانا انورشاه کشمیری برگزار کرد که در بیانیه پایانی آن به علما توصیه شده است نیازهای زمان‌شان را دریابند. به سلامتی جسمی طلاب اهمیت بدهند و برنامه‌ی ورزشی داشته باشند. متون دینی مخصوصا قرآن مجید به زبان انگلیسی ترجمه شود تا قشر انگلیسی‌خوان از علوم قرآن بی‌بهره نمانند. نظام زکات و عشر بین مسلمانان کمرنگ نشود و مسلمانان به قضایای شرعی خود اهمیت بدهند. میراث زنان پرداخت شود. جمعیةالعلماء از درگیری پیش‌آمده بین شیعیان و سنی‌ها در منطقه‌ی “تیراه” عمیقا ابراز تأسف کرده است. مسلمانان از مفاسد اخلاقی به شدت دوری اختیار کنند و برای اصلاح خودشان تلاش کنند. تمدن غربی به سرعت در حال گسترش است و علما برای مبارزه با الحاد و دهریت آمادگی داشته باشند.
این نکات حکایت از دوراندیشی و درایت علمای ما در آن دوران دارد.
چرا «جمعیةالعلماء»؟
مولانا شفیع چترالی، از دبیران روزنامه‌ی “اسلام” و سرمقاله‌نویس آن، طی یک یادداشت دو بخشی به زمینه‌های تاسیس حزب جمعیت علما اشاره کرده و نوشته است:
«پس از آنکه مسلمانان هند به فعالیت مسالمت‌آمیز روی آوردند هیچ حزب سیاسی مؤثری نداشتند؛ رهبری حزب کنگره با هندوها بود و حضور مسلمانان در آن حاشیه‌ای بود. رهبران “مسلم لیگ” هم افراد نزدیک به بریتانیا و حقوق‌بگیر آن بودند. به همین دلیل علمای مسلمان (از فرقه‌های مختلف مثل دیوبندی، اهل حدیث و بریلوی) «جمعیت علمای هند» را اساس‌گذاری کردند. این نخستین حزبی بود که آزادی کامل هند را از تسلط بریتانیا مطالبه کرد و برای متحد کردن مسلمانان و رشد مادی و معنوی آنان برنامه‌هایی مطرح کرد؛ اتحاد مسلمانان و رشد و ترقی آنان در کنار مطالبه‌ی آزادی اهداف اصلی این حزب بودند. شیخ‌الهند برای از بین بردن خلیج بین مدارس دینی و دانشگاه‌ها دست به کار شد و در جلسات دانشگاه علیگر شرکت کرد و حتی خودش دانشگاهی به نام “جامعه ملیه” تاسیس کرد.
این حزب به تدریج منحصر به علمای دیوبند شد و پس از تاسیس پاکستان هر فرقه‌ای برای خود «جمعیت علمای» ویژه‌ای تاسیس کرد.»
اختلافی که باعث خیر شد
سرمقاله‌نویس روزنامه “اسلام” در ادامه می‌افزاید: «پیش از خروج بریتانیا از شبه قاره هند، مسلمانان در مورد دو دیدگاه «ماندن در هندوستانی بزرگ» و «داشتن کشوری جداگانه» دچار اختلاف نظر شدند؛ دیدگاه دوم جذابیت بیشتری داشت. علمایی که از طریق حزب جمعیةالعلماء فعالیت می‌کردند، نیز دچار اختلاف شدند. چنانچه در سال 1944م. جمعیت علمای اسلام به رهبری مولانا شبیراحمد عثمانی تاسیس شد که هوادار پاکستان بود و شاخه‌ی اصلی آن به رهبری مولانا حسین احمد مدنی با همان نام سابق «جمعیت علمای هند» فعالیت‌هایش را ادامه داد. این امر تکوینی و اختلاف باعث خیر برای مسلمانان دو سوی مرز شد و سرپرستی علما از مسلمانان هند و پاکستان سلب نشد و هر دو حزب حرفی برای گفتن در کشورشان دارند. پس از تاسیس پاکستان، مدتی رهبری این حزب با مفتی محمد حسن، از خلفای مجاز مولانا اشرف‌علی تهانوی رحمهماالله بود. مولانا مفتی محمدشفیع، مولانا احمدعلی لاهوری، مولانا احتشام‌الحق تهانوی، مولانا غلام‌غوث هزاروی و مولانا مفتی محمود رحمهم‌الله از جمله رهبران پیشین این حزب بوده‌اند.
جمعیت علمای اسلام هم‌اکنون از احزاب بزرگ پارلمانی در پاکستان است که دفاتری فعال در برخی کشورهای اسلامی و بعضی کشورهای اروپایی دارد. این حزب تجربه‌ی حکومت ایالتی را در کارنامه‌ی خود دارد. پست‌ها و وزارت‌خانه‌های مهمی در اختیار اعضای این حزب بوده و هستند. این تنها حزبی است که در تمام نقاط پاکستان حضور دارد و اعضای آن فعال هستند. اعضای این حزب، برعکس برخی رقبای خود که عنوان “اسلامی” دارند، از تندروی و ایجاد اغتشاش در اماکن عمومی پرهیز می‌کنند و تعامل خوبی با همه‌ی اقشار جامعه دارند.
جمعیت علمای اسلام اکنون 6 کرسی مجلس سنا، 13 کرسی پارلمان ملی و 25 کرسی در مجالس ایالتی پاکستان را در اختیار دارد و بخشی از دولت محسوب می‌شود. 4 تن از نمایندگان آن در مجلس زن هستند که یکی از آنها از اقلیت مسیحی است. این حزب شعبه‌هایی برای دانشجویان و طلاب، پزشکان، وکلا و بانوان دارد.»
ضعف جمعیت علمای اسلام
مولانا شفیع چترالی با اشاره به انتقاداتی که بر این حزب وارد است، می‌نویسد: «حضرت شیخ‌الهند علاوه بر علما، دانشگاهیان را نیز فرصت خدمت می‌داد و آنها را در صف رهبری آورد. برای تربیت تحصیل‌کردگان برنامه داشت، اما جمعیت علمای اسلام از این اهداف دور مانده است و شاخه‌ی دانشجویی آن هم عملا در مدارس دینی فعال است نه دانشگاه‌ها. دیگر اینکه این حزب نتوانسته در رگ و پی جامعه نفوذ کند و اعتماد عامه‌ی مردم را جلب کند. برعکس حزب “عدالت و توسعه” ترکیه و “اخوان‌المسلمین” مصر و روحانیون ایران که اقشار مختلف را با خود همراه کردند. محور سیاست علمای ما مسائل مذهبی بوده و است که امری صحیح است، اما به مسائلی همچون گرانی، بیکاری و کمبود انرژی و دیگر مسائل شهری اهمیت لازم داده نشده و در نتیجه حل این مسائل رسالت احزاب سکولار قرار گرفته است و مردم چشم به آنها دوخته‌اند. چندین نظرسنجی نشان داده که 80 درصد مردم پاکستان خواهان نظام اسلامی هستند، اما در انتخابات فقط 10 درصد آرا به نفع احزاب دینی و اسلام‌گرا در صندوق‌ها انداخته می‌شود. این یعنی برای از بین بردن خلیج بین جامعه و علما تلاشی جدی صورت نگرفته است. در سال 2002 دولت اسلام‌گراها در ایالت سرحد سر کار آمد؛ این دولت خدمات خوبی انجام داد اما نتوانست الگویی برای دیگر ایالت‌ها قرار بگیرد که مردم رشک ببرند. علت امر همین است که رجال‌سازی نشده و افراد با تجربه آماده و تربیت نشده‌اند. غیر از دو سه نفر از رهبران حزب، کسی دیگر نمی‌تواند حریف رسانه‌های امروزی بشود.»
دیدگاههای کاربران