اشاره: شیخ محمدصالح انصاری، یکی از علمای سرشناس و کارشناس برجسته‌ی فقهی اهل‌سنت در جنوب کشور است. به مردم خون‌گرم شهرستان «لارستان» و منطقه‌ی «اِوز» استان فارس تعلق دارد. علاوه بر مدیریت مجتمع دینی امام شافعی رحمه‌الله در اِوز، در دوره‌ی عالی دانشکده شریعت قسمت برادران و خواهران تدریس می‌کند. عضو هیأت فتوای اهل‌سنت جنوب و سخنگوی آن است و ریاست بخش لارستان آن را بر عهده دارد. پایگاه اطلاع‌رسانی اهل‌سنت ایران، «سنی‌آن‌لاین»، در حاشیۀ بیست‌ونهمین کنفرانس بین‌المللی وحدت در تهران، در گفت‌وگویی اختصاصی با این عالم برجسته، قضایای مختلف کشور و جهان اسلام را به بحث گذاشته است. متن این گفت‌وگو در پی می‌آید.
سنی‌آن‌لاین: ضمن عرض سلام و خسته نباشید؛ جناب شیخ انصاری! در حالی یکی دیگر از «هفته‌های وحدت» را پشت‌سر گذراندیم که همه متفق‌اند جهان اسلام، به‌ویژه خاورمیانه، از تشتت و چنددستگی شدید رنج می‌برد. شما چه نوع عواملی را در بحرانی شدن اوضاع دخیل می‌دانید؟
شیخ انصاری: عامل اصلی این تفرقه‌ها و چنددستگی‌ها فقر فرهنگی و در پی آن ضعف معنوی و یا بی‌تقوایی ماست. قبلا اگر ضعف فرهنگی بوده، دست‌کم با تقابل فرهنگ‌ها مواجه نبودیم، اما تقوای خوبی در جامعه حاکم بوده است. اساس فرهنگ دینی تقوا و پرهیزگاری است. یک فرد نادان نمی‌تواند متقی هم باشد؛ زیرا بدون شناخت نمی‌توان به تقوا رسید.
سنی‌آن‌لاین: برای زدودن فقر فرهنگی و بی‌تقوایی چه باید کرد؟
شیخ انصاری: نکته‌ی مهم این است که در جهان اسلام همیشه دیگران متهم می‌شوند. اگر به اصل قضیه برگردیم، باید به آیه‌ی «إنّ الله لا یغیّر ما بقوم حتی یغیّروا ما بأنفسهم؛ خداوند حال و وضع هیچ قوم و ملّتی را تغییر نمی‌دهد (و ایشان را از بدبختی به خوشبختی، از نادانی به دانایی، از ذلّت به عزّت، از نوکری به سروری، و… و بالعکس نمی‌کشاند) مگر این که آنان احوال خود را تغییر دهند.» بنگریم و از خودمان و درون‌مان شروع کنیم. تنها گناهان ظاهری سبب این مشکلات نیستند، بلکه اصلی‌ترین عاملی که می‌تواند همه‌ی این مصائب را به‌وجود بیاورد گناهان باطن است که ریشه در دل دارند، مانند خودخواهی، خودپرستی، انحصارطلبی و امثال اینها.
ما قبلا از نعمت بزرگی برخوردار بودیم؛ نفاق نبود و اختلاف مهمی در میان مسلمانان وجود نداشت. اختلافات و مسایل اندک ما را به نفاق و رویارویی نمی‌کشاند. اما به سبب عملکرد ما، نعمت‌ها از ما سلب شدند؛ همین نکته در قرآن بیان شده است: «ذَلِكَ بِأَنَّ اللّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِّعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَأَنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ این بدان خاطر است که خداوند هیچ نعمتی را که به گروهی داده است تغییر نمی‌دهد مگر این که آنان حال خود را تغییر دهند (و دیگر شایستگی نعمت خدا را نداشته باشند و بلکه سزاوار نقمت گردند)». حالا اگر می‌خواهیم وضعیت دوباره برگردد و دگرگون شود، این بستگی به عملکرد ما دارد.
جامعه اسلامی باید از دو چیز برگردد؛ نخست تصورات و افکار و اندیشه‌های غلط. دوم رفتار و عملکردی که حاصل این اندیشه‌هاست. این کار سختی است؛ من باید اول از خودم شروع کنم. اگر بتوانم خودم را اصلاح کنم، می‌توانم در جامعه یک مصلح باشم؛ «فَاتَّقُواْ اللّهَ وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بِيْنِكُمْ؛ پس از خدا پروا داريد و با يكديگر سازش نماييد». نکته‌ای که ما به آن توجه نمی‌کنیم این است که ما همواره خودمان را تبرئه می‌کنیم و دیگران را عامل اختلاف، تشنج و بحران‌سازی می‌دانیم.
سنی‌آن‌لاین: ظاهرا این یک پروسه طولانی و وقت‌گیر است و برای اصلاح و خودسازی نیاز به یک نهضت فراگیر است. در حال حاضر و با توجه به پیچیدگی منازعات مذهبی و سیاسی، چه راه‌کاری را به‌عنوان «درمان فوری» پیشنهاد می‌‌کنید؟
شیخ انصاری: در هر صورت باید فکر و اندیشه‌ی ما عوض شود؛ ما به زور سلاح نمی‌توانیم جامعه را تغییر دهیم و مشکلات را حل کنیم. به جوامع اروپایی نگاه کنیم که چگونه به امنیت و آرامش دل‌خواه خودشان دست پیدا کرده‌اند؛ مشکلات عدیده‌ی دیگری دارند، ولی از رفاه، امنیت و قانون‌مندی خوبی برخوردار هستند. اینها کار کردند و جنگ و سلاح را کنار گذاشتند. به این نتیجه رسیده‌اند که دیگر از طریق انقلاب نمی‌شود مشکلات را حل کرد؛ سال‌های زیادی‌ست که دیگر انقلابی در آن کشورها نیست. ما باید بپذیریم که با سلاح نمی‌توانیم به اهداف‌مان دست پیدا کنیم. بیش از چهل سال است که در افغانستان جنگ است، چندین هزار نفر کشته شدند، هزاران نفر بیوه و یتیم شدند؛ کدام یک از اهداف تحقق پیدا کرد؟ فقر فرهنگی، فقر دینی و مادی بیشتر شده است. این را باید باور کرد که مشکل جهان اسلام با سلاح حل نمی‌شود.
نکته دوم؛ باید در جهان اسلام کسانی که از بینش و بصیرت خوبی برخوردار هستند و پرهیزگار هم هستند، حلقه وصل بشوند. انتظار نیز همین است؛ افرادی که در آنها توانمندی و پتانسیل هست، و به قول معروف می‌توانند حلقه‌ی وصل بین جناح‌های مختلف باشند و همه را رهبری کنند، جلو بیایند. خداوند می‌فرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ؛ همانا مؤمنان [مسلمانان] بردارند، پس بین برادران‌تان آشتی برقرار سازید،» کسی باید اصلاح کند و سازش بیاورد که یک گروه بی‌طرف باشد؛ «و إن طائفتان من المؤمنین اقتتلوا فأصلحوا؛ و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم در افتند، میان آنان سازش دهید،» خود طرف‌های درگیر مخاطب نیستند. یک گروه بی‌طرف، یک انسان عاقل و دانا این وظیفه را انجام دهد؛ اینها علما هستند، و علما و رهبران دینی مسئولیت دارند.
سنی‌آن‌لاین: به نظر حضرت‌عالی برنامه‌های تقریبی و همایش‌هایی که دولت‌ها برگزار می‌کنند، برای کم‌کردن تنش‌های فریقین می‌تواند مؤثرتر باشد یا سازمان‌های مردم‌نهاد باید پا پیش بگذارند؟
شیخ انصاری: در این زمینه هر تلاشی نیکو و ارزشمند است، ولی همه اینها باید به یک فکر تبدیل شود. فکر هم به رهبری نیاز دارد؛ یعنی نتیجه این جلسات، سمینارها و کنفرانس‌ها باید تبدیل به فکر جمعی بشود. هر فکر زمانی می‌تواند مؤثر باشد که با خودش رهبریت داشته باشد. فکر رهبری‌شده توسط یک شخص یا گروه است و قطعا در گروه‌ها رهبری به یک شخص می‌رسد. آیه‌ی «وَإِذَا جَاءهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُوْلِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَلِيلًا؛ و چون به ایشان خبری که مایه آرامش یا نگرانی است برسد، آن را فاش می‌سازند، حال آنکه اگر آن را به پیامبر و اولوالامر عرضه می‌داشتند، آنگاه اهل استنباط ایشان، به [مصلحت] آن پی می‌بردند، و اگر بخشش و رحمت الهی بر شما نبود، جز عده‌ای اندک‌شمار همه از شیطان پیروی می‌کردید» به ما امر کرده که به همین مورد توجه داشته باشیم.
سنی‌آن‌لاین: به کشور خودمان و به منطقه‌ای که جنابعالی بدان تعلق دارید می‌پردازیم؛ در مورد منطقه جنوب به ما بگویید و اینکه تعامل شیعه و سنی در استان‌های فارس، هرمزگان و بوشهر در چه سطحی است؟
شیخ انصاری: ما الان یک تجربه نسبی خوبی در منطقه داریم، تجربه‌ای که دستاورد گذشتگان ما و دستاورد علمای شیعه و سنی است. هنوز علمای اهل‌تشیع و اهل‌سنت این قضیه را دنبال می‌کنند. من به صراحت می‌توانم بگویم که ما به سمتی حرکت کردیم که منجر به ایجاد یک توسعه دینی شده است؛ توسعه دینی که کسی بین ما نمی‌گوید من از دیگری بهتر و افضل‌ترم و یا من بزرگ قوم هستم. کار ما شورایی است.
رابطه‌ی حسنه‌ای که بین شیعه و سنی در منطقه لارستان وجود دارد، مقام معظم رهبری هم به آن اشاره کردند. مثلا به منطقه لارستان نگاه کنید؛ خود شهر لار همه از اهل‌تشیع هستند. در شهر اِوَز همه اهل‌سنت هستند. در کنار شهر لار، شهر دیگری به نام “خور” هست که همه‌ی ساکنانش اهل‌سنت هستند. اکنون شهر خور و لار تقریبا به هم متصل شده‌اند. علمای شیعی که در لارستان بودند، چنان رفتار کردند که اهل‌سنت نیز آنها را باور داشتند.
سنی‌آن‌لاین: در کنار همه‌ی این ویژگی‌های شهرستان لارستان که جنابعالی بدان اشاره کردید، مشکلاتی هم می‌تواند باشد؟
شیخ انصاری: جامعه‌ی موفقی که رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم تشکیل دادند و قرآن آن را ستوده، خالی از مشکل نبود. با وجود اینکه قرآن آنان را ستود که بعد از دشمنی درمیان‌شان دوستی برقرار شده است، به آنان دستور داد: «واعتصموا بحبل الله جمیعا و لاتفرقوا». مادامی‌که ما با هم در تعامل هستیم، موفق هستیم. زمانی‌که ما با هم در تعامل باشیم، باز هم امکان بروز مشکل هست. دو برادر یا زن و شوهری که سال‌ها با هم زندگی کرده‌اند، با هم مشکل پیدا می‌کنند. مهم این است که ما بپذیریم که معصوم نیستیم و انتظار عصمت از طرف مقابل هم نداشته باشیم. ممکن است من از طرف مسئولی، چه شیعه چه سنی، مورد بی‌مهری قرار بگیرم، ولی باید نگاه کرد که آیا بی‌مهری آن مسئول عادت یا اخلاقش است یا رابطه‌ی نیکی دارد و این بار اشتباهی صورت گرفته است؟ باید این دو مسئله را از هم جدا کرد.
بله، منطقه‌ی ما خالی از مشکل هم نبوده است، اما برداشت ما این است که چنین مشکلاتی ریشه در غرض‌ورزی نداشته است. درمیان علمای اهل‌سنت اختلاف‌نظر داریم و این اختلاف‌نظرها را هرگز حمل بر غرض‌ورزی و مطامع شخصی نمی‌کنیم. تا بشر هست اختلاف‌نظر هم وجود دارد؛ «وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ*إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ؛ و اگر پروردگارت می‌خواست مردم را امت یگانه‌ای قرار می‌داد، ولی همچنان اختلاف می‌ورزند مگر کسانی که خداوند [بر آنان] رحمت آورد و برای همین آنان را آفریده است.» علما در تفسیر آیه گفته‌اند «و للاختلاف خلقهم»، یعنی برای اختلاف آنان را آفرید. پس این اختلافات هست، اما نباید به نفاق تبدیل شود و موجب تفرقه گردد.
سنی‌آن‌لاین: جناب شیخ! همانگونه که مطلع هستید جامعه اهل‌سنت ایران از اقوام مختلف تشکیل شده است و از نظر جغرافیایی نیز شدیدا پراکنده هستند؛ از طرفی تعامل مسئولان با آنان آسان نیست و علت هم نبود آدرس واحد است. فکر نمی‌کنید اهل‌سنت ایران باید تحت لوای یک تشکل یا حزب روی یک سکو قرار بگیرند تا تعامل و ارتباط اهل‌سنت و نظام تسهیل شود؟
شیخ انصاری: با تشکیل حزب موافق نیستم، چون هیچ حزبی نمی‌تواند یک قوم را دور هم جمع کند تا چه برسد به اقوام مختلف. راه اصلی این است که هر قومی و مردمان هر منطقه‌ای تشکل خود را داشته باشند؛ البته تشکلی فراجناحی که در چارچوب جمهوری اسلامی ایران برای منافع آن قوم تلاش کند نه به عنوان یک قوم تافته‌ی جدابافته! تشکل برای عموم مردم باشد که دو بال داشته باشد؛ یک بال از حکومت باشد و یک بال از ملت. دو طرف با هم در تعامل باشند و پلی باشند بین مردم و حکومت. می‌دانم این کار سختی‌ست، ولی شدنی هم است. مهم‌تر اینکه این تشکل‌ها با هم نیز در ارتباط باشند؛ فعالیت‌شان خوشه‌ای باشد و مانند درخت تنومندی باشند که دارای چند شاخه هست اما یک ریشه دارد.
سنی‌آن‌لاین: این درخت تنومند و ریشه وقتی حاصل می‌شود که اینها دور هم جمع شوند و همدیگر را ببینند. اما در این مورد مشکلاتی هست؛ در قانون منعی وجود ندارد اما بسیار مشاهده می‌شود افرادی که می‌خواهند به زاهدان سفر کنند با موانعی مواجه می‌شوند، کارت‌های شناسایی افراد توقیف می‌شود یا پس از بازگشت مورد بازخواست قرار می‌گیرند. اساس این هراس از دیدار اهل‌سنت با یکدیگر در چیست؟
شیخ انصاری: اگر با نگاهی خوش‌بینانه به این قضیه بنگریم، باید گفت اینها تصرفات فردی و فرقه‌ای است و سیاست کلی نظام این نیست. به هر حال ما باید به سمت‌و‌سویی برویم که هم نظام به ما اعتماد کند، هم ما به نظام اعتماد کنیم. نظام باید به نگاه هم‌وطن و نه نگاه شهروند درجه دو به ما بنگرد، بلکه همه ملت ایران، چه مسلمان و چه غیرمسلمان مانند مسیحیان و یهودیان هم‌وطن شهروند ایران هستند. بر اساس دیانت و آموزه‌های دینی ما، نباید احدی در دایره حکومت ما مورد ظلم و ستم قرار گیرد. قرآن کریم می‌فرماید: «لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ؛ خداوند شما را از کسانی که با شما در کار دین کارزار نکرده‌اند، و شما را از خانه و کاشانه‌تان آواره نکرده‌اند، نهی نمی‌کند از اینکه در حق‌شان نیکی کنید و با آنان دادگرانه رفتار کنید، بی‌گمان خداوند دادگران را دوست دارد.»
حتی اگر مشکلاتی هم باشد، نباید به این بهانه ظلم و ستمی روا بدارم. این امر نیاز به تلاش و زمان دارد. امیدواریم در مسیری حرکت کنیم که بتوانیم این واقعیت را بپذیریم که ما همه شاخه‌های یک درخت و یک ریشه‌ایم و می‌توانیم کنار همدیگر باشیم. در این صورت هم از لحاظ امنیتی می‌توانیم ضریب امنیتی خود را بالا ببریم و هم از لحاظ جهانی و منطقه‌ای می‌توانیم از آرامش خوبی برخوردار باشیم.
سنی‌آن‌لاین: بسیار شنیده می‌شود که علت نفوذ افکار تندروانه و افراط‌گرایانه در جوامع مسلمان کم‌کاری علماست و اینکه اهل علم مسائل را واضح بیان نمی‌کنند؛ به‌عنوان یک عالم دین آیا این اتهام را وارد می‌دانید؟
شیخ انصاری: نباید ما علمای خودمان را در این زمینه بی‌تقصیر بدانیم، همچنین نباید مردم همه تقصیر را متوجه ما بدانند. به هر حال بین خودمان و خدای‌مان احساس تقصیر داشته باشیم.
یکی از دلایل استغفار ما باید همین باشد که ما نتوانستیم به وظایف خودمان عمل کنیم، حالا یکی کاملا نخواسته و دیگری خواسته و نتواسته. طبق شناختی که ما داریم، الحمدلله علمای ما دلسوزند و خیرخواهی دارند و می‌خواهند چنین پدیده‌هایی نباشد. البته به‌قول معروف، خواستن هم نیاز به ابزار و وسایل دارد. دشمن ما به همه‌ی تکنولوژی‌ها و ابزار مسلح است و ما آن توانمندی‌ها را نداریم؛ در هر صورت باید تلاش کرد و اگر همه فعال باشند این مشکلات کمتر خواهد شد.
برای جلوگیری از افراط، علمای خوش‌فکر باید توان این را داشته باشند که با مردم و جوانان در ارتباط باشند. اگر علمای خوش‌فکر بتوانند فکر اعتدالی، تقوا و دیانت که همان وسطیت است را در بین مردم ترویج دهند، قطعا تحول خوبی رخ خواهد داد. جوان امروزی این را نمی‌پذیرد که افراد کم‌سواد روی منبر فرستاده شوند و کلید کارهای فرهنگی و فکری مساجد در دست آنان باشد، جوانان به‌جای اعتماد به چنین فردی، فکرش را از جایی دیگر می‌گیرد. فکر دینی یک نیاز است و انسان برای برآوردن نیازش به هر دری می‌زند؛ اگر از سوی علمای خوش‌فکر تامین نشوند و این علما به حاشیه رانده شوند، و از طرفی زمام امور دینی و فرهنگی به افراد کم‌سواد سپرده شود، مردم از دین می‌گریزند.
سنی‌آن‌لاین: حضرت‌عالی یکی از مهمانان بیست‌ونهمین کنفرانس بین‌المللی وحدت در تهران بودید و در بخش‌های مختلف شرکت داشتید؛ ارزیابی کلی شما از سخنرانی‌ها چیست؟
شیخ انصاری: اگر نگاه کنیم خود مقام معظم رهبری، رئیس‌جمهور و وزیر اطلاعات آقای علوی صحبت داشتند. برخی از اندیشمندان نیز صحبت کردند و ما صحبت‌های شیرین و خوبی شنیدیم که دلگرم‌کننده است. ولی همه‌ی این صحبت‌ها باید به فکر و سیاست و اندیشه تبدیل شود. اندیشه و الگوهای ذهنی ما باید عملی و اجرایی شود؛ ما الان به این نیاز داریم.
سنی‌آن‌لاین: یعنی می‌فرمایید این صحبت‌هایی که ایراد شده، تبدیل به فکر و اندیشه نشده است و در حد تئوری باقی مانده است؟
شیخ انصاری: من نمی‌گویم که کاری صورت نگرفته است. معتقدم باید بیشتر تلاش کرد و آینده‌ی ما بهتر از گذشته باشد.
سنی‌آن‌لاین: در پایان اگر پیام خاصی به مخاطبان ما دارید بفرمایید.
شیخ انصاری: ملت به‌ویژه جوانان ما با علمای‌شان در ارتباط باشند. سعی کنند همانگونه که برای نیازهای دنیوی خود به متخصصین مراجعه می‌کنند، برای رفع نیازهای معنوی و فرهنگی‌شان به علما مراجعه کنند و با علما در ارتباط باشند. به خودمان اجازه ندهیم که این و آن را مورد اتهام قرار دهیم. تکرار می‌کنم؛ باور کنید هیچ‌کس معصوم نیست و نباید به دید عصمت به دیگران، به‌خصوص علما نگاه کرد. به این فرمایش پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم توجه شود که کوچکتر به بزرگتر به دیده احترام بنگرد و بزرگتر به کوچکتر به دید رحم و شفقت نگاه کند.