اشاره: دارالعلوم زاهدان در روزهای شنبه و یک‌شنبه 30 آبان و 1 آذر 1394 میزبان برگزاری«بیست‌ویکمین نشست مجمع فقه اسلامی» بود. علما و مفتیان زیادی از مناطق مختلف کشور در این نشست حضور داشتند. پایگاه اطلاع‌رسانی اهل‌سنت ایران “سنی آن‌لاین” در حاشیه‌ی این نشست با چند تن از شرکت‌کنندگان و اعضای رسمی این نشست به گفت‌وگو پرداخت.
مولانا مفتی محمد زکریا دهواری از مفتیان برجسته‌ی استان سیستان‌وبلوچستان و مسئول بخش فقه دارالافتای مدرسه دینی عین‌العلوم گُشت یکی از شخصیت‌هایی بود که ضمن بازدید از دفتر پایگاه اطلاع‌رسانی “سنی آن‌لاین” با ما به گفت‌وگو نشست.
مفتی دهواری آن‌گونه که خود روایت می‌کند، به سال 1354 هـ. ش در سراوان چشم به جهان گشوده است. وی پس از تحصیلات ابتدایی، راهی مدرسه عربیه «رایوند» در پاکستان شده و علوم دینی را آنجا فرا می‌گیرد. آخرین سال تحصیلی «دوره حدیث» را در «خیرالمدارس» ملتان گذرانده است. تشنگی علمی‌اش او را به «جامعه اشرفیه لاهور» کشانده تا با فتوا و قضا آشنا شود. مفتی دهواری پس از گذراندن دوران تحصیل به سال 1380 به وطن (ایران) بازمی‌گردد و از همان سال در دارالافتای عین‌العلوم گشت سراوان فعالیتش را در عرصه‌ی فتوا و قضا آغاز می‌کند.
در ادامه گفت‌وگوی “سنی آن‌لاین” را با ایشان می‌خوانیم:
سنی آن‌لاین: به‌عنوان سؤال نخست، دوست داریم مختصری از پیشینه‌ی تاریخی «مجامع فقهی» را بیان کنید؟
مفتی محمد زکریا: برگزاری چنین مجامع و محافلی یک اتفاق جدید نیست، شاید نامش جدید باشد، اما روال کار آن جدید نیست، بلکه در هر زمانی با توجه به امکانات و شرایط آن زمان، چنین جلساتی برگزار شده است. در دوران خلفای راشدین، صحابه به‌خاطر مواردی خاص گردهم می‌آمدند و با توجه به شرایط موجود، تدوین قوانین مورد نیاز حکومت اسلامی و سایر مسایل جدید را از طریق شورای مشورتی انجام می‌دادند و هر مسئله‌ای را که اکثریت تصویب می‌کرد آن را می‌پذیرفتند. شورای چهل‌نفره امام ابوحنیفه با شاگردانش نمونه‌ای از مجامع فقهی قدیم است.
به‌طور خلاصه این مجمع فقهی یک اصطلاح جدید نیست، بلکه مسبوق به سابقه بوده و در تاریخ اسلام وجود داشته است.
سنی آن‌لاین: روزانه در جامعهی اسلامی با مسایل جدیدی مواجه می‌شویم که در متون فقهی به آنها پرداخته نشده است، با این‌حال تشکیل مجامع فقهی را برای یک جامعه اسلامی چقدر مفید و ضروری می‌دانید؟
مفتی محمد زکریا: نیاز به تشکیل چنین مجامع و جلساتی را امت اسلامی از عهد صحابه تا امروز احساس کرده است. رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در جواب سؤال حضرت علی رضی‌الله‌عنه که فرمود: «يارسول‌الله! إن نزل بنا أمر ليس فيه بيان أمر و لانهي فما تأمرنا؟» فرمود: «شاوروا فيها الفقهاء والعابدين و لاتمضوا فيه رأی خاصة»؛ هرگاه با مسأله‌ای جدید که در رابطه با آن امر و نهی‌ای نیامده است مواجه شدیم، چه‌کار کنیم؟ فرمود: در رابطه با آن با فقیهان عابد مشوره کنید و یک رأی و نظر خاص را نگیرید.
فکر نمی‌کنم در این دورِ فتنه‌ها کسی ضرورت برگزاری چنین مجامعی را احساس نکند. گریز از چنین مجامع فقهی گاهی سبب انحراف می‌شود. نمونه بارزش همین است که در فتوایی آمده «علمای حرمین» کافر هستند، می‌پرسیم: چرا کافرند؟ می‌گویند: خداوند در قرآن می‌فرماید: «لَاتَتَّخِذُواالْيَهُودَ وَ النَّصَارَىٰ أَوْلِيَاءَ»؛ یهود ونصاری را به دوستی خود نگیرید؛ حکام سعودی آنها را به دوستی گرفته‌اند و این علما آنها را قبول دارند، پس همه کافر و واجب‌القتل‌اند! همچنین امروزه افرادی که دارای استعداد و توان علمی بالایی باشند و در منابع مختلف تفاسیر، احادیث و فقه مطالعه‌ی عمیق داشته باشد کم هستند.
بحث دیگر، وحدت مردم است؛ اختلاف اقوال سبب پریشانی مردم می‌شود. اگر من یک نظر بدهم و دارالافتای دارالعلوم زاهدان نظری دیگر بدهد، این سبب پریشانی مردم می‌شود. مردم می‌گویند چرا حرف چهار مولوی یکی نیست؟؛ بنابراین در مسایلی که نصّ صریحی وجود ندارد، بهتر است ما بیاییم اقوال را جمع کنیم. در مجمع فقهی تمام مسایل اتفاقی نیستند، اما مسایلی که به تصویب می‌رسند قول جمع کثیری از علما هست و «جمع کثیر» در اسلام یک اثر معتبر است. لذا یکی از بزرگ‌ترین کارهایی که این مجامع انجام می‌دهند جلوگیری از تشتت و اختلاف آراء است.
سنی آن‌لاین: در حال حاضر چه مجامع فقهی در سطح جهان اسلام وجود دارد؟
مفتی محمد زکریا: در سطح جهان اسلام مجامع فقهی زیادی وجود دارد. بزرگ‌ترین‌شان «مجمع فقهی جده» است که زیر نظر سازمان کنفرانس اسلامی برگزار می‌شود. از پنجاه‌وشش کشور اسلامی که عضو سازمان کنفرانس اسلامی هستند در این مجمع یک نفر عضو دارند. شاید بعضی از کشورها که فعال‌ترند دو عضو داشته باشند. این کنفرانس در جاهای مختلفی در دنیا برگزار می‌شود و مجمع فقهی بسیار پرباری است.
بعد از این نوبت می‌رسد به «رابطة العالم الاسلامی» این مجمع ویژگی‌های خاص خودش را دارد که در مکه مکرمه برگزار می‌شود و بیشترین شرکت‌کنندگان آن را علمای جهان عرب شامل می‌شوند. این کنفرانس مصوبات بیشتری دارد، چون هر سه‌چهار ماه یک‌بار برگزار می‌شود.
بعد از این، مجمع فقهی هندوستان است. برگزاری این مجمع واقعاً یک شاهکار است که بدون دریافت هزینه‌‌ی دولتی برگزار می‌شود. مجمع فقهی هندوستان پانصدوهفتاد عضو از داخل و خارج هندوستان دارد. این مجمع سالانه و به مدت سه روز برگزار می‌شود. مجمع فقهی هندوستان کارش خیلی منظم است؛ ابتدا تمام مقالات جمع‌آوری می‌شوند، سپس مقالات خلاصه می‌شوند و سپس خلاصة‌الخلاصه می‌شوند، سپس چکیده‌شان به اعضا ارسال می‌شود و آنان نظر می‌دهند، این ابتکار عمل‌شان واقعاً قابل تقدیر است.
مجامع فقهی دیگری نیز در جاهای مختلف جهان اسلام در سوریه، کراچی، یمن و نقاط دیگر برگزار می‌شود.
سنی آن‌لاین: به داخل کشور بر می‌گردیم، در خود ایران چه مجامع فقهی‌ای وجود دارد؟
مفتی محمد زکریا: در مناطق مختلف ایران مجامع فقهی برگزار می‌شود. علمای ترکمن‌صحرا، شورای علمای تایباد و هیئت فتوای جنوب و همچنین در مناطقی دیگر نشست‌هایی در سطح منطقه برگزار می‌شود. مشهورترین مجمع در سطح ایران، همین «مجمع فقه اهل‌سنت ایران» است.
سنی آن‌لاین: میزان ارتباط حضرت‌عالی با دیگر مجامع فقهی تا چه اندازه است؟
مفتی محمد زکریا: بنده از سال 82 عضو رسمی «مجمع فقه اسلامی اهل‌سنت ایران» هستم. با مجامع دیگر ارتباط چندانی ندارم، البته در سراوان عضو مجلس فقهی هستم.
سنی آن‌لاین: به‌عنوان یکی از اعضای مجمع فقهی اهل‌سنت ایران، سطح برگزاری این مجمع را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
مفتی محمد زکریا: در هرحال جای شکر است. برگزاری این نوع مجامع هرچند هزینه‌های هنگفتی در بردارد و امکانات خاصی می‌خواهد، عموما در برگزاری چنین نشست‌هایی میزبان کرایه ایاب و ذهاب مهمانان را پرداخت می‌کند، البته در این مجمع چنین چیزی را در نظر نمی‌گیرد و علما با امکانات شخصی خود از مناطق مختلف خراسان، شمال کشور و بلوچستان حضور پیدا می‌کنند. فکر می‌کنم این نشست در حد خودش توانسته 50 تا 70 درصد موفقیت را کسب کند و امید بر این است که در آینده مزید بر این کارشناسی شود. مجمع نیاز به نیروی بیشتر دارد. به‌طور مثال مجمع هندوستان جدا از حوزه علمیه است و به‌عنوان یک آکادمی فقهی است، کارمند رسمی دارد که به‌صورت تمام‌وقت آنجا کار می‌کنند.
سنی آن‌لاین: آیا از برادران شوافع هم جزو اعضای رسمی مجمع فقهی اهل‌سنت ایران هست؟
مفتی محمد زکریا: بله. از هیئت فتوای جنوب دو عضو داریم، اما لا علی التعیین. از مجموع هیئت مذکور دو نفر به‌عنوان نماینده دعوت می‌شوند. قرار است در بعضی از مناطق دیگر هم همین قانون اجرا شود، زیرا انتخاب یک فرد در بعضی از مناطق مشکل است.
سنی آن‌لاین: علما و مفتیان اهل‌سنت در رابطه با رفع مشکلات مردم در مسایل بانکی کشور، چه راهکارهایی پیشنهاد کرده‌اند و تا چه میزان مؤثر بوده است؟
مفتی محمد زکریا: علما تلاش‌های زیادی انجام داده‌اند. بنده هم به نوبه‌ی خود با استفاده از مقالات استاد مفتی محمدتقی عثمانی، راهکارهای خیلی ساده وآسانی پیشنهاد کرده‌ام، حتی نامه‌هایی به رؤسای جمهور از جناب خاتمی گرفته تا احمدی‌نژاد نوشته‌ام که مشکلات بانکی با به‌کارگیری راهکارهای خیلی ساده‌ای حل خواهند شد.
زمانی که مولانا احمد نارویی رحمه‌الله، در قید حیات بودند از طرف مجمع فقهی اهل‌سنت کمیسیونی شش‌نفری تشکیل شد تا با رئیس بانک اقتصاد و بانک مرکزی ملاقات داشته باشد، اما متأسفانه با وجود مکاتبات و تماس‌هایی که صورت گرفت، وقت ندادند.
اتفاق خوبی که سال گذشته رخ داد این بود که بانک انصار خودش آمد و اظهار کرد که قصد دارد برای جامعهی اهل‌سنت تمامی احکام معاملات، وام و سپرده را بر اساس بانکداری اسلامی اجرا کند. گفتند ما شعبه‌ای از این نمونه بانکداری را در قم افتتاح کردیم و قصد داریم شعبه دوم آن را در زاهدان راه‌اندازی کنیم. علما همکاری کردند و دو جلسه یکی در زاهدان و دیگری در تهران برگزار شد، طی آن رایزنی‌های خوبی صورت گرفت. قرار شد یکی از علما در شعب مختلف این بانک حضور داشته باشد و تمامی معاملات زیر نظر وی صورت گیرند.
سنی آن‌لاین: آیا مشکل ربوی بانک‌ها آن‌گونه که در فقه اهل‌سنت احساس می‌شود، در فقه شیعه هم محسوس است؟
مفتی محمد زکریا: بنده دو سال‌واندی در دانشگاه پیام نور قم کارشناسی ارشد در رشته علوم قرآن و حدیث را به پایان رساندم. چیزی که من احساس کردم این بود که بسیاری از فقها و علمای شیعه با معاملات ربوی بانک‌ها مشکل دارند. بانک انصار توانسته، نظر این عده را هم جلب کند. در جلسه‌ای که در تهران داشتیم یک مسئول بانکی به بنده گفت که فقه اهل‌سنت نسبت به فقه شیعه خیلی بزرگ‌تر و گسترده‌تر است و راهکارهای خوبی دارد. ویژگی که فقه اهل‌سنت به‌ویژه فقه حنفی دارد این است که در طول تاریخ در سطح حکومتی تجربه شده است.
سنی آن‌لاین: در رابطه با مسایل فقهی که بعضی از شبکه‌های ماهواره‌ای پاسخ می‌دهند و با توجه به اختلاف‌نظرهای فقهی، این اقدام گاهی سبب پریشانی مردم می‌شود. نظر شما در رابطه با این مسأله چیست؟ و چه توصیه‌ای به گردانندگان شبکه‌های ماهواره‌ای دارید؟
مفتی محمد زکریا: بله. این اقدام نباید صورت گیرد. رسانه چیز مفیدی است، منتها هر چیز یک دایره‌ای دارد. چنین کارهایی سبب پریشانی مردم می‌شود. مثلا یک فتوا شیخ‌الاسلام [مولانا عبدالحمید] بدهد و یک فتوایی فردی که در شبکه نشسته بدهد، حالا مردم چکار کنند؟ این سبب پریشانی مردم می‌شود. از طرفی این کار سبب تلفیق مذاهب می‌شود و این کار در مذاهب اربعه بالاجماع حرام است، چنان‌که گفته‌اند: «التلفیق بین المذاهب حرام». در بین دارالافتاهای مراکز دینی اهل‌سنت یک اتفاق‌نظر وجود دارد که «مسایل طلاق از علمای منطقه پرسیده شوند» زیرا بسیاری از مسایل وابسته به عرف هستند.
و نیز نمی‌توان مردم را منع کرد که شما این برنامه‌ها را دنبال نکنید. مردم شب‌ها بیکار هستند و نگاه می‌کنند. توصیه می‌شود گردانندگان این شبکه‌ها رعایت کنند و مسایلی را که در آنها فقها اختلاف دیدگاه دارند به علمای منطقه واگذار کنند.
سنی آن‌لاین: از آنجایی‌که حضرت‌عالی مسئولیت بخش تخصص دارالافتای مدرسه دینی گُشت را بر عهده دارید، دوست داریم مختصری از تاریخچه و فعالیت‌های این مرکز برای خوانندگان سنیآنلاین بگویید.
مفتی محمد زکریا: دارالافتای گشت از اولین مراکز فتوا در استان سیستان‌بلوچستان است. ذوق فقهی شیخ‌الحدیث مولانا محمد یوسف حسین‌پور حفظه‌الله، بسیار بالاست. پیش از تأسیس دارالافتای عین‌العلوم گشت، ایشان شخصا مسایل و قضایای مردم را حل‌وفصل می‌کردند. در اوایل دهه پنجاه زمانی که مفتی خالد دهواری حفظه‌الله، تشریف آوردند دارالافتا رسما افتتاح شد. از آن تاریخ مسایل و فتاوایی ثبت و بایگانی می‌شدند. دارالافتای گشت در حقیقت دو بخش دارد؛ یکی دارالافتا و دیگری دارالقضا. در دارالافتا مسایل فقهی که مردم می‌پرسند پاسخ داده می‌شوند. بحث قضاوت هم به این خاطر که از قدیم در بلوچستان قضاوت و حل اختلافات توسط علما انجام می‌گیرد، خیلی پررنگ است. در این قسمت هم اظهارات مدّعی و مدّعی‌علیه و شهود شنیده می‌شوند؛ و سپس اختلافات حل‌وفصل می‌شوند.
سنی آن‌لاین: از راه‌اندازی و برنامه‌های تخصص فقه عین‌العلوم گشت بگویید؟
مفتی محمد زکریا: در سال 72-1371 بخش تخصص فی‌الفقه در دارالافتای عین‌العلوم گشت راه‌اندازی شد. مولانا عبدالصمد غیاثی، مولانا عبدالرحیم هاشم‌زهی و چند نفر دیگر از شاگردان این دوره تخصص فی‌الفقه عین‌العلوم گشت بودند. (البته در دهه شصت نیز یک دوره مختصری بوده است.) اما پس از آن، این دوره برگزار نشد تا اینکه در سال 1380 بنده آمدم. یک سال کاملا در دارالافتا بودم و به کار قضاوت نیز مشغول بودم. سال بعد بزرگان تصمیم گرفتند دوره دوسالۀ «تخصص فی‌الفقه» راه‌اندازی شود.
با در نظر گرفتن یک برنامه‌ریزی خاص، بخش تخصص عین‌العلوم گُشت رسما شروع به کار کرد. سه چهار سال اول تا سقف پنج نفر شاگرد داشتیم. سال‌های بعد تا ده نفر پذیرش می‌شد. الآن 15 نفر در هر سال یعنی جمعا 30 نفر در این بخش مشغول تحصیل هستند. در واقع این تخصص کمکی است به هر دو بخش «دارالقضا» و «دارالافتا». به این معنا که طلاب این بخش به سؤالاتی که از دارالافتا می‌شود پاسخ می‌دهند و همچنین برخی از قضاوت‌ها را خودشان انجام می‌دهند. از این‌جهت در کنار کمک به فعالیت‌های دارالافتا، خودشان هم تجربیاتی کسب می‌کنند. در واقع دوره عملی برای آنها محسوب می‌شود.
سنی آن‌لاین: با توجه به محدودیتی که حوزه‌ها در پذیرش طلاب در بخش تخصص فی‌الفقه دارند، و از طرفی همه‌ی طلاب نمی‌توانند تخصص فی‌الفقه بخوانند، اما لازم است که همه با مسایل فقهی آشنا شوند. برای این دسته از طلاب چه برنامه‌ای پیشنهاد می‌کنید؟
مفتی محمد زکریا: بله. مسلماً همه طلاب نمی‌توانند پس از فراغت، مدت دو سال را در دوره تخصص فی‌الفقه بگذرانند؛ و هر یکی از طلابِ دانش‌آموخته که به منطقه خود بازمی‌گردد، خودبه‌خود مفتی منطقه می‌شود و باید پاسخ‌گوی مسایل شرعی مردم باشد. بنابراین ما در این فکر بودیم که برنامه مختصری چیده شود و دوره‌های دوماهه برگزار شود. مدتی این طلاب در دارالافتا باشند و با روش کار فتوا و کتاب‌های فتاوا آشنایی پیدا کنند. منتها هنوز این طرح عملی نشده است.
سنی آن‌لاین: حضرت‌عالی به‌عنوان یک کارشناس مسایل فقهی، در زمینهٔ فقه و فتوا چه توصیه‌هایی به طلاب در حال تحصیل دارید؟
مفتی محمد زکریا: به‌هرحال «فقه» چیزی است که نیاز جامعه و نیاز هر فرد به‌عنوان یک “مولوی” است. رتبه حدیث خیلی بالاتر از فقه است، اما اگر مولوی سند حدیث را بلد نباشد، در نمازش اشکال پیدا نمی‌شود. اما اگر مسائل نماز را نداند نمازش گاهی به مشکل برمی‌خورد؛ لذا توصیه می‌شود کسانی که استعداد دارند تخصص فی‌الفقه را لازم بگیرند. اگر نشد حداقل فتاوایی چاپ‌شده را مطالعه کنند.
دیدگاههای کاربران