اشاره: دکتر نورالدین عِتْر قوّاه الله، محدث بزرگ معاصر، در صفحهٔ ۱۴۵-۱۶۶ کتاب ارزشمندش “هدیُ النبي صلی‌الله‌علیه‌وعلی آله وسلم في الصلوات الخاصة”٬ می‌نویسد: “مذاهب مطرحِ فقهی اسلامی اهل‌سنت٬ با در نظر داشتن احادیثی که به عبادت و بندگی در شب‌های رمضان تاکید دارند٬ بر سنت مؤکده بودن نماز تراویح اتفاق نظر دارند.” به همین روی سعی بر آن شد تا مختصری از این بحث پرمحتوا تقدیم خوانندگان گردد.
از حضرت ابوهریره رضی‌الله عنه روایت شده است که رسول‌خدا صلی‌الله علیه و علی آله وصحبه وسلم فرمود: «مَنْ قَامَ رَمَضَانَ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ» “اگر کسی از روی ایمان و برای کسب خشنودی خداوند٬ شب‌های ماه رمضان را [با نمازِ تراویح و عبادت]٬ زنده بدارد٬ گناهان گذشتهٔ او آمرزیده می‌شود.”
شرح حدیث:
پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وعلی آله وصحبه وسلم٬ در این روایت ما را به قیام/شب‌زنده‌داری ماه رمضان تشویق می‌کند و بیان می‌دارد که خداوند گناهانِ گذشته وی را به دو شرط می‌آمرزد:
۱. نماز شب‌های رمضان را که به «تراویح» تعبیر می‌شوند٬ بخواند و به ربوبیت خداوند متعال و رسالتِ پیامبر مکرم اسلام صلی‌الله علیه وسلم و فرضیت و فضیلتِ روزهٔ رمضان و ثوابی که خداوند به نمازگزار می‌دهد٬ ایمان داشته باشد؛
۲. نماز را فقط برای خشنودی الله تعالی برپا دارد؛ بدون روی و ریا و بی‌آن‌که در دل امید مدح و ثنای مردم را داشته باشد٬ نماز تراویح را بخواند.
غلام همت آن نارنینم / که کار خیر بی‌روی و ریا کرد
هرگاه آن دو شرط در بنده یافت شوند٬ همهٔ گناهانِ گذشته‌اش بخشوده می‌شوند؛ فضل و رحمت خداوند آن‌قدر وسیع است که امید می‌رود همهٔ گناهان روزه دار- گناهان صغیره و کبیره- چنان‌که امام ابن منذر رحمه‌الله گفته است بخشوده شود.
نماز تروایح
“تراویح”٬ جمعِ “ترویحة” به معنای یک وعده استراحت و فراغت می‌آید.
در اصطلاح به نمازی گفته می‌شود که در شب‌های پرفیض رمضان٬ پس از چهار رکعت فرضِ عشاء٬ خوانده می‌شود.
نماز تراویح چند شبی در زمان پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وعلی آله وصحبه وسلم به جماعت خوانده می‌شود٬ سپس از خوف این‌که مبادا بر امتش فرض شود و یا در آینده مجتهدی فتوی به فرضیتش دهد٬ خواندنش به جماعت در مسجد ترک می‌شود و مردم آن را به‌صورت فرادیٰ (به‌تنهایی) یا در جماعت‌های متفرق در خانه‌های‌شان می‌خوانند. (نک: صحیح بخاری٬ کتاب الصوم۳/ ۴۵. صحیح مسلم، کتاب‌الصلاة ۱۷۷/۲).
امیرمؤمنان عمر رضی‌الله‌عنه در زمان خلافتش مردم را دوباره در مسجد جمع می‌کند و أُبیِّ بن کعب رضی‌الله‌عنه را به‌عنوان امام جماعت برمی‌گزیند و از آن روز تا به امروز٬ نسل به نسل در مکه و مدینه و به تبع در جای‌جای این جهان پهناور٬ نماز تراویح به جماعت خوانده می‌شود. (نک: موطا۱۰۴/۲ و صحیح بخاری٬ کتاب الصوم ۳/ ۴۵).
تعداد رکعات نماز تراویح و کیفیت ادای آن
نماز تراویح به اجماعِ صحابه رضوان‌الله علیهم بیست رکعت خوانده می‌شود.
“یزید بن خُصَیْفه” راویت‌گر ۲۰ رکعت نماز تراویح در زمان عمر رضی‌الله‌عنه است. (نک: بیهقی؛ سنن کبری۴۹۶/۲).
یحیی بن مَعین؛ امام رجال‌شناسان٬ دربارهٔ یزید بن خُصیْفه می‌گوید:”ثِقَةٌ حُجَّةٌ.”
چهار امام اهل‌سنت؛ ابوحنیفه٬ مالک٬ شافعی و احمد رحمهم الله٬ بر بیست رکعت خواندنِ نماز تراویح اتفاق‌نظر دارند. (نک: فتح‌الباری ۱۸۰/۴ ٬ نیل‌الأوطار۵۳/۳).
فقیهان اهل‌سنت به اتفاق می‌گویند: “سنت است که نماز تروایح با جماعت خوانده شود” البته در تفصیل این دیدگاه اختلاف دارند:
۱. حنفی‌ها و حنبلی‌ها می‌گویند سنت است که نماز تراویح با جماعت خوانده شود، با این تفاوت که احناف به “کفایت بودنِ” آن فتوا می‌دهند؛ اگر اهل مسجدی از خواندن نماز تراویح امتناع ورزیدند٬ همه گناه‌کار می‌شوند و اگر گروهی آن را به جماعت خواندند٬ کناره‌گیرانِ از جماعت٬ تارک فضیلت گفته می‌شوند.٬ این گروه برای اثبات مدعای‌شان به عملِ برخی از صحابه که گفته می‌شود بنا بر اجتهاد خودشان نماز تراویح را به جماعت نخوانده‌اند و ترجیح داده‌اند در منزل بخوانند٬ استدلال می‌جویند. (هدایه۴۸/1، الکافي۱۹۸/۱. و علامه ابن هُمام در کتاب “فتح القدیر”۳۳۴/۱، نام آن دسته از صحابه را مثل عبدالله بن عمر و عروه٬ که از نماز تراویح با جماعت کناره‌گیری کرده‌اند٬ آورده است.)
مالکی‌ها می‌گویند: “مستحب است نماز تراویح به جماعت خوانده شود و سنت است که برای حرارت و شور بیشتر٬ این مستحب٬ در مسجد گزارده شود.” (نک: شرح مختصرِ خلیل با حاشیهٔ دسوقی٬ اثر علامه دَردِیر۳۱۵/۱).
شافعی‌ها نیز نماز تراویح را با جماعت “افضل/برتر” می‌دانند. (نک: المجموع ۵۲۸/۳).
کوتاه سخن این‌که ماه بس بزرگی بر ما سایه افکنده است؛ حال که خداوند بر ما منت نهاد و ما را به این ماه پرشکوه رسانید٬ سستی و کاهلی را کنار بگذاریم و با چستی و چالاکی بکوشیم لحظه‌های این ماه پرفیض را با عبادت و بندگی بیاراییم. شاید این آخرین ماهِ رمضانِ زندگی‌مان باشد:
چو رسی به کوی دلبر بسپار جانِ مُضطَرّْ / که مبــــــــــادا بارِ دیگــــــر٬ نرســی بدین تمَنّـا