در بخش اول این مقاله، جایگاه حج بیت الله الحرام و نیز مواردی از پیامهای حج عنوان شد، در ادامه مطالبی پیرامون رسالت حجاج پس از بازگشت از زیارت خانه خدا بیان می شود.
رسالت حجاج
یکی از بخشهای مهم حج رسالتی است که حجاج بر عهده دارند. رسالتی بسیار عظیم و مسئولیتی گرانقدر که اگر بتوانند این رسالت را به انجام برسانند، رضایت خداوندی را کسب خواهند کرد.
1ـ قربانی دادن برای دین
نخستین درسی که انسان از حج و مجاهده های حضرت ابراهیم- علیه السلام- می گیرد، این است که خویشتن را برای قربانی آماده نماید. راههای کید نفس و هوا را مسدود گرداند و با خداوند عهد جانانه ای بندد. خداوند عز وجل قربانی می خواهد، اما انسان را قربان نمی کند، از انسان مطالبه می کند که در راه دین سختیها را تحمل کند، اما در واقع اعزاز و اکرام او را مدنظر دارد. از حضرت ابراهیم- علیه السلام- بزرگترین قربانی تاریخ را طلبید، اما او را فقط در محک آزمایش قرار داد، اما از او قربانی نگرفت، بلکه صداقت و تقوای حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل- علیهما السلام- را به جهانیان نشان داد. خداوند او را در این آزمایش بزرگ سرافراز گردانید و حضرت اسماعیل- علیه السلام- را نیز؛ حضرت اسماعیل در جواب پدر بزرگوارش که او را به مشوره فراخوانده بود فرمود: «يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ* فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ* وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ* قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ» [الصافات: 102-105] (گفت: پدرجان، آنچه را فرمان می یابی انجام بده. مرا- اگر خدا بخواهد- از شکیبایان خواهی یافت. پس چون (هر دو آنان) گردن نهادند و (ابراهیم) فرزندش را به پیشانی (بر زمین) افکند، ندا دادیم او را که ای ابراهیم خواب خویش را به راستی پیوستی. ما بدینسان به نیکوکاران جزا می دهیم.)
هله نومید مباشی که تو را یار براند / اگر امروز براند، نه که فردات بخواند
در اگر بر تو ببندد، مرو و صبر کن آنجا / که پس از صبر، تو را او به سر صدر نشاند
و گر او بر تو ببندد همه ره و گذرها / ره دیگر بگشاید که کس آن راه نداند
نه که قصاب به خنجر چو سر میش ببرد / نهلد کشته خود را کشد آنگاه کشاند
چو دم میش نماند ز دم خود کندش پر / تو ببین کاین دم رحمان بکجاهات می رساند
به مثل گفته ام این را وگر نه کرم او / نکشد هیچ کسی را و ز کشتن برهاند
(مولوی- دیوان شمس)
حاجی را آن باید که قربانی دادن برای دین را سرلوحه زندگی خویش قرار دهد و همواره برای دین و آبیاری درخت ایمان از استقامت کار گیرد و راه خداوندی را محکم بچسبد. این قربانی دادنها سوهانی است که زنگارهای قلبی اش را صیقل می دهد و دل و جانش را صفا و جلا می بخشد.
2ـ سعی و تلاش برای دین
رسالت دیگری که حاجی باید حامل آن باشد، سعی و تلاش برای دین است؛ تلاشی در خور و شایسته که سنت حضرت ابراهیم- علیه السلام- و خاندان با برکت ایشان می باشد. حاجی باید این تمرین سعی و تلاش را در طواف، سعی بین صفا و مروه، رفتن به سوی عرفات، منا، مزدلفه و… فرا گیرد، و درسی باشد برای تمام زندگی، چه آن که این دوران حج دوران مجاهده و تحمل سختیهاست. سرزمین حرم جلوه گاه تلاشهای حضرت ابراهیم- علیه السلام- برای بنای کعبه و تحمل سختیهای حضرت اسماعیل و حضرت هاجر- علیهم السلام- پس از رفتن حضرت ابراهیم می باشد.
کسی که اندیشه ای سالم داشته باشد می داند که سرّ و راز حج کردن، عبادت و پرستش خداوند و یادآوری قصه های گذشتگان می باشد. لذا باید با خود عهد بندد که در هر مرحله ای از زندگی برای دین زحمتها و مشکلات را متحمل گردد.
هنگامی که حضرت عائشه- ر ضی الله عنها- عمره کرد، پیامبر اکرم- صلی الله علیه وسلم- به او فرمود: «إن لکِ من الأجر قدر نصیبک و نفقتک» [صحیح، رواه حاکم، صفة حجة النبی- صلی الله علیه وسلم-، از محمد بن جمیل زینو، ص31] (به اندازه خستگی و نفقه ات به تو اجر خواهد رسید.)
3ـ مبارزه با شیطان و پرهیز از گناه
بهترین لحظات برای شیطانِ رانده شده، آن لحظه ای است که انسان خداوند را فراموش کند و مرتکب گناه و معصیت گردد. آنگاه است که شیطان بسیار خوشحال و شادمان می گردد و هر گاه انسان به خدا نزدیک شود یا بخواهد احکام خداوندی را عملی نماید و برای قربانی آماده گردد او پریشان شده و در اندیشه چاره جویی فرو می رود. به همین علت خداوند عزو جل فرموده است: «إن الشیطان لکم عدوّ فاتخذوه عدوا» (همانا شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن بشمارید.) چنانکه هنگام بجاآوری دستور خداوندی از طرف ابراهیم- علیه السلام- و ذبح فرزند، شیطان خواست تا آنان از این کار منصرف شوند، اما در برنامه اش ناکام گردید. به همین نحو همواره در پی گمراه کردن انسانهاست و حاجیان نیز باید بسیار هوشیار باشند تا شیطان قرین آنان نگردد و آنان را به گناه و معصیت مبتلا نگرداند، چه آنکه موقعیت گناه نیز برای آنان فراهم می باشد.
همانگونه که شیطان را در جمرات سنگ می زنند، باید این عملکردشان درس مبارزه با شیطان در سراسر زندگی باشد و همواره تیر ترک معصیت را بر سینه شیطان بزنند. خداوند عز و جل نیز به تقوا و پرهیزگاری دستور می دهد تا شیطان را مجالی برای وسوسه باقی نماند؛ «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِي الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللّهُ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُوْلِي الأَلْبَابِ» [بقره: 191](موسم حج ماههایی معلوم (و مشخص) اند. پس هر آنکس که در این ماهها حج را عهده دار شد (احرام بست) (بداند که) در آن حج آمیزش جنسی و بدکاری و مناقشه کردن (روا) نیست و از کار نیک هر آنچه را که انجام می دهید، خداوند آن را می داند و ره توشه برگیرید که بهترین ره توشه پرهیزگاری است و ای خردمندان از من پروا بدارید.)
خداوند عز و جل پس از بیان احکام حج، تقوا را بهترین توشه معرفی می نماید و به پرهیزگاری دستور می دهد و باز در ادامه ارشاد فرموده است؛ ای خردمندان از من بترسید. این آیات دلیل واضح و روشنی هستند بر این امر که مسلمان باید از حج درس اخلاص و تقوا و پرهیز از گناه برگیرد و به راه خداوند رفته، از گناه و معصیت پرهیز نماید.
امام محمد غزالی- رحمه الله- درباره رمی جمار می نویسد: «مقصود از این کار امتثال امر است تا که عبودیت به طور کامل جلوه گر شود. عقل و نفس انسان در این حصه ای ندارند. علاوه از آن در این کار مشابهت اختیار نمودن با حضرت ابراهیم می باشد، چون ابلیس ملعون در همین مکان آمد تا در حج ایشان شبهه بیندازد یا او را به گناهی وادار نماید. خداوند دستور داد تا او را سنگریزه ها بزند تا از پیش رویش دفع گردد و امیدی برای این کار پیدا کند.» [ابوحامد غزالی، إحیاء علوم الدین 1/ 243]
از آنجایی که حاجی اسباب دشمنی شیطان را با سنگ زدن به او بوجود آورده است، لازم است که پس از بازگشت بسیار مواظب باشد تا شیطان او را فریب ندهد و در سیاهچالهای گناه و معصیت نیندازد و در این باره از خداوند عزوجل نیز استعانت بخواهد.
4ـ عبادت و بندگی
یکی از جلوه های مشهود عبادت و بندگی، حج است که از اول تا آخر عبادت و بندگی خداوند می باشد. بهترین بهره را کسی می برد که بیشتر عبادت کند، بیشتر طواف نماید و سعی و تلاش وافرتری در این باره مبذول نماید. آنجا نقطه مرکزی عبادت و بندگی است و مهد تقرب و بندگی است. اصلی ترین انگیزه جویندگان این راه، نزدیکی به خداوند و عبادت می باشد. از همین روی هر آن کسی که ذوق و اشتیاق افزونتری برای عبادت داشته باشد، برای رفتن به حج نیز بیقرارتر خواهد بود.
خداوند عزوجل نیز برای این مقصود هیچ سرزمین دیگری را انتخاب نفرمود، بلکه مکه را که سرزمین بایر و لم یزرعی بود برگزید. این سرزمین نه چنان سرسبز است و نه محل تجارت، بلکه فلسفه انتخاب این سرزمین آن است که عبادت خداوندی به دور از شائبه های تجاری، زراعی و حکومتی انجام پذیرد و این محل از هر حیث برای عبادت و بندگی مناسب است؛ «فلیعبدوا رب هذا البیت الذی أطعمهم من جوع و آمنهم من خوف» [قریش: 3-4] (پس باید که پروردگار این خانه را پرستش کنند که آنان را در گرسنگی، خوراک داد و در بیمناکی، امن و امان بخشید.) ابن کثیر فرموده است: «به همین علت هر کس مطابق این آیه به پرستش خداوند بپردازد خداوند برای او در دنیا نیز اسباب زندگی را بدون خوف و خطر فراهم می کند و در آخرت نیز. و هر کسی که خداوند را پرستش نکند این هر دو امنیت سلب می گردند.» [تفسیر معارف القرآن 8/ 824]
نماز یکی از مظاهر بارز عبادت و بندگی خداوند عزوجل می باشد و کسی که در مکه و حرم داخل می گردد باید به نماز بسیار اهتمام ورزد و حضرت ابراهیم- علیه اسلام- پس از بیان اسکان اهلش در این وادی بایر و بی آب و علف، نخستین امری که بدان ارج می نهد و توصیه می کند اقامه نماز می باشد، چنانکه فرموده است: «رَّبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ الصَّلاَةَ» [إبراهیم: 37] (پروردگارا، من (برخی) از فرزندانم را به دره ای بی کشت و زرع در کنار بیت الحرام تو سکنی داده ام، پروردگارا تا نماز را برپا دارند.)
مفتی محمد شفیع- رحمه الله- می نویسد: «حضرت خلیل- علیه السلام- پس از بیان بی کسی و تنهایی همسر و فرزندش، نخستین دعایش آن بود که پایبند نماز باشند. چون نماز جامع تمامی خیرات و برکات دنیا و آخرت می باشد. لذا در حق اولاد بزرگترین خیرخواهی این است که پایبند نماز باشند.» [معارف القرآن 5/ 265]
در ادامه دعای حضرت خلیل آمده است: «رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاَةِ وَمِن ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاء» [ابراهیم: 40] (پروردگارا، مرا و نیز (کسانی) از فرزندانم را نمازگزار قرار ده و پروردگارا دعای مرا بپذیر.)
حضرت خلیل- علیه السلام- نه تنها برای خود دعای توفیق نماز می کند، بلکه برای نسل و تبار خویش نیز در اندیشه است. حاجی نیز باید به این محور بنیادین بندگی خداوند عزوجل بذل عنایت کند و به پرستش خداوند عزوجل بسیار اهمیت دهد.
5ـ خبرگیری از مسلمانان
دوران حج فرصت مطلوبی است تا مسلمانان جهان با درد و غم همدیگر آشنا شده، همدیگر را از نزدیک ملاقات کرده و بشناسند. همه یک نوع لباس پوشیده در پی یک مقصد باشند. شور واحدی قلبهای آنان را با همدیگر پیوند دهد. مسلّم است که در این جمعیت انبوه چند میلیونی انسان می تواند از تمامی مسلمانان جهان از نزدیک خبرگیری کند.
گر چه امروزه مطبوعات و رسانه های سمعی و بصری این مهم را به عهده دارند و خبرها را به گوش جهانیان می رسانند، اما واقعیت آن است که بسیاری از خبرهای واقعی را یا نمی دانند یا بدان دسترسی ندارند تا برای جهانیان پخش کنند، اما در مراسم حج خبرهای دسته اول و واقعی را هر مسلمانی می تواند کسب کند و انسان مسلمان نیز باید به این امر اهمیت قایل باشد.
6ـ انفاق در راه خدا
خرج کردن در راه خدا امر پسندیده ای است که حاجی باید به آن اهمیت بدهد. گرچه خود سفر حج نیز راهی است که باید مال مصرف شود، اما حاجی باید با اندیشه ای صحیح و با عملکردی درست مطابق شریعت اسلام عمل کند.
گفت پیغمبر که در بازارها / دو فرشته می کند دایم ندا
کای خدایا منفقان را ده خلف / ای خدایا ممسکان را ده تلف
یکی از موارد انفاق، اضحیه (قربانی) است که خداوند در قبال آن ثواب بیشماری را وعده فرموده است.
7ـ حُسن اخلاق
از آنجایی که در ایام حج بیت الله بسیار شلوغ می گردد و امکان آن می رود که حاجی مورد مزاحمت قرار گیرد و اذیت شود، لذا لازم است که مطابق دستورات شریعت اسلام با اخلاق نیکو پیش آید. از جدال و منازعه پرهیز کند. عفو و گذشت را معمول خویش سازد، تا خداوند عزوجل نیز از گناهان او بگذرد و او را مورد مؤاخذه قرار ندهد.
نه تنها این که این خصلت و اخلاق نیکو را آنجا داشته باشد، بلکه همواره در طول زندگی این امر را رعایت کند و با اخلاق حسنه زندگی کند. اخلاق خوب را نصب العین خویش قرار دهد تا رضایت خداوندی را حاصل نماید.
8ـ دعای قبولیت
حضرت ابراهیم- علیه السلام- در دعای خویش برای قبولیت دعا نیز از خداوند عزوجل درخواست کرده است، چنانکه فرموده است: «ربنا و تقبل دعاء» یعنی خداوندا دعایم را بپذیر. این عملکرد حضرت ابراهیم درسی است برای امت و به ویژه برای حاجیان تا پس از انجام مراسم حج و در اثنای آن نیز برای قبولیت اعمال و قبولیت حج و مراسم آن در پیشگاه خداوند دعا کنند.
انسانهای مؤمن و خداجو باید این خصیصه بزرگ را سرمشق زندگی قرار دهند. چنانکه حضرت رسول اکرم- صلی الله علیه وسلم- بسیار دعا می کرد و در مراحل مختلف از دعا فراموش نبود.
ای خدای پاک و بی انباز و یار / دست گیر و جرم ما را در گزار
یاد ده ما را سخنهای رقیق / که تراحم آورد آن ای رفیق
هم دعا از تو، اجابت هم ز تو / ایمنی از تو، مهابت هم ز تو
گر خطا گفتیم، اصلاحش تو کن / مصلحی تو، از تو اصلاح سخن
نویسنده: مولوی عبداللطیف نارویی