- سنی آنلاین - https://sunnionline.us/farsi -

امام شاه‌ ولی الله محدّث دهلوی- رحمه الله- [بخش دوم و پایانی]

 در بخش اول این مقاله مطالب مختصری در مورد بیوگرافی و ابعاد شخصیتی امام شاه ولی الله دهلوی- رحمه الله- به رشته نگارش درآمد. در ادامه ابعاد فکری و خدمات علمی و اصلاحی این بزرگمرد اندیشه و اصلاح مورد بررسی قرار می گیرند.

خدمات اصلاحی و علمی امام شاه ولی الله دهلوی- رحمه الله-
شاه ولی الله دهلوی – رحمه الله- شخصیتی بارز و برجسته در تاریخ اسلامی هند است. او دانشمندی پژوهشگر و متفکر، فقیهی روشنفکر و عارفی متقی و مصلحی قاطع بود که در تاریخ اندیشۀ هند، نقشی برجای گذاشت که هرگز محو نخواهد شد.
 ایشان دارای فکر و اندیشه ای عمیق و قلبی بیدار بود، و از این موهبتهای الهی جهت احیای نهضت اسلامی در هند، به بهترین نحو استفاده نمود.
هر نویسنده ای که در بیان خدمات اصلاحی شاه ولی الله – رحمه الله- قلم بردارد بی -اختیار این شعر فارسی در ذهنش تداعی می شود:
دامان نگه تنگ و گل حسن تو بسیار               گلچین بهار تو ز دامان، گله دارد
نخست شاه ولی الله دهلوی- رحمه الله- روی عقیدۀ ملت هند انگشت گذاشت؛ زیرا اوّلین امتیاز و نشانه بارز این دین، تأکید بر عقیدۀ صحیح است و قبل از هر کار فرهنگی باید عقیده اصلاح شود.
ایشان با تلاش و همت در این مسیر قدم برداشت و هیچگاه شکار تهدید و تطمیع نشد. ایشان با شرک و خرافه ¬پرستی به مقابله برخاست؛ زیرا شرک (با انواع متعدد خود) قدیمی ترین و خطرناک ترین بیماری جامعه بشری ا¬ست. این مرض علاوه بر برانگیختن خشم خداوند متعال، بزرگترین سد راه سعادت و ارتقای روحی، اخلاقی و تمدن انسانی است. این بیماری کلیۀ غرایز دینی بشری را در نطفه خفه می کند. [تاریخ دعوت و اصلاح؛ 5/ 175]
شاه ولی الله- رحمه الله- علاج این امراض روحانی را، قرآن و تدبّر در معانی آن می -داند، لذا بدین منظور قرآن را به زبان فارسی- زبان رسمی اداری، دینی و علمی آن دوران هند- ترجمه نمود و آن را در دسترس عموم قرار داد.
درخشنده ترین کارنامۀ شاه ولی الله دهلوی- رحمه الله- پخش و نشر قرآن و علوم آن است؛ زیرا قرآن کریم سرچشمۀ جاودان هدایت انسانهاست و نیز اصلاح و تربیت مسلمانان و ترقی علمی و فکری شان به فهم و تدبر قرآن کریم و عمل به احکام آن وابسته است؛ ازاین رو، شاه ولی الله به تعلیم و گسترش قرآن و علوم قرآنی عنایت ویژه ای نمود.
مردم در زمان شاه ولی الله- رحمه الله- چنین تصور می کردند که فهم قرآن کریم، دقت و اندیشه در آن، کار علما و اندیشمندان است و برای عامۀ مردم، تنها این اندازه کافی است که قرآن را تلاوت نمایند. در محیط درس و تدریس قرآن کریم نیز به جای فهم قرآن بیشتر به ترجمه و تفسیر محض توجه و عنایت صورت می گرفت.
شاه ولی الله- رحمه الله- به مسلمانان گوشزد می کند که «اگر به دیدۀ انصاف بنگرید، فایدۀ اساسی از نزول قرآن این است که از آن پند گیرید و از هدایات آن بهره برید. هدف از قرآن تنها تلاوت آن نیست. هرچند قرائت آن نیز غنیمت است. این چه شیوه ای ست که مسلمانان در پیش گرفته اند که برای فهم قرآن تلاش نمی کنند و آن کسی که معنای قرآن -کریم را نداند چه حلاوت و لذتی بهره اش می گردد.»
لذا شاه ولی الله قرآن کریم را برای مردم به زبان فارسی روان ترجمه نمود که به نام «فتح الرحمن» شهرت دارد. هدف از این ترجمه، تنها این بود که مردم به قرآن روی آورند، آن را بخوانند، بفهمند و زندگی خویش را مطابق آن بسازند. و نیز تصورات نادرست، اوهام و رسمهای غلط و نابجایی که در میان مسلمانان رواج یافته بود، از بین برود.
یکی دیگر از آثار شاه ولی الله – رحمه الله- در این موضوع تألیف کتاب بی نظیر«الفوز الکبیر فی أصول التفسیر» است که به نظر علامه سید ابوالحسن ندوی- رحمه الله- در فن خویش در کتابخانه های جهان اسلام بی همتاست.
گرچه این کتاب مختصر است، اما هر خط کتاب مملو از نکات مهم و کلیات فن تفسیر است. این کتاب در واقع یک دفتر یادداشت گرانبهایی است که پس از تجارب علمی پیوسته، پیرامون حل مشکلات قرآن توسط این دانشمند عالیقدر تنظیم شده است.
این گفتار کاملاً به جاست؛ حرکتی را که شاه ولی الله در هند برای اصلاح امت مسلمان به ویژه و برای هدایت تمام انسانها به طور عام آغاز کرد، یک حرکت قرآنی بود که از فهم قرآن آغاز شده و تا جهاد با شمشیر پیش رفت. گویا کارنامۀ اساسی شاه ولی الله این است که او داعی و مبلغ قرآن بود.
نمی توان گفت که با شروع نهضت فکری شاه ولی الله – رحمه الله-، شرک، بدعتها، فسق و فجور فوراً پایان یافت و جاهلیت نابود گردید. اما این نکته را باید مدنظر داشت که قدرت طوفان ستم و نادانی به طور چشمگیری رو به زوال رفت و اوضاع به قدر قابل توجهی دگرگون شد و اعتقاد به اهمیت و توجه به نشر و پخش قرآن کریم افزایش یافت و امت مسلمان از مرحلۀ قرآنخوانی به مرحله قرآن فهمی رسید که این تأثیرات در سالهای بعد به وضوح احساس می شد.
به گفتۀ مولانا سیدابوالحسن ندوی – رحمه الله-: «شاه ولی الله – رحمه الله- برای ریشه کنی بیماری شرک و بدعت و نیز برای درمان وبای عمومی، مطالعه و تفکر در قرآن و فهم آن را، مؤثرترین درمان می دانست و این سخن تنها بر هوشیاری و نیروی مطالعه و قیاس استوار نبود. بلکه چنان حقیقت روشنی بود که خود قرآن کریم بر آن شاهد بوده و نه تنها تاریخ بعثت، بلکه تاریخ کامل دعوت اسلامی و جریانهای اصلاح و تجدید بر آن گواه است. [زندگی نامۀ شاه ولی الله محدث دهلوی؛ 82- 81]

خدمات شاه ولی الله دهلوی – رحمه الله- در ترویج حدیث و تلاش برای تطبیق بین فقه و حدیث
بی تردید تمسک جستن به راه و روش پیامبر اکرم- صلی الله علیه وسلم- جز با پیروی نمودن از هر آنچه که از وجود مبارک ایشان سرچشمه می گیرد امکان پذیر نخواهد بود، و چنگ زدن به ریسمان ناگسستنی خدا (قرآن)، جز با قول و سخن پیامبر تحقق پذیر نخواهد بود؛ چرا که سنّت پیامبر- صلی الله علیه وسلم- در اصل، شارح قرآن است، اگر ما قرآن را متن بدانیم، شرح آن حدیث خواهد بود. لذا می توان گفت: قول و فعل پیامبر- صلی الله علیه وسلم- واضح مبهمات قرآنی و تفصیلی برای مجملات آن و نیز تفسیری برای فهم مشکلات و آشکارکنندۀ اسرار و حقایق آن است. سنّت به منزله کلیدی است که برای فهم قرآن و اجرای احکام اسلامی از آن چاره ای نیست.
در شبه قارۀ هند نیز پس از شیخ عبدالحق محدث دهلوی – رحمه الله- (1052 هـ)، جناب شاه ولی الله دومین شخصیتی است که خدمات ارزشمندی را در این رشتۀ مهم انجام داده است و برای پخش و نشر حدیث در هندوستان، نقش بزرگی را ایفا نموده است. شاه عبدالعزیز می گوید: «پدر بزرگوارم، علم حدیث را از مدینه منوره با خود آورد.»
شاه ولی الله در کتاب ارزشمند «حجة الله البالغة» در مورد اهمیت علم حدیث چنین می -نویسد: «بدون شک سرمایۀ معتبر و تاج سر و اساس فنون دینی، علم حدیث است که در آن گفتار و رفتار سیدالمرسلین یا رضایت و سلوکشان بر قول و فعلی که انجام می شود، مورد بحث قرار می گیرد؛ از این رو احادیث در تاریکی، چراغ روشن و شاهراه هدایت و ماه شب چهارده به شمار می رود. پس کسی که بر آن عمل نموده، او را حفاظت می نماید، به هدایت و خیر رهنمون می شود و هر کسی از آن دوری گزیند و اعراض نماید، با نابودی و زیان رو به رو می گردد؛ زیرا زندگی پیامبر اکرم- صلی الله علیه وسلم- با امر و نهی و مژده و بیم دادن و پند و اندرز همراه است و در احادیث ایشان این مطلب مانند قرآن کریم یا بیش از آن موجود است. [حجة الله البالغة؛35]
یقین کامل شاه ولی الله – رحمه الله- به اهمیت و ضرورت حدیث پیامبر- صلی الله علیه وسلم- وی را به خدمت و پخش و نشر آن وا داشته است. شاه ولی الله علاوه بر علمای هندوستان، از علمای حرمین شریفین نیز علم حدیث آموخت و در این فن تخصص و مهارت به دست آورد، سپس به هند بازگشت و به پخش و نشر آن کمر همت بست. در میان دانشمندانی که شجرۀ طیبه حدیث را آبیاری نموده اند، تلاشهای قابل توجهی انجام داده اند، ولی شاه ولی الله – رحمه الله- پیش تاز و امام همه به شمار می رود. [زندگی نامه شاه ولی الله؛ 83]
دانشمند گران قدر علامه سید رشیدرضا، مدیر مجله «المنار»، خدمت علمای هند به حدیث نبوی را می ستاید و چنین می فرماید:
«ولولا عنایة إخواننا علماء الهند بعلوم الحدیث فی هذا العصر لقضی علیها بالزّوال من أمصار الشّرق. فقد ضعفت فی مصر والشام والعراق والحجار منذ القرن العاشر للهجرة حتّی بلغت منتهی الضعف فی أوائل هذا القرن الرابع عشر». [مقدمه مفتاح کنوز السنة]
(اگر توجه و عنایت برادران ما [یعنی] علمای هند به حدیث نمی بود، علم حدیث از دیار شرقی به طور کلی از بین می ¬رفت؛ زیرا در قرن دهم هجری در مصر، شام، عراق و حجاز رو به ضعف گرایید که الان در اوایل قرن چهاردهم هجری به نهایت ضعف رسیده است.)
انگیزۀ دیگر شاه ولی الله محدث دهلوی برای احیای علم حدیث در هند، بی اعتنایی به حدیث در مجالس بود که بیشتر رنگ لادینی به خود گرفته بود.
بالاخره پس از چند قرن، هند چنان مهد علم حدیث قرار گرفت و علمایی متبحر از دیار هند برخاست که با یمن رقابت می¬ کرد و این نسیم روحانی حتی به سرزمین حجاز هم رسید.

آثار و تألیفات شاه ولی الله دهلوی در موضوع حدیث
1. الأربعین؛ 2. الارشاد الی مهمات الإسناد؛ 3. تراجم أبواب البخاری؛ 4. فضل المبین فی المسلسل من حدیث النبی الأمین؛ 5. دو شرح مؤطا؛ “مسوی” به زبان عربی، و “مصفی” به زبان فارسی؛ 6. النوادر من أحادیث سید الاوایل والاواخر.
الاربعین: مجموعه چهل حدیث است که شاه ولی الله دهلوی – رحمه الله- برای ایجاد شوق و علاقه به حدیث در میان مردم آن را ترتیب داده اند.
الارشاد إلی مهمات الإسناد: رساله عربی که در مورد اساتید و شیوخ حجاز خویش نوشته است.
شرح تراجم ابواب بخاری (عربی): این رساله شامل تراجم، عناوین، حِکَم و لطایف احادیث صحیح بخاری است.
فضل المبین فی المسلسل من حدیث النبی الأمین (عربی): در این رساله احادیث مسلسل را بررسی نموده¬ است.
“مُصفّی” در اصل ترجمۀ مؤطا است و در ضمن آن شرح وجود دارد، اما “مُسوّی” تنها شرح مؤطاست.
النوادر من أحادیث سید الاوایل و الاواخر: این رساله به زبان عربی در علم حدیث نوشته شده است.
علاوه بر این کتب و رسائل، امام دهلوی- رحمه الله- در فن حدیث کتبی نوشته است که یکی از کارهای منحصر به فردشان به شمار می رود.

تقریب و تطبیق بین فقه و حدیث
طی قرون متمادی در محافل علمی، درسی و تألیفی جهان اسلام غالبا فقه و حدیث در دو خط متوازی قرار داشتند که ظاهرا هر کدام از ابتدا بدون ارتباط با یکدیگر راهشان را ادامه می دادند.
این اصطلاح در میان مردم رایج بود: «مذهبنا صواب یحتمل الخطاء ومذهب غیرنا خطاء یحتمل الصواب.» نتیجۀ این بینش و طرز فکر این شد که مذاهب اربعه کم کم از هم دور شدند. در بین پیروانشان اختلاف، بحث و مناظره به اوج رسید و حتی گاهی اوقات به مجادله و قتال منجر می شد!
از فعالیتهای مجددانۀ شاه ولی الله – رحمه الله- در عرصۀ خدمت به حدیث و تطبیق فقه و حدیث و ایجاد وحدت و الفت بین مذاهب اربعه بود.
امام دهلوی – رحمه الله- ضمن بیان مناقب حضرت امام ابوحنیفه – رحمه الله- معتقد به عظمت امام مالک – رحمه الله- و صحت مؤطای ایشان بوده و آن را از کتب اساسی حدیث برشمرده و از طرفی دیگر با صراحت اعتراف می کند که مذهب امام شافعی – رحمه الله- منقّح و نزدیکتر به حدیث است و به دقت نظر امام شافعی بی نهایت معتقد بود. سپس ضمن تذکرۀ امام احمد بن حنبل- رحمه الله- در «حجة الله البالغه» می نویسد: «وکان أعظمهم شأناً، وأوسعهم روایةً، وأعرفهم للحدیث مرتبة، أعمقهم فقهاً، أحمد بن محمد بن حنبل، ثم إسحاق بن راهویه.» [حجة الله البالغة؛495]
این ایدۀ شاه ولی الله دهلوی – رحمه الله- نشانۀ وسعت علمشان بر آرای فقها و جایگاه ائمه و دقت نظر و سعه صدرشان بود که ایشان را اینگونه در بین علما ممتاز گردانیده بود. [تاریخ دعوت و اصلاح ؛5/ 259 ]

سـیـرت و تـصـوف
شاه ولی الله دهلوی – رحمه الله- علاوه بر موضوعات قرآنی، حدیث و فقه، در موضوع سیرت و تصوف نیز قلم فرسایی نموده است. ایشان قصیده ای به نام «أطیب النغم فی مدح سیدالعرب والعجم» در نعت پیامبر اسلام- صلی الله علیه وسلم- دارد.
شاه ولی الله در مورد سیرت خلفای راشدین و دفاع از خلافت خلفای ثلاثه و نقد و اعتراضات برخی مذاهب اسلامی قلم برداشت و در این راستا کتاب گرانسنگی به نام «إزالة الخفاء عن خلافة الخلفاء» را به رشته تحریر درآورد. دوّمین کتابی که با همان احساس باز هم به فارسی تألیف شده است «قرة العینین فی تفضیل الشیخین» است که در اثبات فضایل و خلافت ابوبکر و عمر- رضی الله عنهما- نوشته است.
از دیگر میادین تألیف و نشر حضرت امام، خدمت به تصوف است که ایشان آثار ارزشمندی را از خود پیرامون تصوف به یادگار گذاشته اند.
تا هنگامی که در هندوستان حکومت مسلمانان برپا بود و حتی پس از آن، چهارده خانواده و سلسله تصوفی رواج داشت که از آن جمله «چشتیه، قادریه، سهروردیه و نقشبندیه» به گونه ای خاص گسترش و شهرت یافتند. از این سلسله ها، سلسلۀ نقشبندیه از این جهت امتیاز دارد که به پیروی شریعت سخت اصرار می ورزد و ایشان حضرت ابوبکر صدیق – رضی الله عنه- را سرسلسلۀ خویش به شمار می آورند.
در مورد تصوف، یکی از کارهای قابل توجه شاه ولی الله این است که او علیه صوفیان گمراه¬ کننده و تصوف ملحدانه، موضع گرفته و عامه مردم را از آن برحذر داشته است. او کتب زیر را در مورد تصوف به نگارش درآورده که به یازده اثر می رسد:
الطاف القدس (فارسی): پیرامون فلسفه تصوف، مقامات نفس و لطایف تصوف که در آن نیروهای باطنی انسان را مورد کاوش قرار می دهد.
فیوض الحرمین (عربی): مشاهدات حرمین، خوابها و معرفت روحی.
القول الجمیل فی بیان سواء السبیل (عربی): در مورد شیخ و مرید، بیعت و آداب دیگر و…
شاه ولی الله – رحمه الله- سعی کرد که عرفان اسلامی را از تأثیرهای تفکر ناسالم بیگانه مانند نوع بیمارگونه ای از مذهب نوافلاطونی و مذهب بودایی تصفیه کند. او تأکید می کرد که عرفان اصیل اسلامی بر خلاف عرفان دروغین، زندگی فعالی را تشویق می کند که متضمن ترقی و نیکبختی در این جهان و رستگاری در جهان دیگر است.

از آثار مهم و معروف شاه ولی الله  – رحمه الله-
یکی از آثار ارزشمند و مهم محدث دهلوی – رحمه الله- کتاب «حجة الله البالغة» می باشد که از شهرت جهانی برخوردار است. در این اثر گرانبها دین و شریعت به صورت یک برنامۀ زندگی کامل، جامع و همه جانبه چنان مدلل و جالب ترسیم شده است که در آن عقاید، عبادات، اخلاق، علوم اجتماعی، تمدن، سیاست، احسان و تزکیه چنان به هم پیوند خورده اند که گویی مرواریدهای یک گردنبند و یا حلقه های مرتبط یک زنجیر طلایی اند و در آن تفاوت اصل از فرع، هدف از وسیله و دائم از موقت از نظرها پنهان نمی ماند. [تاریخ دعوت و اصلاح؛ 5/ 277]
در این کتاب ندای احیاگری و بازگشت به خلوص اولیۀ فرهنگ و علوم اسلامی، با تأکید بر قرآن و حدیث، و نیز چاره اندیشی های اجتماعی برای حل معضلات مسلمانان مطرح شده است.
امام ندوی  – رحمه الله- در مورد این کتاب می نویسد: «یکی از خصوصیات کتاب این است که در آن تمامی ابواب و مباحث مربوط به فقه، حدیث، عقاید، عبادات، معاملات حتی مدیریت خانواده، خلافت و قضا، ابواب معشیت و آداب معاشرت، همنشینی، جهاد و… مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است که عموما هیچ کدام از کتب فقه یا علم کلام چنین جامعیتی ندارد.» [تاریخ دعوت و اصلاح؛ 5/ 277]
دکتر علی اصغر حلبی در تاریخ نهضتهای دینی- سیاسی معاصر در مورد این کتاب  اینگونه اظهار نظر می کند: «مهمترین اثر شاه ولی الله – رحمه الله- کتاب «حجة الله البالغة» نام دارد و آن کتاب منحصر به فردی در اسرار دین است. در این کتاب، مؤلف از الهیات، سیاست، اقتصاد و به ویژه اقتصاد سیاسی، بحث می کند. همین کتاب است که در مصر (الأزهر) و سودان جزو کتب درسی و مرجع قرار گرفته است. در همین کتاب بود که مؤلف، فرضیۀ انقلابی خود موسوم به «فکُّ کلّ عالم» یا «بر انداختن همه نظامهای سیاسی» غیر اسلامی موجود را مطرح ساخته است. [تاریخ نهضتهای دینی- سیاسی معاصر؛ 109]
دکتر جمال الدین شیال در کتاب «نهضتهای اصلاحی شبه قارۀ هند» در مورد حجة الله البالغة می نگارد: «کتاب «حجة الله البالغة» در حقیقت بهترین نتیجۀ فکری او (شاه ولی الله دهلوی) می باشد، در زمرۀ بهترین کتابهایی است که پژوهشگران هند اسلامی به رشته تحریر درآورده اند؛ زیرا دیدگاههای روشنگرانه ایشان که اشاره به قوانین اساسی اسلام و طرح صریح حقایق و ادلۀ قوی و قانع کننده دارد، همه اینها به ماندگاری کتاب یاری می رساند. [نهضتهای اصلاحی شبه قاره هند؛ 43]
یکی دیگر از آثار مهم و با ارزش حضرت امام محدث دهلوی – رحمه الله- کتاب «إزالة الخفاء عن خلافة الخلفاء» است. بنا بر ویژگیهای زیادی که دارد در نوع خود بی ¬نظیر است؛ چنان که مولانا ابوالحسنات عبدالحی فرنگی محلی (1304 هـ) که علامۀ زمانش بود در کتاب معروفش «التعلیق الممجد علی مؤطا الامام محمد» ضمن تذکره ازالة الخفاء می -گوید. «کتاب عدیم النظیر فی بابه.»»  [التعلیق الممجد علی مؤطأ الإمام محمد؛ بحث فوائد العشرة؛ 1/ 105]
در واقع دو کتاب “حجة الله” و “إزالة الخفاء” ارتباط تنگاتنگی با هم دارند، به نحوی که در کتاب حجة الله معرفی علمی و تئوری اسلام است، و در کتاب إازالة الخفاء، اسلام عملی و تعالیم روحبخش آن در زمان نبی مکرم اسلام صلی الله علیه وسلم و خلفای راشدین رضی الله عنهم که به منصۀ ظهور رسیده، به تصویر کشیده شده است. شاه ولی الله در این کتاب پس از تعریف جامع خلافت، خلافت خلفای راشدین را با استدلال از آیات قرآن ثابت می نماید. علاوه بر دلایل اثبات خلافت خلفای راشدین، آثار و فضایل خلفای اربعه، نقش و فعالیتهای زمان خلافتشان، کلمات قصار و گفتار گهربارشان از دیگر مطالب کتابند. یکی از خصوصیات این کتاب مواد مفصلی است که بر بیان مذهب فاروق اعظم، فتاوی و فرمانهای ایشان مشتمل است که به صورت یک فقه فاروقی مدون، عرضه شده است.
شاه ولی الله دهلوی – رحمه الله- در ذکر آثار و مناقب سیدنا علی- رضی الله عنه- نیز محافظه کاری نکرده است، بلکه ایشان را با کمال ارادت و محبت تمجید می نماید، آنجا که می فرماید: «مآثر أمیرالمؤمنین وامام الأشجعین اسدالله الغالب علی بن أبیطالب رضی الله عنه.»

شاه ولی الله، مجدّد زمان
شاه ولی الله – رحمه الله- بر این عقیده بود که عنایت حق او را به عنوان مصلح این نظام سیاسی و اجتماعی بیمار برگزیده است. در کتابش «فیوض الحرمین» می نویسد: «من خودم را در خواب، قائم الزمان دیدم.»
منظورش این است هرگاه خداوند ارادۀ خیر به نظام عالم کند مرا به مثابۀ ابزاری برای اتمام هدفش قرار می دهد.
ممکن است شاه ولی الله خود را به خاطر تحقق بخشیدن به حدیث معروف رسول الله- صلی الله علیه وسلم- «إن الله یبعث لهذا الأمة رأس مائة سنة من یجدد لها دینه.» [سنن ابوداود 3/ 111 (4291 )] (خداوند در آغاز هر قرن شخصی را برای این امت که دین آن را تجدید کند می فرستد.) به عنوان مجدد تلقی نموده است.
 شاه ولی الله – رحمه الله- این تصور را در اکثر تألیفات خود یادآور شده است. او در همان منبع در جای دیگر چنین می گوید: «شایسته ترین مردم برای مجدد بودن محدثین، مانند امام بخاری و مسلم و امثال آنها هستند، وقتی دوران حکومت به پایان رسید خداوند کِسوت مجدد بودن را به من عنایت کرد. پس من علم تطبیق و جمع میان مسائل مختلف فیه را آموختم و به این نتیجه رسیدم که دخالت دادن عقل در مسائل تعبدی شریعت، تحریف است و دخالت دادن آن در مسائل قضایی کرامت است.» [نهضت های اصلاحی شبه قاره هند 49-50]    

شاه ولی الله محدث دهلوی – رحمه الله- در گفتار علما
بدون شک مقام علمی، فقهی و سیاسی شاه ولی الله دهلوی – رحمه الله- بر هیچ یک از علمای معاصر ایشان و نیز بعد از ایشان مخفی نمانده است. علما و دانشمندان زیادی در مورد وی و خدمات اصلاحیشان قلم فرسایی نموده اند.
قال شیخه أبوطاهر محمد بن إبراهیم الکردی المدنی: «إنه کان یسنِد عنّی اللفظ وکنتُ اُصحِّح منه المعنی.»
استادِ شاه ولی الله – رحمه الله-، شیخ ابوطاهر کردی- رحمه الله- در مورد ایشان می گوید:  «شاه ولی الله دهلوی حدیث را از من روایت می کرد و من معنا را به کمک او تصحیح می کردم.»
قال الشیخ المیرزا مظهرجان جانان العلوی الدهلوی – رحمه الله-: «أنَّ الشیخ ولی الله له أسلوب خاص فی تحقیق اسرارالمعارف وغوامض العلوم، وإنّه ربَّانی من العلماء، ولعلّه لم یوجد مثله فی الصوفیة المحققین الذین جمعوا بین علمی الظاهر والباطن إلاّ رجال معدودون.»
میرزا مظهرجانِ جانان دربارۀ او می گوید: «شیخ ولی الله اسلوب خاص و منحصر به فردی در تحقیق مسائل عرفانی و پیچیدگیهای دیگر علوم دارد، او از جمله علمای ربانی ای است که شاید بتوان گفت: از معدود کسانی است که بین علم ظاهر و باطن جمع کرده است که مانند وی در میان صوفیه کمتر یافت می شود.»
وقال العلامه فضل حق بن فضل امام الخیرآبادی – رحمه الله-: «إنَّ الشیخ ولی الله لبحر زخّار لایری له ساحل.»
علامه فضل حق خیرآبادی می نویسد: «شیخ ولی الله دهلوی – رحمه الله- دریای بیکرانی است که ساحلش دیده نمی شود.»
وقال المفتی عنایت أحمد الکاکوری – رحمه الله-: «إنَّ الشیخ ولی الله مثله کمثل شجرة طوبی، أصلها فی بیته وفرعُها فی کل بیت من بیوت المسلمین؛ فما من بیت ولامکان من بیوت المسلمین وأمکنتهم إلاّ وفیه فرع من تلک الشجرة، لایعرف غالب الناس أین أصلها.» [حجة الله البالغه؛ 13]
مفتی عنایت احمد کاکوری در مورد ایشان می گوید: «شاه ولی الله دهلوی شجرۀ طیبه ای است که اصل آن در خانه اش و فرع آن در خانۀ هر مسلمانان قرار دارد. هیچ خانه ای نیست که شاخه ای از این شجرۀ طیبه در آن نباشد. اما مردم [که از آن بهره می¬گیرند] نمی دانند که اصل آن کجاست.»
وقال العلامة السید سلیمان الندوی – رحمه الله-: «إنَّ الخدمة للعلم الصحیح صورةٌ أخری لذکرالله تعالی، فلوکان یورث القلب الطمأنینة، ویملأ الروح بالسکینة فلاعجب ولااستغراب، اقرأ آلافاً من صفحات مؤَلفات الإمام الدهلوی، لاتشعر فیها بانَّها کُتبت فی عهد القرن العاشر الملیء بالفتن، الذی کان کلُّ شیء فیه عُرضةً للإضطراب وفقدان الأمن والسّلام، بل سوف تری بحراً من العلم والفضل یجری فی هدوء وسکینة، دونما ضوضاء ولَجب، بریئاً من وَهمات ألواث الزمان والمکان.»
سید سلیمان ندوی – رحمه الله- می گوید: «خدمت علم صحیح در واقع صورتی دیگر از صورتهای ذکر الهی است که باعث اطمینان قلب و آرامش روح می گردد. اگر نوشته های چند هزار صفحه ای شاه ولی الله را بررسی کنیم هیچگاه احساس نخواهیم کرد که این کتابها در قرن دهم که فتنه ها، جنگها و آشوبها همه جا را فرا گرفته بود، نوشته شده است. بلکه دریایی از علم و فضل را خواهی یافت که با کمال آرامش و اطمینان و بدور از هرگونه آشوب و بدون هیچ تأثیرپذیری از زمان و مکان جاری است.»
وقال الشیخ محمد بشیر السیالکوتی: «کان الإمام المحدث الشاه ولی الله الدهلوی امام العلوم النقلیة والعقلیة واللغویة وآیة من آیات الله فی ذکاء الفهم وصفاء النفس ولطافة الحس وعلوّ الهمة. عرفه الناس عالماً ربانیاً ومفکراً اجتماعیاً ومرشداً حکیماً صادق الفراسة، کانوا یسترشدون به فی الملمات ویستنیرون برأیه فی المشکلات.» [الإمام المجدد المحدث الشاه ولی الله الدهلوی حیاته و دعوته؛ 60]
شیخ محمد بشیر سیالکوتی می گوید: «شاه ولی الله دهلوی امام علوم نقلی، عقلی و لغت بود. او نشانه ای از نشانه های خداوند در تیزهوشی و صفای نفس و لطافت احساس و علوّ همت بود. مردم ایشان را به عنوان عالمی ربّانی، صاحب نظری اجتماعی و مرشدی حکیم و تیزهوش شناخته بودند و در مشکلات بزرگ و حوادث مهم از ایشان چارۀ راه می -جُستند.»   

سـخـن آخـر:
باید پذیرفت که حیات مبارک شاه ولی الله دهلوی – رحمه الله- و تمامی خدمات ارزنده و شایستۀ ایشان را نمی شود در چند صفحه  بیان نمود که این کار خود به مثابۀ دریا در کوزه جای دادن است. شخصیتی که سراسر لحظات عمر مبارکش را در خدمت قرآن و تدریس آن صرف کرد. وی با وجود مخالفت بسیاری با ترجمۀ قرآن، آن را به فارسی ترجمه و در اختیار عموم قرار داد و حجت الهی را بر همه تمام کرد.
از سنّت و حدیث مبارک رسول خدا- صلی الله علیه وسلم- سخن گفت و  طرز فکر و اندیشه اش را در قالب کتاب به مسلمین تقدیم نمود.
دکتر جمال الدین شیال در کتاب «نهضتهای اصلاحی شبه قارۀ هند» در مورد حجة الله البالغة می نگارد: «کتاب «حجة الله البالغة» در حقیقت بهترین نتیجۀ فکری او (شاه ولی الله دهلوی) می باشد، در زمرۀ بهترین کتابهایی است که پژوهشگران هند اسلامی به رشته تحریر درآورده اند؛ زیرا دیدگاههای روشنگرانه ایشان که اشاره به قوانین اساسی اسلام و طرح صریح حقایق و ادلۀ قوی و قانع کننده دارد، همه اینها به ماندگاری کتاب یاری می رساند. [نهضتهای اصلاحی شبه قاره هند؛ 43]
یکی دیگر از آثار مهم و با ارزش حضرت امام محدث دهلوی – رحمه الله- کتاب «إزالة الخفاء عن خلافة الخلفاء» است. بنا بر ویژگیهای زیادی که دارد در نوع خود بی ¬نظیر است؛ چنان که مولانا ابوالحسنات عبدالحی فرنگی محلی (1304 هـ) که علامۀ زمانش بود در کتاب معروفش «التعلیق الممجد علی مؤطا الامام محمد» ضمن تذکره ازالة الخفاء می -گوید. «کتاب عدیم النظیر فی بابه.»»  [التعلیق الممجد علی مؤطأ الإمام محمد؛ بحث فوائد العشرة؛ 1/ 105]
در واقع دو کتاب “حجة الله” و “إزالة الخفاء” ارتباط تنگاتنگی با هم دارند، به ¬نحوی که در کتاب حجة الله معرفی علمی و تئوری اسلام است، و در کتابإازالة الخفاء، اسلام عملی و تعالیم روحبخش آن در زمان نبی مکرم اسلام صلی الله علیه وسلم و خلفای راشدین رضی الله عنهم که به منصۀ ظهور رسیده، به تصویر کشیده شده است. شاه ولی الله در این کتاب از عقیدة زلال اهل سنّت دفاع نموده و دَین خود را نسبت به صحابه و خصوصاً خلفای راشدین ادا نمود. در عهدی که سیرت و شخصیت خلفای راشدین به واسطۀ تبلیغات سوء، مخدوش می شد و به مقام عالی شان، با بیان کلمات پوچ و بی اساس، لطمه وارد می شد، شاه ولی الله با تألیف کتابهای «إزالة الخفاء» و «قرة العینین فی تفضیل الشیخین» به تنویر افکار پرداخته و تمام اوهام و خرافات را بی اثر و مسئلۀ خلافت و مقام خلفا را صریح و شفاف برای همگان واضح و روشن ساخت.
عده ای هم که با نام تصوف، بسیاری از مردم را گول زده و برای خود مغازه باز کرده بودند، تمام برنامه های خرافی آنان را افشا و با نوشتن کتبی در این مورد، جامعه را با تصوف اصیل و ریشه دار اسلامی و صحیح آشنا نمود.
ایشان علاوه بر موارد فوق، بین فقه و حدیث جمع نمود و فاصله بین مذاهب اربعه را به حداقل رساند.
وی افزون بر تشریح و تبیین مسائل علمی و دینی، در زمینۀ اقتصادی نیز برای جامعۀ هندوستان روشنگری کرده و عدالت اجتماعی را برای عموم مردم بیان فرمود.
امام دهلوی از خیرخواهی و نصیحت امرا و سلاطین هم بر اساس حدیث «الدِّینُ النَّصیحَةُ. قُلْنَا لِمَنْ؟ قَالَ: لِلَّهِ وَلِكِتَابِهِ وَلِرَسُولِهِ وَلأَئِمَّةِ الْمُسْلِمِینَ وَعَامَّتِهِم». [صحیح مسلم، باب «بیان أنَّ الدِّین النصیحة» (205)] غافل نبود و از هرج و مرج و بی نظمی سیاسی موجود در آن زمان و سران حکومت، نقد سازنده می کرد.
کوتاه سخن اینکه ایشان با تمام توان به اسلام و مسلمین خدمت نمود، اکنون این وظیفۀ صاحبان قلم و اندیشه است که خدمات ارزندۀ پرچمداران اصلاح و دعوت و رهبران دینی جهان اسلام را برای اقشار جامعه معرفی نمایند.
در پایان یادآوری این مطلب ضروری به نظر می رسد که آشنایی با بیوگرافی علما و فقها، عرفا و مصلحین و شناخت خدمات ایشان برای مسلمانان موجب تحولی شگرف خواهد شد و خدمت به جامعه را سهل و آسان نموده و باعث تقویت روحیۀ علمای معاصر می¬ شود تا با برنامه ریزی دقیق و صحیح در راستای پیشبرد اهداف اسلامی در جهت سازندگی جامعه گام بردارند.
 آری! کسانی که در طول حیاتشان با شرک و مظاهر آن در نبرد و ستیز بودند و با باطل و خرافات سازش نکردند و برای اعلای کلمة الله، چراغی را روشن ساختند، که هرگز خاموش نخواهد شد. امروز هم، آشنایی با شخصیت امام ولی الله محدث دهلوی – رحمه الله- و سایر علما و نهضت اصلاحگرانه ایشان راهی فراروی اندیشمندان اسلامی خواهد بود؛ آنان که با تحمّل تمام آلام و سختی ها، گرسنگی ها و شکنجه ها، تمام ناملایمات را به جان خریدند و اسلام ناب را به ما رساندند. پس امروز وظیفۀ ماست که از ارزشهای اصیل اسلامی دفاع کنیم و راهشان را ادامه دهیم.    
أولئک آبائی فجئنی بمثلهم        إذا جمعتنا یا جریرُ المجامع
 
منابع و مآخذ:
1ـ قـرآن کـریـم؛
2ـ الإمام المجدد المحدث الشاه ولی الله الدهلوی حیاته و دعوته؛ الأستاذ محمدبشیر السیالکوتی؛ دار ابن حزم؛ ط الأولی 1430هـ . 1999م؛
3ـ تاریخ دعوت و اصلاح؛ سیدابوالحسن علی ندوی؛ مترجم؛ علامه محمد ابراهیم دامنی؛ چاپ اول 1361 زاهدان انتشارات صدیقی؛
4ـ تاریخ فلسفه در اسلام؛ به کوشش میان محمد شریف؛ فصل هفتاد و هفتم رنسانس در هند و پاکستان شاه ولی الله دهلوی؛ دکتر عبدالحمید صدیقی لاهور، مترجم؛ حکیم الدین قریشی؛ چاپ اول1370 مرکز نشر دانشگاهی تهران؛
5ـ تاریخ نهضتهای دینی- سیاسی معاصر؛ دکتر علی اصغر حلبی؛ چاپ اول شهریور 1371؛ انتشارات بهبهانی؛
6ـ حجة الله البالغة؛ للإمام أحمدبن عبدالرحیم المعروف بـه شاه ولی الله المحدث الدهلوی؛ حقّقه وعلق علیه؛ سعید أحمد بن یوسف البالن بوری؛ دار ابن کثیر؛ ط الأولی 1431هـ. 2010م؛
7ـ زندگی نامه شاه ولی الله محدث دهلوی با مطالعه و بررسی اندیشه قرآنی ایشان؛ مولانا مسعود عالم قاسمی؛ مترجم عبدالله خاموش هروی؛ چاپ اول زمستان 1381؛ انتشارات شیخ الاسلام احمد جام؛
8- سنن أبی داوود؛ أبو داوود سلیمان بن الأشعث السجستانی؛ دارالکتب العلمیة؛ ط الاولی؛ 1422 هـ. 2002م؛
9ـ سنن ترمذی؛ أبو عیسی محمد بن عیسی بن سورة؛ دارالمعرفة؛ ط الأولی؛ 1423 هـ. قـ . 2002 م؛
10ـ سیرأعلام النبلاء؛ شمس الدین محمد بن احمد بن عثمان الذهبی؛ حققه و خرج أحادیثه و علق علیه شعیب الأرنؤوط و محمد نعیم العرقسوسی؛ موسسة الرسالة، ط الثانیه 1429هـ . 2008م؛
11ـ صحیح مسلم؛ أبی الحسین مسلم بن الحجاج القشیری النیسابوری؛ دار قرطبة؛ ط الثانیة؛ 1430هـ. 2009 م؛
12ـ مشکاة المصابیح؛ الخطیب العمری التبریزی محمّد بن عبدالله؛ دارالفکر بیروت؛ ط الأولی 1411 هـ – 1991م؛
13ـ مفتاح کنوز السنة؛ الدکتور. ا. ی فِنسنِک؛ نقله إلی اللغة العربیة؛ محمد فؤاد عبدالباقی؛ مرکز النشر فی مکتب الأعلام الإسلامی؛ ط الأولی 1404هـ ؛
14ـ مؤطا امام محمد بن الحسن الشیبانی مع، التعلیق الممجد علی مؤطأ الإمام محمد؛ شرح علامه عبدالحی اللکنوی؛ قدیمی کتب خانه؛ آرام باغ کراچی؛
15ـ نبی رحمت؛ سیدابوالحسن ندوی، مترجم: محمد قاسم بنی کمال (قاسمی)؛
16ـ نقدی بر اندیشه های دینی سید ابوالأعلی مودودی؛ عبدالعزیز نعمانی؛ چاپ اول زمستان 1387؛ ناشر آوای اسلام؛
17ـ نهضتهای معاصر شبه قاره هند؛ دکتر جمال الدین شیال؛ مترجم غلامحسین جهانتیغ؛ نوبت چاپ نخست 1383؛ ناشر مترجم؛

نگارنده: مولوی عبدالرئوف رخشانی