سلطان صلاح الدین یوسف بن أیوب بن شادی بن مروان (۵۱۷ – ۵۷۲ خورشیدی) یکی از سرداران مسلمان جنگهای صلیبی بود. ایوبیان دودمانی ایرانی تبار بودند که از ۱۱۷۱ تا ۱۲۶۰/۱۲۵۰م. در مصر و سوریه و عراق فرمانروایی کردند که پایتخت حکومت آنها “دمشق” و “قاهره” بود.
صلاح الدین در سال 532 هجری قمری برابر با 1137میلادی در قلعه تكریت دیده به جهان گشود.
صلاح الدین دوران كودكی و تحصیلات خود را در شهر دمشق به آرامی ادامه و تا زمانی كه وارد ارتش نشده بود همواره مباحث بی درد سر و جذاب علمی و دینی را بر میدانهای تاخت و تاز و رزمی ترجیح میداد.
پدر صلاح الدین در آن زمان والی تكریت بود و از آنجایی که پدر و عموی صلاح الدین جزو كارگزاران حكومت نورالدین محمود زنگی بود، “اسدالدین شیركوه”، عموی صلاح الدین ایوبی، در سه حمله سپاه نورالدین به مصر مشاركت و در مواردی او را با خود به این نبردها برده بود. وی سرانجام با تشویقهای عمویش (شیركوه) وارد ارتشی شد كه فرماندهی آن را نیز بر عهده داشت.
صلاح الدین به همراه ارتش شیركوه عازم فتح مصر كه در اختیار حكومت فاطمیان بود گردید و پس از كشمكشهای بسیار بالاخره در سن 35 سالگی ( سال 1173 میلادی ) بر تخت سلطنت جلوس و بدین ترتیب سلسه ایوبیان را پایه گذاری كرد.
دوران حكومت سلطان صلاح الدین برای مصریان، ایامی طلایی و پرخیر و بركت بود، زیرا غیر از امنیت و آسایش، شكوفایی اقتصادی و رفاه را نیز به همراه آورده بود، به طوری كه علیرغم تحریم داد و ستد با حكومت صلاح الدین توسط پاپ، بازرگانان از كشورها و شهرهای مهم اروپایی مانند “پیزا” و “جنوا” فرآورده های مختلف از جمله محصولات نظامی و رزمی را برای فروش به آن شهر می آوردند.
از كارهای بسیار با ارزش صلاح الدین به كار گماردن افراد لایق و با تدبیر در پستهای مهم مملكتی بود از جمله منصوب نمودن وزیری به نام “الفاضل” (اهل عسقلان) كه همواره نقشی ارزنده در امور ایوبیان به عهده داشت.
در زمان صلاح الدین به دلیل علاقه شخصی وی به علوم دینی، فقهی و عرفانی، مراكز علمی و فرهنگی از جمله دانشگاه “الازهر” رونق بسیاری یافتند و فنون و صنایع آزادانه گسترش یافتند.
محاسن اخلاقی سلطان صلاح الدین ایوبی
سلطان صلاح الدین علاوه بر عبادات و اعمال صالحه، به صفات حسنه حاکمان، از قبیل، عدل، عفو، حلم، جود، سخاوت، مروت، شرافت، صبر و استقامت، شجاعت، فتوت، شهامت و علوّ همت آراسته بود. قاضی ابن شداد در این مورد مینویسد: «هفته ای دو بار روزهای دوشنبه و پنج شنبه ملاقات عمومی سلطان بود، در این دو روز، همه مردم اعم از فقهاء، قضات، علما، شاکیان کوچک و بزرگ، امیر و غریب، پیر و جوان، عام و خاص اجازه ملاقات و صحبت داشتند. شبانه روز یک بار پروندهها را بررسی می کرد و پس از تحقیق و بررسی کامل، آنها را امضا می نمود. هرگز هیچ سائل و نیازمندی را دست خالی برنمی گرداند و با توجه به همه این مشاغل، همیشه به ذکر و تلاوت مشغول بود. اگر شخصی برای دادخواهی و شکایت پیش ایشان می آمد، شخصاً بلند می شد و سخنانش را گوش می داد و دادرسی می کرد. یک مرتبه شخصی از خود سلطان به سلطان شکایت کرد، سلطان در این مورد تحقیق کرد و معلوم شد ادعای مدعی حقیقتی ندارد، اما باز هم سلطان شاکی را ناراضی برنگرداند، بلکه به خلعت و جایزه او را نواخت».
سلطان صلاح الدین بی نهایت بردبار بود. ابن خلکان، مورخ مشهور، نوشته است: «از اشتباهات و تقصیرات خدمتکاران و دوستان، مسامحه و گذشت می کرد، گاهی صحبت هایی می شنید که باعث رنجش و آزارش می شد، اما طوری وانمود می کرد که انگار اصلاً هیچ موضوعی پیش نیامده است، در طرز رفتارش هیچ تغییری به وجود نمی آمد.
سلطان صلاح الدین مردی شریف النفس، نرم دل، دلسوز و خیرخواه مردم بود، ظلم را به طور کلی نسبت به هیچ کس تحمل نمی کرد، و تاب دیدن پریشانی مستمندان و مستضعفین را نداشت. قاضی ابن شداد نوشته است: «سلطان اگر یتیمی را می دید با وی صحبتهای محبت آمیز و مشفقانه می نمود و او را دلجویی می کرد و چیزی به وی می بخشید و اگر سرپرستی نداشت کفالت او را بر عهده خویش می گرفت؛ اگر با شخصی ضعیف مواجه می شد او را مورد احسان قرار می داد.»
نویسنده و محقق غربی “استیون رانسیمان” در کتاب ارزشمند تاریخ جنگهای صلیبی درباره او چنین اظهار نظر کرده است: «… سلطان از نظر ظاهر مردی بود لاغر اندام، چهرهای محزون و آرام داشت که هر آن، با لبخندی نور و صفا میگرفت. رفتارش همواره به هنجار بود. سادگی را میپسندید و از خودنمایی و درشتی متنفر بود. دلبسته صحرا بود، با اینهمه از مطالعه و خواندن غافل نمی نشست… »
همین نویسنده در خصوص رقیب و دشمن صلیبی سلطان، یعنی “ریچارد شیردل” (پادشاه انگلیسی) اینگونه
قضاوت کرده است: «… او فردی ناخلف , همسری بیوفا و پادشاهی بیکفایت بود, اما در میدان جنگ سربازی بود بسیار شجاع و نامآور… »
صلاحالدین که به القاب “ابوالمظفر” و “سیفالدین” نیز مشهور بود، مردی متقی و روزگار خود را، در عین سلحشوری بسیار، به یاد خدا سپری میکرد و به شنیدن قرآن و احادیث پیامبر علاقه زیادی داشت. او شعائر مذهبی را بسیار محترم میشمرد و فردی بود منضبط.
وی فرمانروایی رئوف و مهربان و یاور مظلومان و انسانی سخاوتمند بود. در معاشرت رفتار نیكویی داشت و نكات ریز و درشت اخلاقی را به خوبی رعایت میكرد. در مجلس وی از كسی غیبت نمیشد. محبوبیت زیادی در میان مردم داشت و همه او را دوست داشتند. زبانش هرگز به سخنان ناروا آلوده نشد و گوشش جز قرآن و سخن نیكو چیزی نمیشنید. شجاع و دلیر و بلندهمت و صاحب عزمی فولادین بود.
از دیگر ویژگیهای سلطان صلاحالدین رفتار منصفانه با شكست خوردهها بود و همواره به عقاید پیروان دیگر مذاهب احترام میگذاشت.
شاید در طول تاریخ بشری به سختی بتوان سردار و سلطانی نیرومند و پیروز مانند صلاحالدین ایوبی را با خصائل انسانی و عالمانه یافت، چرا كه در طول تاریخ دو خصیصه پیروزی و گذشت كمتر قرین هم بودهاند.
وی به یكی از سرداران خود كه او را به عنوان والی روانه “حلب” میكرد چنین اندرز داد: «من تو را به خدای بزرگ كه منبع همه نعمتها است میسپارم. همیشه از اراده خداوند پیروی كن، چون همان راه صلح و آرامش است. مراقب باش كه هیچ وقت خون ناحق ریخته نشود، زیرا خون به ناحق ریخته شده هرگز باز نمیایستد. بكوش تا همیشه دل زیردستان خود را به دست آوری. خردمندانه از منافع جامعه اسلامی دفاع كن. زنهار كه هیچگاه احساسات بد نسبت به هیچكس نداشته باش».
وفات سلطان صلاح الدین
سلطان صلاح الدین ایوبی در روز چهارشنبه 4 مارس1193م. در سن 57 سالگی در شهر “دمشق” پس از ادای نماز صبح جان به جانآفرین تسلیم كرد.
سلطان صلاح الدین از دنیا رفت و اموال زیادی از خود برجای نگذاشت. هنگام مرگ طلا و نقرهای در خزانه خود باقی نگذاشت و تنها 47 درهم ناصری و یك دینار طلا داشت. خانه، املاك و مزرعهای نداشت. در سال آخر عمرش تصمیم گرفته بود عازم سفر حج شود اما به علت تنگدستی و ضیق وقت موفق نشد. صلاح الدین در اوج قدرت و پیروزی زندگی را بدرود گفت.
قهرمان سلحشور و سلطان سرزمین پهناور ایوبی كه سه پایتخت داشت (قاهره، دمشق و حلب) در حالی از دنیا رفت كه در منتهای فقر و ناداری قرار داشت. با اینكه “سلطان السلاطین” نامیده میشد، اطرافیانش برای هزینه مراسم خاكسپاری وی ناچار شدند مبلغی را قرض كنند.
صلاح الدین از خود 17 فرزند پسر و یک فرزند دختر برجای گذاشت.
مورخان در عزای از دست دادن صلاحالدین گفته اند: به راستی پس از مرگ خلفای راشدین، دنیای اسلام چنین ضربتی نخورده بود.
تاریخ جهادها و مبارزات افتخارآفرین سلطان صلاح الدین ایوبی
اولین تهاجم مسیحیان به قلمرو صلاح الدین
پادشاه اورشلیم (بودئن چهارم) و دیگر فرماندهان صلیبی همواره چشم طمع از مصر و حوزه های فرماندهی صلاح الدین برنمی داشتند. لذا با شنیدن آوازه حكومت صلاح الدین به فكر پیش دستی در امور نظامی برآمدند و در تاریخ 27 ماه ژوئیه سال 1174 به سوی “بندر اسكندریه” حركت كردند، ولی با درایت و شجاعتی كه صلاح الدین از خود نشان داد، مجبور به عقب نشینی شدند.
صلاحالدین در پائیز سال 1176 میلادی پس از تصرف سوریه، برادرش “تورانشاه” را به حكومت آنجا گماشته و خود به مصر بازگشت. در همین ایام بود که سلطلان صلاحالدین تصمیم به ضرب سكه برای حكومت خود گرفت، كه این نکته حاكی از اوج قدرت او بود. ضرب سکه به نام سلطان صلاح الدین زمانی بود که از دره نیل تا دره فرات و از حدود سرزمین “نوبی” تا كوههای ارمنستان صغیر، به ویژه اورشلیم، تحت حكومت و فرمانروایی حاکم مقتدر، مؤمن و باصلابتی همچون سلطان صلاحالدین بود. اما قدرت روز افزون و وسعت ممالک و سرزمینها، هیچگاه مانع از ژرفاندیشی و رفتار انسانی سلطان صلاحالدین نشد، گذشت و تسامحی که صفحات زرین تاریخ لشکرکشی های سلطان صلاح الدین ایوبی، مخصوصا در فتح بیت المقدس، را مزین نموده است گواه بسیار صادقی است بر این ادعا. سلطان صلاح الدین با وجود همه این قدرت و شوکت، هیچگاه مرگ را فراموش نکرده و همواره به فکر آمادگی برای قیامت و ملاقات با رب العالمین بود.
شكست ارتش صلیبیون در حطین از سلطان صلاح الدین ایوبی
در سوم ژوییه سال 1187 میلادی سلطان صلاح الدین ایوبی، لشكر صلیبیون فلسطین را در دامنه تپههای حطین در نزدیكی دریاچه طبریه به سختی شكست داد.
در این جنگ فرماندهان بزرگ صلیبی از جمله “گی دولوزینپان”، پادشاه بیت المقدس، “كنت ریمون”، حاكم طرابلس، “ژراردو ریدوفوردپ”، استاد اعظم فرقه مخوف تامپل، و لشكر صلیبیون فلسطین به سختی از سلطان صلاح الدین ایوبی شكست خوردند.
سلطان صلاح الدین علیرغم فجایعی كه صلیبیون در دوران حكمرانی خود در فلسطین مرتكب شده بودند، نسبت به اسیران رأفت اسلامی به خرج داده و آنها را مجازات نكرد.
سلطان صلاح الدین پس از این پیروزی در20 سپتامبر سال 1187 میلادی شهر بیت المقدس را محاصره كرد. شهر مدت كوتاهی پس از محاصره تسلیم شد.
به این ترتیب، در روز 3 ژوییه سال 1187 میلادی سلطان صلاح الدین ایوبی لشكر صلیبیون فلسطین را در دامنه تپههای حطین در نزدیكی دریاچه طبریه درهم شكست و به تسلط نزدیك به یك قرن آنها در سرزمین فلسطین پایان داد.
تصرف اورشلیم به دست سلطان صلاح الدین
در روز 20 سپتامبر سال 1187 میلادی برابر با 16 رجب سال 583 هجری قمری، سلطان صلاح الدین در جلو دروازههای شهر اورشلیم ظاهر و به فرماندهان شهر پیشنهاد صلح داده و خواستار تسلیم آنان شد.
صلیبیها در سال1099 میلادی مقارن با 492 هجری قمری، هنگامی كه شهر قدس را به تصاحب خود درآورده بودند، دهها هزار مسلمان و بعضا یهودیان و مسیحیان بومی را قتل عام کردند. “گود فری”، امیر سپاه صلیبی، در این خصوص برای پاپ، این طور نوشته است: «… اگر میخواهید بدانید با دشمنانی که در بیتالمقدس به دست ما افتادند چه معاملهای شد همین قدر بدانید که کسان (سربازان) ما در رواق سلیمان و در معبد مقدس در دریایی از خون مسلمانان میتاختند و خون تا زانوی اسبان ما می رسید.»
اکنون که پیروزی نصیب سلطان صلاحالدین شده بود وی تصمیم نداشت دست به عملی مشابه بزند، ولی بالیان دوم (Balian II )، كه حكومت شهر اورشلیم را بر عهده داشت، پیغام صلح فرستاده شده او را نپذیرفته بود. اما از یک سو صلابت سلطان صلاح الدین، رعب و وحشت را بر جان حاکمان اورشلیم افکنده بود، و از سویی دیگر آوازه مهربانی او به گوششان رسیده بود، لذا در آخر از درِ سازش درآمدند و شهر را در روز دوم اكتبر سال 1187 میلادی تسلیم نیروهای سلطان صلاحالدین نمودند.
سلطان صلاح الدین نه مانند حاكمان قاهر و غالب و خونریز وارد شهر اورشلیم شد و نه جایی را ویران و غارت كرد بلكه از رفتار پیامبران تبعیت نموده و گذشت و مهربانی را پیشه خود ساخت. وی با ساكنان شهر با ملایمت برخورد کرده و در ماندن و یا رفتن از آنجا مخیّرشان گذاشت. آنهایی که تصمیم به ماندن گرفتند به احدی اجازه تعدی به آنها نداد و آنهایی که قصد مهاجرت داشتند توشه و امکانات دریافت کردند و رفتند.
هنگامی كه تنی چند از متعصبین مسلمان به سلطان صلاحالدین توصیه كردند که ضریح مقدس عیسی- علیه السلام- را ویران و خاك آن را با گاوآهن شخم بزند تا دیگر كافران (مسیحیان) دلیلی برای آمدن به آنجا به عزم زیارت نداشته باشند، صلاح الدین پاسخ داد: «شایسته نیست چنین رفتار اهانت آمیزی با مكانی مقدس بشود.» این در حالی بود که مسیحیان یونان “قبة الصخره” را که برای مسلمانان مکانی مقدس به شمار می رفت، مورد بیحرمتی قرار داده بودند، اما با وجود این کسی نتوانست سلطان پیروزمند را وادار به عمل مشابه نسبت به كلیساهای مسیحی کند. او همواره در طول حیاتش حرمت مکانهای مقدس دیگر ادیان را نگاه داشت.
با فتح اورشلیم به دست نیروهای مسلمان، (بنا به گفته یهودا الحریزی مورخ یهودی) یهودیان که قبلا مجاز به زیارت اماکن مقدس خود نبودند، اجازه یافتند به آنجا آمده و به زیارتگاههای خود دست تبرک بسایند.
سلطان صلاح الدین به صراحت اعلام كرده بود كه پیروان مذاهب ابراهیمی را كه از هر كجای جهان به اورشلیم بیایند به طیب خاطر خواهد پذیرفت.
با پخش خبر فتح اورشلیم به دست سلطان صلاحالدین در سال 1190 م. (586 هـ. ق.) پاپ و پیروان اروپایی او تصمیم به بسیج کردن مسیحیان و حرکتی مجدد به سوی سرزمین مقدس گرفتند.
این بار بسیج کردن جنگجویان مسیحی بسیار جدی بود، به طوری که “ریچارد اول”، پادشاه انگلیس، معروف به “ریچارد شیردل” و “فلیپ اگوست”، پادشاه فرانسه، راساً وارد معرکه شده بودند و یک سال بعد در محاصره شهر “عکا” به اتفاق هم شرکت کردند.
یک سال و نیم از زد و خورد میان نیروهای صلیبی و مسلمانان میگذشت ولی هر بار شکست و پیروزی طرفین چنان نبود که قضیه را فیصله کند و بدین ترتیب جنگ حالت فرسایشی به خود گرفته بود. اما در نهایت، دو پادشاه اروپایی و سپاهیانشان که در طول جنگهای پیاپی رنجها و صدمات زیادی را متحمل شده بودند، ناچار به صلح با سلطان صلاح الدین شدند. آنان فرماندهی و رشادت سلطان صلاحالدین را بسیار دستکم گرفته بودند و بدین ترتیب بود که سلطان به تنهایی در برابر قشون اروپا و اعزام پیاپی نیروهای تازه نفس مسیحی از غرب به شرق آنچنان از خود پایداری نشان داد که همواره در تاریخ به دیده تحسین دوست و دشمن نگریسته شده است.
قرارداد صلح یاد شده میان نیروهای متخاصم به مدت پنج سال به قوت خود پایدار بود که این قرارداد به اعتقاد دانشمندان و مورخین جنگهای صلیبی، برای مسیحیان اروپا آثار مثبتی نیز به ارمغان آورده و آنها را با تمدن و علوم و فنون جوامع مسلمان در شرق آشنا نمود.
آغاز محاصره بیت المقدس و فتح آن توسط سلطان صلاح الدین ایوبی
سلطان صلاح الدین ایوبی، پس از اینکه ارتش صلیبی را در جنگ حطین درهم کوبید، در روز ۲۰ سپتامبر سال ۱۱۸۷ میلادی، محاصره شهر بیت المقدس را آغاز کرد.
سلطان صلاح الدین در جنگ حطین صلیبیون را چنان شکست سختی داد که دیگر آنها قادر به اعزام نیروهای کمکی برای دفاع از شهر بیت المقدس نبودند. به همین علت شهر بیت المقدس چند روز پس از آغاز محاصره، با تسلیم شدن حاکم و ساکنان آن، توسط سلطان صلاح الدین فتح می شود.
سلطان صلاح الدین پیروزمندانه وارد بیت المقدس می شود و مطابق خُلق و خو و رأفت اسلامی که در وجودش نهادینه شده بود، به سپاهیانش دستور می دهد که از کشتار مسیحیان خودداری کنند. این در حالی بود که هنگام تصرف بیت المقدس توسط سپاهیان صلیبی در سال ۱۰۹۹ میلادی آنها مسلمانان را قتل عام کرده و آنان را به فجیع ترین شیوه ها به قتل رسانده بودند. سلطان صلاح الدین ثروتمندان شهر را در قبال دریافت فدیه آزاد می کند. او سپس فرقه های “تامپلیه” و “هوسپبتالیه” که از راهبان سرباز تشکیل شده بودند را مجبور می کند تا فدیه ۷۰۰۰ نفر از فقرای شهر را بپردازند.
خبر سقوط بیت المقدس تاثیر یک بمب را در اروپای مسیحی داشت. علیرغم به راه انداختن جنگهای صلیبی دیگر، صلیبیون دیگر هرگز موفق به باز پس گیری بیت المقدس نشدند.
با این حال ، سلطان صلاح الدین بنا به رأفت اسلامی به مسیحیان اجازه داد برای زیارت آرامگاه مسیح آزادانه به بیت المقدس سفر کنند.
و به این ترتیب سلطان صلاح الدین موفق شد شهر بیت المقدس، قبله اول مسلمین جهان، كه نزدیك به یك قرن قبل از این تاریخ، توسط صلیبیون در جریان نخستین جنگهای صلیبی اشغال شده بود را آزاد كرده و به دامان اسلام بازگرداند.
اما متاسفانه پس از سلطان صلاح الدین حاکمان مسلمان نتوانستند این مکان مقدس را از یورش دشمنان اسلام و یهودیان، در امان نگه دارند و یهودیان با مکر و حیله و در واقع با پشتیبانی سردمداران مسیحی، که حقد و کینه سلطان صلاح الدین در وجود آنان نهفته بود و همواره به فکر انتقام از او بودند، دوباره به بیت المقدس و قدس شریف هجوم آورده و آن را تحت اشغال خود درآوردند و انواع هتک حرمتها و بی احترامیها به این اماکن مقدسه، و انواع ظلمها و جنایتها را در حق ساکنان بیت المقدس و فلسطین روا داشته و می دارند.
امروز در بین امت اسلامی جای خالی حاکمان مؤمن، مقتدر و تهجدگزاری همچوون سلطان صلاح الدین ایوبی- رحمه الله- به خوبی احساس می شود. به امید اینکه خداوند متعال امثال صلاح الدین ایوبی را در میان امت مسلمه مبعوث نماید تا یکبار دیگر عزت و سربلندی امت اسلامی را به آنان بازگرداند.
___________________________________
منابع و ماخذ:
1. دائرةالمعارف بریتانیكا
2. تاریخ جنگهای صلیبی، تألیف: نوشته استیون رانسیمان
3. تاریخ قرون وسطی، تألیف: آلبرماله
4. مقدمه ابن خلدون
5. صلاح الدین ایوبی، تألیف: آلبر شاندور
6. جنگهای صلیبی، تألیف: آنتونی وست
7. تاریخ ایوبیان، تألیف: جمال‌الدین محمد بن سالم بن واصل
8. تاریخ دعوت و اصلاح، تألیف: علامه سید ابوالحسن علی ندوی (رح).