دین اسلام دارای پنج رکن است که ایمان به ملائکه با آن کیفیتی که شارع برای آنها بیان نموده است، یکی از ارکان اسلام است که بدون باور داشتن به ملائکه و اعتقاد به وجود آنها، ایمان انسان در بارگاه الهی به هیچ وجه مورد قبول نخواهد بود.
اما در مورد اینکه آیا وجوب ایمان به ملائکه از قرآن و حدیث ثبوتی دارد یا خیر؟ باید گفت که هم در قرآن و هم در سنت، آیات و احادیث متعددی است که به این موضوع تصریح دارند. به عنوان مثال در آیات پایانی سوره مبارکه بقره به صورت کلی وجود ایمان به ملائکه ذکر شده است، آنجا که خداوند متعال می فرماید: «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلآئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ وَقَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ»؛ ( پيامبر بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ايمان آورده است، و مؤمنان همگى به خدا و فرشتگان و كتابها و فرستادگانش ايمان آوردهاند (و گفتند:) ميان هيچ يك از فرستادگانش فرق نمىگذاريم و گفتند: شنيديم و گردن نهاديم. پروردگارا! آمرزش تو را (خواستاريم) و فرجام به سوى تو است). [بقره:285]. همچنین احادیث متعددی نیز بیانگر وجود ملائکه در عالم هستی می باشند. به عنوان مثال در قمستی از یک حدیث طولانی آمده است که آنحضرت صلی الله علیه وسلم فرمودند: «ثُمَّ فَتَرَ عَنِّى الْوَحْىُ فَتْرَةً، فَبَيْنَا أَنَا أَمْشِى سَمِعْتُ صَوْتًا مِنَ السَّمَاءِ، فَرَفَعْتُ بَصَرِى قِبَلَ السَّمَاءِ فَإِذَا الْمَلَكُ الَّذِى جَاءَنِى بِحِرَاءٍ قَاعِدٌ عَلَى كُرْسِىٍّ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ ، فَجُئِثْتُ مِنْهُ حَتَّى هَوَيْتُ إِلَى الأَرْضِ ، فَجِئْتُ أَهْلِى فَقُلْتُ زَمِّلُونِى زَمِّلُونِى . فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى ( يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ ) إِلَى (فَاهْجُرْ)»؛ (سپس برای مدتی وحی قطع شد. یکبار در حال قدم زدن بودم که در آسمان صدایی شنیدم، به سوی آسمان نگاه کردم ناگهان همان فرشته ای که در غار حراء نزد من می آمد را دیدم که بر روی یک صندلی در بین آسمان و زمین نشسته است، بسیار وحشت زده شدم به طوری که به زمین افتادم. بلافاصله نزد خانواده ام رفتم و گفتم: من را [با چیزی] بپیچانید، من را بپیچانید. سپس آیات ابتدائی سوره مدثر تا «فاهجر» نازل شد). [صحیح بخاری: 3238].
حقیقت فرشتگان و صفات آنان
با توجه به اینکه فرشتگان مربوط به عالم غیب بوده و ما انسانها قادر به دیدن آنها نیستیم لذا باید آنها را فقط مطابق آنچه که در آیات و احادیث صحیح و متواتر آمده است، توصیف کنیم. برخی از صفاتی که در آیات و احادیث در مورد خصوصیات فرشتگان ذکر شده اند عبارتند از:
1- فرشتگان از نور خلق شده اند: در صحیح مسلم روایتی از ام المومنین عائشه صدیقه- رضی الله عنها- آمده است که آنحضرت صلی الله علیه وسلم فرمودند: «خُلقتِ الملائکة من نور، و خُلق الجانّ من مارج من نار، و خُلق آدم مما وصف لکم»؛ ( فرشتگان از نور خلق شده اند، جنها از شعله آتش خلق شده اند، و آدم از آنچه که برای شما توصیف شده ( یعنی از خاک) خلق شده است). [صحیح مسلم:2996].
2- فرشتگان دارای جسم هستند: فرشتگان روح مجرد نبوده بلکه جسم اند و در بین انسانها موجودند اما انسانها با چشم ظاهری قادر به دیدن آنها نیستند. در حدیث شماره (2238) در صحیح بخاری “کتاب بدء الخلق” آمده است که آنحضرت صلی الله علیه وسلم، حضرت جبرئیل را در حالی در آسمان مشاهده فرمود که جبرئیل بر بر روی یک صندلی در بین زمین و آسمان، نشسته بود که این کیفیت، دلالت بر جسم بودن فرشتگان دارد.
3- فرشتگان دارای بال هستند: اینکه فرشتگان دارای بال و پر هستند به صراحت در قرآن کریم آمده است؛ خداوند متعال در ابتدای سوره فاطر می فرماید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاء إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»؛ (سپاس خداى را كه پديدآورنده آسمان و زمين است [و] فرشتگان را كه داراى بالهاى دوگانه و سهگانه و چهارگانهاند پيامآورنده قرار داده است. در آفرينش هر چه بخواهد مىافزايد زيرا خدا بر هر چيزى تواناست). [فاطر:1]. در این آیه به صراحت آمده است که ملائکه دارای بالهایی هستند که برخی دارای دو بال، برخی سه بال، برخی چهار بال و به همین ترتیب هر کدام دارای بالهای متعددی می باشند. همچنین در حدیثی از حضرت عبدالله بن مسعود رضی الله عنه آمده است که می فرماید: «أن الرسول علیه الصلاَة و السلام رأی جبرئیل علیه السلام له ستمئة جناح»؛ (آنحضرت صلی الله علیه وسلم حضرت جبرئیل را دید که ششصد بال داشت). [صحیح بخاری: 3232].
4- فرشتگان خواهشات بشری و حیوانی ندارند: فرشتگان نمی خورند، نمی نوشند، نمی خوابند، تولید مثل نمی کنند و هیچ کدام از عادتها و غرایز بشری را ندارند. حتی فرشتگان تا لحظه دمیدن اول صور، زنده اند و نمی نمیرند، چنانکه قرآن عظیم الشان می فرماید: «وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِيَامٌ يَنظُرُونَ»؛ (و در صور دميده مىشود پس هر كه در آسمانها و هر كه در زمين است بيهوش مىافتد مگر كسى كه خدا بخواهد، سپس بار ديگر در آن دميده مىشود و بناگاه آنان بر پاى ايستاده مىنگرند).[زمر:68]. همچنین خداوند متعال در قرآن کریم آن دسته از کفاری که فرشتگان را به صفت مؤنث توصیف می کنند مورد نکوهش و مذمت قرار داده و می فرماید: «وَجَعَلُوا الْمَلَائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبَادُ الرَّحْمَنِ إِنَاثًا أَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُكْتَبُ شَهَادَتُهُمْ وَيُسْأَلُونَ»؛ (و فرشتگانى را كه خود، بندگان رحمانند مادينه [و دختران او] پنداشتند. آيا در خلقت آنان حضور داشتند؟ گواهى ايشان به زودى نوشته مىشود و [از آن] پرسيده خواهند شد). [زخرف:19].
5- تشکل به اشکال مختلف: به فرشتگان این قدرت داده شده است که می توانند به اشکال مختلف درآیند. البته فرشتگان به اشکال زیبا و انسانهای صالح و نیک در می آیند. ظاهر شدن حضرت جبرئیل به صورت یک انسان زیبا و خوش قیافه در مقابل حضرت مریم و بشارت تولد حضرت عیسی علیه السلام (آیات16-19 سوره مریم)، ظاهر شدن فرشتگان به عنوان میهمانان حضرت ابراهیم؛ (آیات24- 28سوره الذاریات) و موارد دیگری در قرآن نمونه های بارزی اند که به این موضوع اشاره دارند. در احادیث متعددی نیز این مطلب به اثبات رسیده است. مثلا در “کتاب الایمان” صحیح مسلم حدیثی از حضرت عمر رضی الله عنه روایت شده است که یک بار حضرت جبرئیل علیه السلام به صورت یک انسان با لباسهای سفید و موهای سیاه در مقابل آنحضرت صلی الله علیه وسلم حاضر شده و در مورد اسلام، ایمان، احسان، قیامت و نشانه های آن از پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم سؤال کرد. همچنین در برخی احادیث آمده است که حضرت جبرئیل، گاهی اوقات به شکل حضرت “دحیه کلبی” رضی الله عنه که صحابی خوش صورتی بود، ظاهر می شد.
6- فرشتگان دارای نیروی خارق العاده ای هستند: فرشتگان دارای نیرو و قدرت خارق العاده و بالایی هستند که خداوند به آنها عنایت فرموده است. آنها سپاه خداوندی هستند که قادر به انجام افعالی اند که انسانها از انجام آن عاجزاند. مانند: پیمودن مسافتهای طولانی در کمترین وقت، یا برداشتن و انتقال اشیای سنگین مانند کوهها، شهرها و … . در مورد سرعت فرشتگان قرآن کریم می فرماید: «تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ»؛ (فرشتگان و روح، در روزى كه مقدارش پنجاه هزار سال است به سوى او بالا مىروند). [معارج:4]. منظور از “الروح” در این آیه، حضرت جبرئیل علیه السلام است. در مورد قدرت فرشتگان و برداشتن کوهها و زیر و رو کردن شهرها، قرآن کریم واقعه بالا بردن کوه طور بر روی بزرگان یهود (آیه 171 سوره اعراف): «وَإِذ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ كَأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَظَنُّواْ أَنَّهُ وَاقِعٌ بِهِمْ خُذُواْ مَا آتَيْنَاكُم بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُواْ مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»؛ (و [ياد كن] هنگامى را كه كوه [طور] را بر فرازشان سايبانآسا برافراشتيم و چنان پنداشتند كه [كوه] بر سرشان فرو خواهد افتاد [و گفتيم] آنچه را كه به شما دادهايم به جد و جهد بگيريد و آنچه را در آن است به ياد داشته باشيد شايد كه پرهيزگار شويد)، و همچنین زیرو رو شدن شهر قوم لوط (آیات 72-76) سوره حجر؛«لَعَمْرُكَ إِنَّهُمْ لَفِي سَكْرَتِهِمْ يَعْمَهُونَ*فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ مُشْرِقِينَ*فَجَعَلْنَا عَالِيَهَا سَافِلَهَا وَأَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِّن سِجِّيلٍ*إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَاتٍ لِّلْمُتَوَسِّمِينَ*وَإِنَّهَا لَبِسَبِيلٍ مُّقيمٍ»؛ (به جان تو سوگند كه آنان در مستى خود سرگردان بودند پس به هنگام طلوع آفتاب فرياد [مرگبار] آنان را فرو گرفت و آن [شهر] را زير و زبر كرديم و بر آنان سنگهايى از سنگ گل بارانديم. به يقين در اين [كيفر] براى هوشياران عبرتهاست و [آثار] آن [شهر هنوز] بر سر راهى برجاست) كه فرشتگان به دستور الهی این شهر را زیر و رو کردند). را ذکر نموده است.
7- فرشتگان قبل از خلقت آدم، خلق شده اند: واقعه خلقت حضرت آدم- علیه السلام- که در جاهای متعددی از قرآن کریم ذکر شده است، بیانگر این مطلب است که فرشتگان قبل از خلقت حضرت آدم خلق شده اند.
8- فرشتگان معصوم از هر نوع گناهند: فرشتگان موجودات معصومی بوده و به هیچ وجه نافرمانی خداوند را نمی کنند. تمامی دستورات الهی را به طور اکمل انجام داده و از هر گونه گناه کبیره و صغیره پاک و مبرّا هستند. قرآن کریم در سوره تحریم می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ»؛ (اى كسانى كه ايمان آوردهايد خود و اهل خود را از آتشى كه سوخت آن مردم و سنگهاست حفظ كنيد، بر آن [آتش] فرشتگانى خشن [و] سختگير [گمارده شده] اند از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپيچى نمىكنند و آنچه را كه مامورند انجام مىدهند).[تحریم:6].
9- فرشتگان مظهر خوف و تعظیم الهی هستند: قرآن کریم می فرماید: «وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَالْمَلاَئِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصِيبُ بِهَا مَن يَشَاء وَهُمْ يُجَادِلُونَ فِي اللّهِ وَهُوَ شَدِيدُ الْمِحَالِ»؛ (رعد به حمد او- خداوند- و فرشتگان [جملگى] از بيمش تسبيح مىگويند و صاعقهها را فرو مىفرستند و با آنها هر كه را بخواهد مورد اصابت قرار مىدهد در حالى كه آنان درباره خدا مجادله مىكنند و او سخت كيفر دهنده است). [رعد:13] همچنین در جایی دیگر می فرماید: «وَلِلّهِ يَسْجُدُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مِن دَآبَّةٍ وَالْمَلآئِكَةُ وَهُمْ لاَ يَسْتَكْبِرُونَ*يَخَافُونَ رَبَّهُم مِّن فَوْقِهِمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ»؛ (و آنچه در آسمانها و آنچه در زمين از جنبندگان و فرشتگان است براى خدا سجده مىكنند و تكبر نمىورزند از پروردگارشان كه حاكم بر آنهاست مىترسند و آنچه را مامورند انجام مىدهند). [نحل:49-50].
10- فرشتگان مقربان و محبوبان درگاه الهی اند: آیات ذیل به خوبی بیانگر این مطلبند.
«لَّن يَسْتَنكِفَ الْمَسِيحُ أَن يَكُونَ عَبْداً لِّلّهِ وَلاَ الْمَلآئِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَمَن يَسْتَنكِفْ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيهِ جَمِيعًا»؛ (مسيح از اينكه بنده خدا باشد هرگز ابا نمىورزد و فرشتگان مقرب [نيز ابا ندارند] و هر كس از پرستش او امتناع ورزد و بزرگى فروشد به زودى همه آنان را به سوى خود گرد مىآورد).[نساء:172]
«كَلَّا إِنَّ كِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِي عِلِّيِّينَ*وَمَا أَدْرَاكَ مَا عِلِّيُّونَ*كِتَابٌ مَّرْقُومٌ*يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ»؛ (نه چنين است، [بلكه] در حقيقت كتاب نيكان در عليّون است و تو چه دانى كه عليّون چيست؟. كتابى است نوشتهشده [که]مقربان آن را مشاهده خواهند كرد) [مطففین:18-21].
«وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُّكْرَمُونَ*لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ»؛ (و گفتند [خداى] رحمان فرزندى اختيار كرده، منزه است او. بلكه [فرشتگان] بندگانى ارجمندند كه در سخن بر او پيشى نمىگيرند و خود به دستور او كار مىكنند) [انبیاء:26-27] در این آیه خداوند متعال، فرشتگان را بندگان مکرّم و مشرّف معرفی کرده و کسانی که آنها را{العیاذ بالله} فرزندان خدا می دانند، به شدت مورد نکوهش و ملامت قرار می دهد.
تعداد فرشتگان
تعداد فرشتگان را به جز خداوند متعال، هیچ کس دیگری نمی داند. آنچه که از آیات و احادیث برداشت می شود این است که تعداد آنها بسیار زیاد است. در قرآن کریم آمده است: «وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ»؛(سپاهيان پروردگارت را جز او- خداوند- نمىداند) [مدثر:31]. همچنین در حدیثی آمده است که آنحضرت صلی الله علیه وسلم می فرماید: «إِنِّى أَرَى مَا لاَ تَرَوْنَ وَأَسْمَعُ مَا لاَ تَسْمَعُونَ أَطَّتِ السَّمَاءُ وَحُقَّ لَهَا أَنْ تَئِطَّ مَا فِيهَا مَوْضِعُ أَرْبَعِ أَصَابِعَ إِلاَّ وَمَلَكٌ وَاضِعٌ جَبْهَتَهُ سَاجِدًا لِلَّهِ»؛ (من چیزی را می بینم و می شنوم که شما نمی بینید و نمی شنوید. آسمان لرزید و حق دارد که بلرزد،[ زیرا] هیچ جایی به اندازه چهار انگشت نیست مگر اینکه یک فرشته پیشانیش را در آن گذاشته و برای خدا سجده می کند) [ترمذی: کتاب الزهد؛2312].
وظائف فرشتگان
در نصوص شرعی آمده است که فرشتگان گروههای متعددی هستند که هر کدام دارای وظایف و مسئولیتهای ویژه ای می باشند. برخی از وظایف فرشتگان عبارتند از:
1- وحی: وظیفه وحی، مخصوص حضرت جبرئیل علیه السلام است که پیام و دستورات الهی را به پیامبران و آنان به مردم می رساندند. خداوند متعال در مورد وظیفه حضرت جبرئیل می فرماید: «وَإِنَّهُ لَتَنزِيلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ*نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ *عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ»؛(و راستى كه اين [قرآن] وحى پروردگار جهانيان است، روح الامين آن را بر دلت نازل كرد تا از [جمله] هشداردهندگان باشى) [شعراء:192-194].
آنحضرت صلی الله علیه وسلم نیزمی فرمایند: «إن روح القدس نفث فی روعی أن نفساً لن تموت حتی تستکمل أجلها و تستوعب رزقها، فاتقوالله و أجملوا فی الطلب، و لا یحملن أحدکم استبطاء الرزق أن یطلبه بمعصیة الله، فان الله لاینال ما عنده إلا بطاعته»؛ ( همانا رو ح القدس- جبرئیل- در گریبان من دمید( الهام کرد که) هیچ شخصی نمی میرد تا اینکه اجلش را کامل کرده و رزقش را به طور کامل دریافت نماید، از خدا بترسید و به خوبی ( و از راه حلال) آن را جستجو کنید و به تاخیر افتادن روزی، سبب نشود تا شما آن را از راه نافرمانی خدا طلب کنید. و خداوند از آنچه که در نزدش است [به کسی نمی رساند] مگر از راه اطاعت و فرمانبرداری) [مستدرک حاکم 2/4].
2- تقسیم رزق: یکی دیگر از وظایف فرشتگان، تقسیم رزق و متعلقات آن از قبیل ابر و باران و … می باشد که مسئولیت این موضوع بر عهده حضرت “میکائیل” است.
3- دمیدن صور: دمیدن صور، مسئولیت حضرت “اسرافیل” علیه السلام است که در احادیث آمده است که حضرت اسرافیل چیزی شبیه یک شیپور در دست دارد( صور) و به دستور خداوند، اولین بار در آن می دمد که در نتیجه آن هر موجود جنبنده ای که در زمین و آسمان وجود دارد هلاک شده و می میرند. سپس برای دومین بار در صور دمیده می شود که بعد از آن تمامی اموات، زنده می شوند. آیه قرآنی ذیل به همین مطلب تصریح دارد: « وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِيَامٌ يَنظُرُونَ»؛ (و در صور دميده مىشود پس هر كه در آسمانها و هر كه در زمين است بيهوش درمىافتد مگر كسى كه خدا بخواهد سپس بار ديگر در آن دميده مىشود و بناگاه آنان بر پاى ايستاده مىنگرند) [زمر:67]
4ـ قبض ارواح: در مورد اینکه مسئولیت قبض ارواح، بر عهده یکی از ملائکه است یا بیشتر؟ آنچه در آیات قرآن آمده است متفاوت است. در آیه 61 سروه انعام می فرماید: «وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُم حَفَظَةً حَتَّىَ إِذَا جَاء أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لاَ يُفَرِّطُونَ.»؛( و اوست كه بر بندگانش قاهر [و غالب] است و نگهبانانى بر شما مىفرستد تا هنگامى كه يكى از شما را مرگ فرا رسد فرشتگان ما جانش بستانند در حالى كه كوتاهى نمىكنند) [انعام:61] از این آیه این طور برداشت می شود که تعداد ملائکه مسئول قبض ارواح بیش از یکی می باشد. اما در آیه ای دیگر از قرآن کریم آمده است: « وَقَالُوا أَئِذَا ضَلَلْنَا فِي الْأَرْضِ أَئِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُم بِلِقَاء رَبِّهِمْ كَافِرُونَ* قُلْ يَتَوَفَّاكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ»؛ (و گفتند آيا وقتى در [دل] زمين گم شديم آيا [باز] ما در خلقت جديدى خواهيم بود [نه] بلكه آنها به لقاى پروردگارشان [و حضور او] كافرند بگو فرشته مرگى كه بر شما گمارده شده جانتان را مىستاند آنگاه به سوى پروردگارتان بازگردانيده مىشويد) [سجده:10-11] که در این آیه معلوم می شود که، قبض ارواح توسط یکی از ملائکه انجام می گیرد.
علما، محدثین و مفسرین جهان اسلام در توجیه و چگونگی جمع بین این آیات گفته اند: گروهی از ملائکه مسئولیت قبض ارواح را بر عهده دارند که ریاست این گروه با “ملک الموت” است. گاهی اوقات، قبض ارواح منسوب به رئیس گروه (ملک الموت) می شود و گاهی منسوب به تمامی اعضای گروه. در برخی روایات آمده است که نام ملک الموت “عزرائیل” (به معنای عبدالجبار) می باشد.
نکته دیگر در این موضوع اینکه؛ در احادیث ذکر شده است که ملک الموت در هنگام قبض ارواح کفار با شکل و هیأتی زشت و ترسناک ظاهر می شود و با شدت و سختی روح را از بدنشان جدا می کند، اما در هنگام قبض ارواح مومنین با هیأتی زیبا ظاهر شده و با نرمی و لطافت روح را از بدنشان جدا می سازد.
آیات ابتدایی سوره “النازعات” به همین مطلب اشاره دارد؛ قرآن عظیم الشأن می فرماید: «وَالنَّازِعَاتِ غَرْقًا*وَالنَّاشِطَاتِ نَشْطًا»؛( سوگند به فرشتگانى كه [از كافران] به سختى جان ستانند و به فرشتگانى كه جان [مؤمنان] را به آرامى گيرند) [ النازعات:1-2]. علامه علامه فخرالدین رازی- رحمه الله- در تفسیر این دو آیه می فرماید: «”نزع” به معنای به سختی بیرون کشیدن، و “نشط” به معنای به نرمی و آرامی بیرون کشیدن، می باشد، لذا «والنازعات غرقاً» اشاره به ملائکه ای است که ارواح کفار را قبض می کنند و «الناشطات نشطاً» اشاره به ملائکه ای است که ارواح مومنین را قبض می کنند). [تفسیر رازی:8/315].
5- حفاظت انسان از آفات و بلاها: گروهی از فرشتگان، انسان را از آفات و بلاها حفاظت می کنند و به جز آنچه که در تقدیر انسان نوشته شده است بلا و آفتی دیگر بر او طاری نخواهد شد. آیه ذیل اشاره به همین مطلب دارد. « لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلاَ مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍ»؛ (براى او فرشتگانى است كه پى در پى او را به فرمان خدا از پيش رو و از پشتسرش پاسدارى مىكنند، در حقيقت خدا حال قومى را تغيير نمىدهد تا آنان حال خود را تغيير دهند و چون خدا براى قومى آسيبى بخواهد هيچ برگشتى براى آن نيست و غير از او حمايتگرى براى آنان نخواهد بود)[رعد:11].
در حدیثی از ابوداود به روایت از حضرت علی رضی الله عنه منقول است که به همراه هر انسان، چند فرشته برای نگهبانی او مقرّر است که از او مراقبت می کند تا اتفاق و مصیبتی برایش پیش نیاید. البته هر گاه حکم الهی برای مبتلا کردن انسان در بلا و مصیبت نافذ گردد در آن لحظه فرشتگان نگهبان از آن شخص کناره گیری می کنند.
خلاصه اینکه این گروه از فرشتگان، انسان را از مصایب و آفات دینی و دنیوی، در حال خواب و بیداری حفظ می کنند. حضرت کعب احبار می فرماید: اگر این نگهبانان خداوندی نباشند، جن ها زندگی را بر انسان تنگ می کنند. [ معارف القرآن 2/376].
6- نوشتن تقدیر: گروهی از فرشتگان مأمور نوشتن تقدیر، اجل، رزق، سعادت و شقاوت هر شخص در هنگامی که در رحم مادرش قرار دارد، می باشند. حضرت عبدالله بن مسعود رضی الله عنه می فرماید: آنحضرت صلی الله علیه وسلم فرمودند:«إِنَّ أَحَدَكُمْ يُجْمَعُ خَلْقُهُ فِى بَطْنِ أُمِّهِ أَرْبَعِينَ يَوْمًا ، ثُمَّ يَكُونُ عَلَقَةً مِثْلَ ذَلِكَ ، ثُمَّ يَكُونُ مُضْغَةً مِثْلَ ذَلِكَ ، ثُمَّ يَبْعَثُ اللَّهُ مَلَكًا ، فَيُؤْمَرُ بِأَرْبَعِ كَلِمَاتٍ ، وَيُقَالُ لَهُ اكْتُبْ عَمَلَهُ وَرِزْقَهُ وَأَجَلَهُ وَشَقِىٌّ أَوْ سَعِيدٌ . ثُمَّ يُنْفَخُ فِيهِ الرُّوحُ»؛(خلقت هر یک از شما چهل روز در شکم مادرش طول می کشد، سپس بعد از چهل روز به صورت لخطه خونی درآمده و بعد از آن پس از چهل روز به تکه گوشتی تبدیل شده و سپس خداوند فرشته ای را می فرستد و به او دستورداده می شود که چهار چیز را بنویسد. به او گفته می شود که عمل، رزق، اجل، شقاوت و سعادت او را بنویس و سپس روح در او دمیده می شود». [صحیح بخاری؛ 3208].
7- نوشتن اعمال نیک و بد انسانها: خداوند متعال برای هر انسان دو فرشته مأمور کرده است که اعمال او را می نویسند. قرآن کریم می فرماید: «إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِيدٌ* مَا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ»؛ (آنگاه كه دو [فرشته] دريافتكننده از راست و از چپ مراقب نشستهاند [آدمى] هيچ سخنى را به لفظ درنمىآورد مگر اينكه مراقبى آماده نزد او [آن را ضبط مىكند]) [ق:17-18] از این دو آیه اینگونه معلوم می شود که نام این دو فرشته “رقیب” و “عتید” است. این دو فرشته تمام اعمال انسانها اعم از کوچک و بزرگ را یادداشت می کنند. خداوند متعال می فرماید: «وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ* كِرَامًا كَاتِبِينَ* يَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ»؛ (و قطعا بر شما نگهبانانى [گماشته شده]اند، [فرشتگان] بزرگوارى كه نويسندگان [اعمال شما] هستند، آنچه را مىكنيد مىدانند.) [انفطار:9-12].
8- بشارت دادن مومنین در لحظه مرگ: الله تعالی می فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ* نَحْنُ أَوْلِيَاؤُكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِي أَنفُسُكُمْ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَدَّعُونَ»؛ (در حقيقت كسانى كه گفتند پروردگار ما خداستسپس ايستادگى كردند فرشتگان بر آنان فرود مىآيند [و مىگويند] هان بيم مداريد و غمگين مباشيد و به بهشتى كه وعده داده شده بوديد شاد باشيد، در زندگى دنيا و در آخرت دوستانتان ماييم و هر چه دلهايتان بخواهد در [بهشت] براى شماست و هر چه خواستار باشيد در آنجا خواهيد داشت) [فصلت:30-31].
9- رسیدگی به امور اهل بهشت: گروهی از فرشتگان مسئول خدمت رسانی به بهشتیان و برآورده کردن نیازهای آنان می باشند. آیه 73سوره زمر، به همین مطلب اشاره دارد: «وَسِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ»؛ (و كسانى كه از پروردگارشان پروا داشتهاند گروه گروه به سوى بهشتسوق داده شوند تا چون بدان رسند و درهاى آن [به رويشان] گشوده گردد و نگهبانان آن به ايشان گويند سلام بر شما خوش آمديد در آن درآييد [و] جاودانه [بمانيد]).
10- اجرای حکم و عذاب های الهی در مورد اهل دوزخ: قرآن کریم می فرماید: « وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلَّا مَلَائِكَةً وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِّلَّذِينَ كَفَرُوا»؛ (و ما موكلان آتش را جز فرشتگان نگردانيديم و شماره آنها را جز آزمايشى براى كسانى كه كافر شده‌اند قرار نداديم) [مدثر:31]. در جایی دیگر از قرآن کریم آمده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ»؛ (اى كسانى كه ايمان آوردهايد خود و اهل خود را از آتشى كه سوخت آن مردم و سنگهاست حفظ كنيد. بر آن [آتش] فرشتگانى خشن [و] سختگير [گمارده شده] اند از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپيچى نمىكنند و آنچه را كه مامورند انجام مىدهند) [تحریم:6]. همچنین در قرآن کریم تصریح شده که نام رئیس گروه ملائکه دوزخ “مالک” است؛ « إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي عَذَابِ جَهَنَّمَ خَالِدُونَ* لَا يُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَهُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ* وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَكِن كَانُوا هُمُ الظَّالِمِينَ* وَنَادَوْا يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ إِنَّكُم مَّاكِثُونَ»؛ (بىگمان مجرمان در عذاب جهنم ماندگارند [عذاب] از آنان تخفيف نمىيابد و آنها در آنجا نوميدند و ما بر ايشان ستم نكرديم بلكه خود ستمكار بودند، و فرياد كشند اى مالك [بگو] پروردگارت جان ما را بستاند. پاسخ دهد شما ماندگاريد) [زخرف:74-77].
اثر ایمان به فرشتگان در زندگی انسان
ایمان و اعتقاد به فرشتگان با تمام صفات و وظایفی که برای هر کدام از آنها در قرآن و احادیث ذکر شده است، فواید و اثرات مثبت بسیاری در زندگی انسان دارد. مهم ترین این فواید عبارتند از:
1- دلیلی بر ایمان صادقانه: از آنجایی که فرشتگان مربوط به عالم غیب بوده و در دنیا و با چشم ظاهری قابل رویت نیستند، لذا اعتقاد به وجود این مخلوقات الهی، نشانه ایمانی صادقانه و راستین به گفتار خدا و رسولش می باشد. زیرا انسان با وجود اینکه این موجودات را نمی بینند، فقط با اعتماد به آیات و روایات صحیح به وجود آنها ایمان می آورد که این خود، دلیلی بر صدق ایمان وی می باشد. خداوند متعال نیز ایمان به غیب را از جمله بارزترین صفات متقیان و مومنین صادق برمی شمارد و می فرماید: «الم* ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ* لَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ»؛ (الف لام ميم، اين است كتابى كه در [حقانيت] آن هيچ ترديدى نيست [و] مايه هدايت تقواپيشگان است. آنان كه به غيب ايمان مىآورند و نماز را بر پا مىدارند و از آنچه به ايشان روزى دادهايم انفاق مىكنند) [بقره:1-3].
2- یقین و اذعان به رحمت الهی: خداوند گروهی از فرشتگان را مامور حفاظت از انسانها قرار داده و گروهی دیگر از ملائکه برای مومنین گنهکار طلب مغفرت می کنند که این چیز بیانگر نمونه ای از دریای بی کرانه رحمت الهی بر بندگانش می باشد؛ «الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَّحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ»؛ (كسانى كه عرش [خدا] را حمل مىكنند و آنها كه پيرامون آنند به سپاس پروردگارشان تسبيح مىگويند و به او ايمان دارند و براى كسانى كه گرويدهاند طلب آمرزش مىكنند پروردگارا رحمت و دانش [تو بر] هر چيز احاطه دارد كسانى را كه توبه كرده و راه تو را دنبال كردهاند ببخش و آنها را از عذاب آتش نگاه دار) [غافر:7].
3- اعتماد و توکل به مدد و نصرت الهی: زمانی که مومن اعتقاد دارد که گروهی از ملائکه مأمور نصرت و یاری او هستند- همانطور که آنحضرت صلی الله علیه وسلم و صحابه را در جنگ بدر و حنین و جاهای متعدد یاری نمودند-، این باور و عقیده این روحیه را در قلبش به وجود می آورد که تا زمانی که من دین خدا را نصرت کرده و از دستورات الهی پیروی نمایم، خداوند نیز توسط ملائکه خویش، من را نصرت و یاری خواهد کرد.
4- به وجود آمدن تواضع و انکساری: اعتقاد و باور بر اینکه خداوند متعال چنین مخلوقاتی (ملائکه) که دارای قدرتها و توانایی های خارق العاده و خارج از توان بشری هستند را خلق فرموده است، به نوعی در انسان حس تواضع و انکساری به وجود می آورد، زیرا انسان با تصور قدرت و توانایی آنها به عجز و ناتوانی خود پی می برد.
5- احساس آرامش وامنیت: انسان معتقد به ملائکه، با این یقین که گروهی از فرشتگان الهی در هر حال و در هر جا، با من همراه بوده و آفات و مصائب را به امر خدا از من دور می کنند احساس آرامش و امنیت می کند.
6- الگو برداری در عبادت: از آنجایی که فرشتگان در همه حالات مشغول عبادت و بندگی خداوند متعال می باشند و یک لحظه هم نافرمانی او را نمی کنند، انسان مومن نیز سعی می کند تا آنها را به عنوان اسوه عملی خویش قرار داده و بیشتر به سوی طاعت و عبادت الله تعالی مبادرت ورزد.
خلاصه اینکه اعتقاد به وجود فرشتگان با تمام صفات و خصوصیات آنها نه تنها برای قبولیت ایمان لازم است بلکه علاوه بر آن نتایج و پیامدهای بسیار مفیدی که برای نجات و سعادت ابدی انسان ضروری است را به دنبال دارد.
دیدگاههای کاربران