به خوبی آشکار است که قرآن کریم این کتاب مقدسِ آسمانی با دستورات حیات بخش و جاودانش تحول بس عظیمی را برای زندگی مادّی و معنوی بشر به ارمغان آورده است. انسان را از گمراهی و فساد به سمت و سوی ترقی و سعادت هدایت نمود. یقیناً راز پیروزی اسلام بر کفر، و نشر دعوتهای اسلامی به دست یازیدن مسلمین به قرآن و تدبر در مفاهیم حیاتبخش آن بر می‌گردد. و نیز شگفت آور نیست که در روزگار اوج قدرت بریطانیای کبیر، آقای چرچیل نخست وزیر آن کشور، قرآن را در مجلس لردها بلند نموده می‌گوید: تا زمانیکه این قرآن در میان مسلمانان باشد استعمار بر آنها محال است ما باید سعی کنیم قرآن را از حیات و زندگی مسلمانان کنار بزنیم.چگونگی نزول قرآن
وحی بر آن حضرت صلى‌الله‌علیه‌وسلم به شیوه‌های مختلف نازل شده است، در حدیثی از صحیح بخاری، حضرت عائشه رضى‌الله‌عنها می‌فرمایند: حضرت هشام از آنحضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم سؤال کرد که چگونه وحی بر شما نازل می‌گردد، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: گاهی صدایی مانند زنگوله بگوشم مى‌رسد و این کیفیت نزول وحی از انواع دیگر آن بر من دشوارتر است، و در پایان این حالت آنچه از این صدا شنیده‌ام در خاطرم مانده و حفظ می‌گردد. وگاهی فرشته وحی به شکل انسان نزد آن حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم آمده پیام الهی را می‌رساند، در چنین مواقع جبرئیل امین بصورت یکی از اصحاب رضى‌الله‌عنهم خصوصاً «دحیه کلبی» نمایان می‌گشت و گاهی نزول وحی بصورت گفت و گوی بلا واسطه و مستقیم با خداوند بود و گاهی مستقیماً مطلب بر قلب اطهر رسول صلی‌الله‌علیه‌وسلم الهام و القا می‌شد.
تاریخ نزول قرآن
قرآن کریم کلام الهی بوده و ازلی است، از ابتدا در لوح محفوظ وجود داشته است.
قرآن کریم دو مرتبه از لوح محفوظ نازل گردیده است، یک مرتبه بصورت کلی در شب قدر به آسمان دنیا که به آن بیت المعمور نیز می‌گویند نازل شده سپس از آنجا بصورت تدریجی بمدت 23سال بر حسب نیاز بر پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم نازل گردیده است، جبرئیل امین گاهی یک آیه کوتاه و بلکه جزئی از آیه و زمانی چندین آیه را با خود می‌آورد، بعنوان مثال کوتاه ترین قسمت که به یک بار توسط فرستاده رب العالمین نازل شد جمله «غیر اولی الضرر» بود که قسمتی از آیه طولانی 96 سوره نساء است. و از سوی دیگر سوره انعام تماماً به یک بار نازل گردیده است.
تقریباً اکثر مفسرین بر این عقیده اتفاق نظر دارند که دومین نزول تدریجی قرآن بر قلب آن حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم آغاز گردید که سن مبارک ایشان به 40 سالگی رسیده بود وطبق روایات معتبر ابتدای آن نیز از شب قدر آغاز گردیده است که تاریخ این واقعه مصادف شد با غزوه بدر، اما بطور قطعی نمی‌توان گفت که آن حادثه در چه تاریخی از ماه مبارک رمضان اتفاق افتاده است؛ از بعضی روایات 17 و از بعضی دیگر 19 رمضان استنباط می‌گردد.
تاریخ حفظ قرآن
قرآن کریم بصورت یک مرتبه و یکبار فرود نیامد، بلکه برحسب نیاز و در شرایط خاص و گوناگون تدریجاً نازل مى شد، بنابر این امکان کتابت قرآن بصورت مجموعه ای واحد وجود نداشت، لذا در اغاز اسلام برای حفظ و نگهداری قرآن فقط از حافظه کار می‌گرفتند، رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم نه تنها معانی قرآن را به صحابه رضی‌الله‌عنهم اجمعین می‌آموختند بلکه اصرار داشتند تا الفاظ آنرا نیز حفظ نمایند، صحابه نیز با تمام وجود برای حفظ آن اقدام نموده در این زمینه از یک دیگر سبقت می‌جستند، به علت اهمیتی که در فرا گرفتن قرآن احساس می‌شد، بعضی از زنان مسلمان در عوض مهریۀ شان از شوهران خود تعلیم قرآن را می‌طلبیدند.
پس نتیجه می‌گیریم که نخستین روزهای اسلام بعلت کم سوادی و فقدان وسایل امروزی از قبیل کامپیوتر و غیره … تأکید فراوان به حفظ قرآن می‌شد و پسندیده ترین راه هم همین بوده است چون احتمال تردید وجود نداشت.
نوشتن و کتابت در عصر رسالت
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم علاوه بر حفظ قرآن، برای نوشتن آن نیز اهمیت ویژه قایل بودند، زید بن ثابت می‌فرمایند: «من کتابت وحی را عهده دار بودم هنگام نزول وحی بر آن حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم حرارت ویژه‌ای دست می‌داد و قطرات عرق همچو دانه های مروارید از جسم مطهرش سرازیر می‌شد، پس از پایان این حالت آن حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم به من دستور می‌دادند که آنچه را نوشتم در محضرشان قرائت کنم تا اگر کم و کاستی وجود داشته باشد آنرا اصلاح نمایند، سپس آنرا بسمع عموم مردم می‌رسانیدند».
علاوه بر زید جمع غفیری از صحابه در امر مهم کتابت سهیم بودند از آن جمله می‌توان خلفای راشدین و ابی‌بن‌کعب و زبیر بن عوام ومغیرة بن شعبه و حضرت معاویه و … را نام برد، حضرت عثمان رضی‌الله‌عنه می‌فرمایند: وقتی پاره ای از وحی نازل مى شد آن حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم طبق معمول به کاتب وحی دستور می‌داد که آنرا در سوره فلان و ردیف فلان آیه درج نماید، البته بعلت فقدان کاغذ آیات را اکثراً بر تخته سنگهای سفید و شاخه‌های درخت خرما و تکه‌های چرم می‌نوشتند.
جمع آورى قرآن در عهد صدیقى رضى‌الله‌عنه
در عهد صدیق اکبر رضى‌الله‌عنه آنچه از آیات در زمان رسالت نوشته شده بود، در صحیفه‌هاى متفرق قرار داشت و بعضی از صحابه جملات تفسیر را با آیات قرآن یکجا نوشته بودند. بنابر این حضرت صدیق اکبر بر خود لازم دید که بخشهای پراکنده قرآن را جمع آوری نموده و بصورت مجموعه کامل در آورد.
جمع آوری قرآن را در زمان خلافت صدیق اکبر، حضرت زید بن ثابت رضی‌الله‌عنه به عهده داشت، وى با استفاده از روش ذیل به تشخیص صحت و سقم آنها اقدام می‌نمود:
1ـ ابتداءً آنرا با حفظ خود مطابق می‌نمود.
2ـ آیه مکتوبه را تا زمانی که دو گواه معتبر بر کتابت آن در محضر رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم گواهی نمی‌دادند نمی‌پذیرفت.
3ـ آیات تحریر شده را با مجموعه‌هایی که توسط عده زیادی از صحابه نوشته شده بود تطبیق می‌داد.
4ـ تأیید حضرت عمر رضی‌الله‌عنه را در نظر می‌گرفت زیرا وی حافظ قرآن بود.
تدوین قرآن در عهد خلافت حضرت عثمان رضی‌الله‌عنه
وقتی حضرت عثمان رضی‌الله‌عنه به منسب خلافت رسیدند گستره اسلام از مرز عربستان گذشته و به مناطق دور دستی مثل ایران وروم رسیده بود، مردم مناطق فتح شده که بوسیله مجاهدین اسلام یا تاجران مشرف به اسلام شده بودند، قرآن را از آنها آموختند و آنها هم طبق قرائتی که از رسول‌الله صلی‌الله‌علیه وسلم شنیده بودند تعلیم می‌دادند، و قرآن هم به هفت حرف نازل شده بود و آن افراد دور از مکه ومدینه از نزول قرآن به هفت حرف اطلاع نداشتند، در نتیجه هر کس قرائت دیگر را رد می‌کرد، به همین علت حضرت عثمان رضی‌الله‌عنه چهار نفر را دستور دادند که جمع آوری قرآن را بعهده بگیرند، این حضرات عبارتند از: 1ـ حضرت عبدالله بن زبیر 2ـ حضرت زید بن ثابت 3ـ حضرت سعید بن عاص 4ـ حضرت عبدالرحمن بن حارث رضی‌الله‌عنهم اجمعین.
این هفت صحیفه را که مربوط به هفت شهر (مکه، مدینه، بصره، کوفه، بحرین، یمن و شام) منسوب است تهیه کردند، حضرت عثمان رضی‌الله‌عنه دستور دادند که بقیه نسخه‌ها را محو و نابود سازند.
آری قرآن کلام الهی و قلب کتابهاى آسمانى است که توسط جبرئیل امین بر قلب اطهر رسول الله نازل گردیده است و رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم قرآن را بر صحابه رضی‌الله‌عنهم تعلیم دادند و صحابه کرام در شب و روز، فکر و همّ و غمشان فقط حفظ و نگهداری و تعلیم وتعلم قرآن برای دیگران بود، تا اینکه قرآن را در اطراف واکناف دنیا انتشار دادند و ما را از این نعمت بیکران بهرمند ساختند. لذا بر ما لازم است که قدر این نعمت را بدانیم و این نعمت را همچو سلف در دست خلف قرار دهیم تا همه از این نعمت مستفید شوند.
مآخذ:
1ـ اسباب النزول: سیوطی.
2ـ علوم القرآن: محمد تقی عثمانی.
3ـ معارف القرآن: محمد شفیع رحمه‌الله.
4ـ علوم القرآن: شمس الحق افغانی.