یَک انچیں سرڈگارےءَ که اُودا 23 تاں 34 ملین سال پیسر سَهدارءِ بوُگ ءِ نشانی به بنت (بلوچی تھیرئیم، ڈیره بگٹی)، ءُ تنے وهدی ئیں ”دَرجتگیں اِنسانی تهذیبانی“ تها کوَهن تِریں انسانی تهذهب (مِهرگڑھ، بولان) ءِ رُدَگءِ نشان به بنت، اشیءِ یک پهناتےءَ پارسءِ تهذیب به بیت، یک کشے موهن جو داڑو ءِ تهذیب، ته همے زُبانءِ چینکس هزار سالی رابطه بنت گوں همساهگیں زُباناں؟
بلوچیءِ نبشتهءِ بابتءَ مردم گشنت که دنیگه چه 1873ءَ پیشتر باکائدهیں ٹیکسٹ گِندگ نه بیته. چوناها انسانءَ، چه وتی گوستءَ هرچی که دنیگه شوهازِتءُ در جَت کته، مردم گشنت که زبانانی نبشته کنگ کِساس چه انّوگءَ 5 هزار سال پیسر بندات بیته (کساس 3000 پیش مسیح.
1800 ءِ زمانگ هما دور اِنت که بلوچءِ سرا انگریز راج اِنت، اشیءِ متلب ایش اِنت که بلوچی نبشتاری زُبان چه گُلامی (کالونائزیشن)ءَ بندات بیته. هر هما انگریز اپسر که آئیءِ پوسٹنگ بلوچستانءَ بیته، اے الّم بیته که بلوچی زُبانءَ گیشءَ گیش بِزانت. اے زمانگءَ بلوچیءِ هر دیریں دمگےءَ گالوار دگرے بیته۔ هر پوجی اپسرے هما هندءُ ابیلاں که پوسٹ بیته، هما هندءِ زُبانءَ بلد کنگءِ جهد بیته. 1870ءَ میجر موکلرءِ نبشته کتگیں ”بلوچی گرامر“، 1880ءِ زمانگءَ لانگ ورتھ ڈیمزءِ نبشته کتگیں ”اے اسکیچ آف دی ناردرن بلوچی لینگویج “ ، 1890 ءِ ”اے ٹیکسٹ بُک آف بلوچی“ ءُ ”پاپولر پویٹری آف بلوچِز“ اے رِدءَ سکیں نام کپتیں نبشته اَنت. اِشاں ابید هم انگریز سرکارءِ اے اَهدءِ اپسراں په بلوچی زبانءِ هیل کنگ ءُ وتی دیمتری اپسرانی بلد کنگءَ بازیں نبشتانک نبشته کته. بلے اے درهیں نبشته هما هندی گالوارانی تها بیتگ انت.
هزاراں سال اے سرڈگارءِ سرا زندگی کنگءُ گوں اِندگه هندی زباناں روءُ آ ءَ، تاں 1800ءَ که بلوچی زبانءِ نبشتهءِ وهد اَتکه ته بلوچی زبانءِ سرا هم همبندیں زبانانی اَسَر آهاں بیته. بازیں توار هم اتکهءُ بازیں لبز هم.
بازیں زُبانزانت گشیت که [ٹ، ڈ، ڑ]ءِ توار ماں بلوچی زبانءَ هما لبزانی تها اِنت که چه اِنڈِک زُباناں اَتکگین اَنت ءُ بوت کنت که اے توار اِنڈِک (ڈریویڈی) زُبانانی اَسَر به بیت بلے اے توار بلوچی زُبانءِ تها جَهل نشتگ اَنتءُ چرے تواراں بازیں نوکیں گال هم جوڑ کنگ بیت، وهدءِ همراهیءَ اے توار جاه منند بیتگ اَنت. نی اِشانی درآمدیءِ اهساس هم پهکءَ دیر اَتکه.
1900ءِ زمانگءَ بلوچیءِ نبشته کار کمّے گیش بنتءُ سنجیدهیں نبشته کارانی کسانیں کساسے وَدی بیت، ته همے اهساس ودی بیت که بلوچی زبانءَ را شَرتر نبشته کنگ به بیت۔ هر یکے وتی رنگءَ هبزاں نبشته کنگا بیت.
بلوچی نبشتاری زُبان 1900ءِ زمانگءَ ”چه شِهمءَ شِهم تِر“ نبشته بوگءِ جهدے بناء کنت۔ شائرءُ نبشته کار کم، بلے ودی بوُگ شَر بناء بیت.
داں 1900ءِ نیامی اَهدءَ بلوچءَ را اے مارِشتءَ گوَر جَته که زُبانءَ را یک رهبندے پکار اِنت. که درهیں مردم بلوچی زبانءَ یکیں رنگءَ نبشته کت بکننت. اے اَهدءَ بلوچی زبان وتی چاپءُ شِنگءَ نوک گام، بلے کمّے کُته کار (تجرُبه کار) اِنت.
اے زمانگءَ لسانیاتءِ سرا دنیگه اے دَمَگاں، ءُ چوناها درهیں جهانءَ، فارمَل تھیوری ءُ پَرسپیکٹیو اَپروچ ساهیل اَنت.
پَرسپِکٹیو اَپروچ، هما رَوِشءِ نام اِنت که تو یک گَیشّتگیں زُبانےءِ درهیں کالِبءَ دیما بکنئےءُ دگه زُبانےءِ تها هما چیزانی شوهازگ ءِ جهدءَ بکنئے، چو که تو بگشئے که انگریزی زُبانءَ 12 ٹِنس اَنت، هماهانی لڑءَ دیما بکنئےءُ بلوچیءِ تها گالرِد (جُمله) نبشته کنان بکنئے که اے گالرِد پِلاں ٹِنس اِنتءُ اے گالرِد پِلان۔ دانکه انگریزی ءِ دوازدئیں ٹِنسانی لسٹءِ هسابءَ دومی زُبانءِ ٹِنساں بگیشّین ئے. (جُهد همے بیته که یکے هم کم مه بیت، وگن نا دومی زُبان اسٹینڈرڈ زُبانے نه اِنت که ٹِنس ئِے کم اَنت). اے زمانگءِ بلوچی زبانءِ سرا کتگیں کاراں چاران بکنئے ته تچک ءَ گِندئے که دگه گیشّتگیں زبانے دیما کنگ بیتهءُ بلوچی زبانءَ را هما زبانءِ همکدّیءَ گیشینگ ءِ جهد کنگ بیته. مِسالءِ هبرءَ، هر نبشته کار که بلوچی زبانءِ سرا کار کنت ته گشیت که بلوچیءِ دوازده ٹِنس اَنت، وهدے که تاں روچ ء مرچیءَ من بلوچی زُبانءَ آئوکیں زمانگ (فیوچَر ٹِنس)ءِ چار تَهر دیست کنگءَ نیاں.
مسالءِ هبرءَ انگریزی زبانءِ سے مزنیں ٹِنس اَنت که اردوءَ هم انچوش اَنت (حال، ماضی، مستقبل)ءُ اے هر سے ئیں ٹِنسانی چارءُ چار تَهر اَنت (اِنڈیفینیٹ، جاری، مکمل ءُ مکمل جاری)، بلے بلوچی زبانءَ اگاں سرزاهریءَ بچارئے هم ته انوگیں زمانگ (پریزِنٹ ٹِنس)ءُ آئوکیں زمانگ (فیوچر ٹِنس)ءِ سادهیں دروشمءِ تها پرکے گِندگ نه بیت۔ کارگالءِ یکیں دروشم اِنت، چو که ”من رواں“۔ اے انوگیں زمانءَ هم همیش اِنتءُ په آئوکیں زمانگءَ هم همیش اِنت، دانکه اشیءَ را وهدشون (ٹائم اِنڈیکیٹر) پِر مه بیت (چو که ”من انّوں رواں“ یا ”من ده سالءَ رَند رواں“) ته هچ زانگ نه بیت که کجام زمانگ اِنت.
فارمَل تھیوری هم کمءُ گیش همے رنگ اِنت که زُبانےءِ رَهبند فِکس کنگ بیت که بُنرَهبند ایش اِنت، اگاں جاگهے یا گالوارے همے گیش اِتگیں رهبندءِ هسابءَ نه اِنت ته آ گالوار بُنرَهبندءَ دَر اِنتءُ بائد اِنت که اے رنگءَ ”رَد“ نبشته کنگ مه بیت.
فارمَل تھیوریءُ پَرسپِکٹیو اَپروچ هم یک مزنیں اِلمی سَپَرےءِ بَروَرد اَنت.
یونانی زُبانءِ سرا، پیش چه مسیحءَ، لهتے نبشته دیما کئیت که آهانی تها یونانی زُبانءِ ساختءِ سرا هبر بیت، نامگالءُ کارگال ءِ نشون دیگ بیت، گالرِدانی سرا هبر بیت۔ 500 ایسّائی سال ءَ لاتینی زُبانءِ سرا همے یونانی زُبانءِ گیشّتگیں کالبءِ هسابءَ کار بیت. کم کمءَ همے ”گیشّتگیں کالب“ زیرگءُ هما زبان چارگ بنت که آهانی ساختءِ سرا تنے وهدی کار نه بیتگ۔ همے رَوِش سک دیما روان کنتءُ کم کمءَ همک زُبانءِ سرا که کار بیگ ءَ بیت، همے کالبانی هسابءَ چارگ بنت.
اے رَوِشءِ مردمانی هیال همیش بیت که زبانانی اسٹینڈرڈ تَچک اَنت، (هما که گِیشّتگیں زبان ئیگ اَنت)، اشانءَ بس زبانےءِ تها، هما گیشّتگیں کالبءِ هسابءَ، چیز شوهاز کنگیءُ نشان کنگی اَنت که زبان ءِ ”اَسلیں رهبند“ ایش اِنتءُ بائد اِنت که ”اے زُبان اے رنگءَ گُشگ یا نبشته کنگ به بیت“.
بلوچی زُبانءِ ”گیشینگ“ءُ ”انجارینگ“ءِ کار هم همے زمانگءَ بندات بنت که لسانیات ءِ جند ”فارمل تھیوری ءُ پَرسپِکٹیو اَپروچ ءِ تها اِنت. همے زَمانگءَ بلوچیءِ نبشتاری زُبانءَ را یک رَنگ کنگءِ جهد تینز بنت.
نبشته رَهبندءِ کَشءُ چیل، زُبانءِ ”راستءُ اَنجار“ کنگءِ جهد بناء بنت. ءُ همے اَهدءَ بلوچی ءِ ”اَنجارینگ“ءِ واستا هما توارانی یک کِرّ کنگ ءِ هبر دیما کئیت که آ بلوچیءِ هچ ”ماتءُ بَلُّکی“ لبزانی تها نیست اَنت، بلے بلوچی زبانءِ مزنیں بهرےءَ گُشَگ بنت. اے توارانءَ تاں روچ ء مرچیءَ بلوچی ءِ لسانیاتی گپءُ ترانانی تها ”تازی یا عربی توار“ءِ نام دیَگ بیت.
اے توارانی تها یکے [ثءُ ذ]ءِ جُتک اِنت، یکے [خءُ غ]ءِ جُتکءُ یکے [فءُ گوں ف ءَ نزیکیں و]ءِ جُتک اِنت.
اشانءَ سِندَگ ءُ دور دیگءِ هیال ءَ بلوچی نبشتاری زُبانءِ لسانیاتی ترانانی تها یک جُنزےءِ رَنگ گِپته۔ چه 1950ءِ سَک کم کمّیں پرِنٹءِ زمانگءَ بگر دانکه وٹس اَپءُ فیس بُکءِ مرچی ئیں انفرادی نبشتهءُ شِنگکاریءِ اَهدءَ بیا، همک اَهدءَ اے جیڑه په پلگاریں بلوچی نبشتاری زُبانءَ چه مستریں جیڑهاں یکے.
اے توارانی سِندگءُ دور دیگءِ جُنز وَ انگه سرجمءَ سوبین نه بیته، بلے اے توار همینکَس ”دَرآمَد“ جوڑ کنگ بیتگ اَنت که اے گالوارانی لَبزانک ماں بلوچی زُبان ءِ لبزانکی مین اسٹرِیمءَ هما جاگهءِ گِرَگءَ سوبین نه بیته، هما جاگهءَ که کرزِیت.
اے توار دنیگه اَڑوکی اَنت، بلے اِشانی هلاپءَ کُوکارءُ جاکءُ همایَتءَ ”هئو هئو“ ءِ نیامءَ اِشانی جندءُ لسانیاتی بنیاداں اشانی چارءُ تپاسءِ کار آ رنگءَ دیما روان نه اِنت که مردم بگشیت که ”هئو، اے جیڑهءَ را بلوچی زُبانءِ اداره ءُ اکیڈمیاں په سنگینی زُرتهءُ اشیءِ گیشینگءِ نیمگا گامگیجے دیما روان اِنت.“
یَک نیمگے وَ تهنا همے یکیں هبر اِنت که اے توار بلوچی زُبانءِ پلگاریں توارینک (فونیم) نه اَنتءُ بائد اِنت چه نبشتاری زُبانءَ دَر کنگ به بنت. دومی نیمگا ایش اِنت که اے تواراں بلوچانی مزنیں بهرے گُشگا اِنت، هے توار بلوچیءِ آ نیمگءِ اَهدی لبزانکءِ تها هم مان اَنت، ڈیهیءُ دَستانگانی زیب اَنت، شئیرءُ سوتانی بهر اَنت، چاچءُ بتلانی تها اَنت، ءُ انوگیں زمانگءَ هم تخلیقانی تها هوار اَنت، چیزے که موجود اِنت، چوں گُشگ بوت کنت که اے دَر کنگ به بَنت که بلوچی نه اَنت. ”اے توار بلوچی نه اَنت“، ته بِزاں آ نیمگءِ بلوچی، بلوچی یے نه اِنت؟
په من اے هردو نیمگ رَد نه اَنت.
یَک تھیوری یےءِ هساب ءَ اے بلوچی زُبانءِ توار نه اَنتءُ اِشانی دَر کنگ رَوا اِنت، دگه یک تھیوری یےءِ بُنیاد ءَ بلوچانی مزنیں کِساسے همے تواراں چه سَدانی سالءَ گُشانءُ پیداک اِنتءُ اِشانی چه نبشته رَهبند ءَ دَر کنگ نارَوا اِنت.
فارمَل تھیوریءُ پَرسپِکٹیو اَپروچءَ پَد لسانیاتءِ علم دیما روان بیته.
دگه یَک اَپروچے (چیزانءَ چارَگءِ راهے) که وَدی بیته، آ اِنت ڈِسکرِپٹیو۔ بِزاں ایش که بِل تُری یونانی زُبان پیسرا گیشینگ بوته بلے وَهدے لاتینی زُبان ءَ را یونانی زُبان ءِ گیش اِتگیں چیزانی بُنیاد ءَ تورگ بیته ءُ فِکس کنگ بیته، اے رَوِش شر نه اِنت، ءُ اے کار بائد اِنت هر زُبانءِ سرا مُشَگ مه بیت۔ زبانےءِ لسانیانی کالبءَ را گیشینگ ءِ وهدا اے چیز چارَگ به بیت که زُبانءِ جند چوں هبر کنگ بوُگا اِنت، زُبانءِ جندءِ هبر کنوک وت که هبر کننت ته زُبانءَ چوں کارمَرز کننت۔ءُ همے چیزانءَ چارگ به بیتءُ یک په یکءَ زُبانءِ درهیں رَهبند رِدءُ بند دیَگ به بنت.
فارمَل تھیوریءِ سپرءَ رَند فنکشنَل تھیوری دیما اَتکه، که زُبانءِ بُنرَهبندءَ پیسرا چه وتا فِکس مکنءُ مه گُش که هرجاگه که مردم همے فِکسیں چیزانی رنگءَ هبر نه کننت، آ رَد اَنت، اے چیزءَ بچار که زُبان وتی گشوکانی تها هما رَنگءَ که گُشگ بوُگا اِنت، هما چیز زبانءِ بُنرهبند منَّگ به بنت.
منی نزّءَ اے توارانی چه نبشته رَهبندءَ دَر کنگ سکیں مزنیں رَدی یے بیت۔ چیا که اے تواراں سَدانی سالءِ سپرءَ جُهل جاگه کته، البت چو [ٹ، ڑءُ ڈ]ءِ پیما جُهل شُت اِش نه کته، پمیشا گیشتِر نِشان اَنت ءُ دَرآمَدو اَنت۔ بلے زُبانےءِ نبشته رَهبند تهنا په یونیورسٹیءِ کورساں نه اِنت (ءُ بلوچءَ انگته نیست هم)، زُبان ءِ مردم وتی زُبان ءَ یکے دومیءَ کاگد نبشته کننت، وٹس اَپءُ سوشل میڈیا ءَ نبشته کننت۔ گوں یکے دومیءَ وتی زُبانءَ هبر کنگءِ واستا الّم اِنت که مردم هما پیم که هبر کنت، هما پیم نبشته کت بکنت. وتی شئیر مردم ءَ را هما توار ریچ ءِ تها وَش بیت که نبشته کته، وتی دَراَنگازءَ مردم هما رنگءَ وَشتِر کت کنت که وت آسودگی بِمارِیت.
ما مُدام همے هبر نشان کتهءُ نشتگیں که ”زُبانءَ را سرکاری سرپرستی نیست، پمیشا مئے زُبان دیمروی کنگءَ نه اِنت“. راست اَنت، بلے بازیں کار انچین اَنت که سرکار نه لوٹنت، تئی وتی واهگءَ لوٹنت.
اے وهدی بلوچ وت ماں وتی میسجءُ کاگداں هم بلوچیءَ نبشته نه کنت.
زبانءِ ڈومین کجام کجام اَنت؟
٭ لوگءَ بلوچی هبر بیت.
٭ میتگءَ بلوچی هبر بیت.
٭ مارکیٹءَ بلوچی هبر بیت.
٭ اسکولانی تها کتاب بلوچی نه اَنت بلے ماسٹر، اسکولءِ چُکانءَ بلوچیءَ سرپد کننت.
٭ میڈیا بلوچی نه اِنت.
٭وانگجاهانی کورسءُ کتاب بلوچی نه اَنت.
٭ دپترءُ کارکسانی زبان بلوچی نه اِنت.
٭ جارءُ جارتاک بلوچی نه اَنت.
ءُ دگه بازیں چیز.
اے وهدی بلوچ اگاں اے زورءَ بجنت که بلوچ گیشءَ گیش بلوچی زبانءَ نبشته بکننت ته سکیں مزنیں کارے بیت کنت. بلے جیڑه ایش اِنت که اے هبرءَ وَ هرکس کنگا انت که بلوچ بائد اِنت بلوچیءَ نبشته بکننت، بلے چے نبشته بکنت؟
بلوچ یکے دومیءَ میسج بلوچیءَ نبشته بکنت.
بلوچ یکے دومیءَ کاگدءُ کرّاچ یا گِپّال (ای میل) بلوچی زبانءَ بکنت.
وت ماں وتی هالءُ اهوالءِ بلوچی زبانءَ نبشته کنگ ءِ هبر کئیت ته مردم هما رنگ که هبر کننت، هما رَنگ نبشته کت بکننت. مسالءِ هبرءَ اگاں ماتے وتی زهگ ءَ جُست کنت که ”تھانگو بیث ئے؟“ ءُ چُک گشیت که ”مناغاں“، ته چونیءَ مات نبشته بکنت که ”تو کجا ئے؟“ ءُ چونیءَ زَهگ پسه بدنت که ”من پیداکاں“؟ تهنا اے هاترا که تو چه پیسرا فِکس کته که ”بلوچی زبانءِ پلگار کنگ ءِ هاترا الّمی اِنت که تواراں در بکناں، ءُ بلوچی زبان هبر کنگ ءَ پرواه نیست بلے نبشته هر هالءَ بُنرَهبندءِ هسابءَ به بیت“؟ اے چکءَ را کئے سرپد کنتءُ چونیءَ سرپد کنت که اسلءَ تو وهدے گشئے که ”مناغاں“ ته تو بلوچی زبانءَ رَد کارمرز کنگائے، تو بائد اِنت نبشته بکنئے که ”من پیداکاں“.
نبشته رَهبند وَ په هر نبشتهءَ کارمَرز بیت، میسجے به بیت یا وانگجاهانی کتاب۔ وهدے نبشته بیت، ته نبشته رهبندءِ سیوَنج (وسیله، زریعه)ءَ نبشته بیت.
زُبانءِ کارمرز انسانی لیوَلءَ بیت، چاگردءِ همک مردمءَ را گوں زبانءَ بندوک کنگ کپیت. اگاں تو هما انسانی زلورتءِ رِشتهءِ جندءَ هلاس کنئے ته مات الم زهگءَ هبر وَ بلوچیءَ کنت، بلے میسج اُردوءَ کنت یا دگه زبانےءَ.
انسانءَ را زُبانءِ کار اِنت، گوں یکے دومیءَ هبر کنگ ءِ واستا، یکے دومیءَ را وتی هبرءِ رسینگءِ واستا. اے رنگ بیت نه کنت که تو مردمانءَ گُٹ توس بکنئے ءُ زبانءِ کارمَرز به پرمائے.
داں تئی نبشتهیں زبان، آم مردمءِ کارءَ نئیت، آم بلوچءِ زلورتاں پورا نه کنت، آم مردم بلوچی زبانءَ هبر وَ کنان کنت، بلے نبشته نه کنت.
1900ءِ اولی نیمءَ لسانیاتءِ دیما آتکگیں هبرانی راست سابِت کنگءِ هاترا بائد اِنت بلوچی زبانءُ بلوچ راجءِ کُربانی دئیگ مه بیت. آ تھیوری که کارءَ نیاهگءَ اِنت، دگرے بچار. راه باز اَنت.
پشکپت اَنجارینگ (اسٹینڈرڈائزیشن)، ته فارمل تھیوری زباناں نوں انجارینت نه کنت. انجارینگءِ جند یک سرجمیں پروسِسےءُ اشیءِ اولی گام همے بئیگ لوٹیت که هر بلوچ گوں دومی بلوچءَ وتی هال اهوالءَ بلوچی زبانءَ بکنت۔ هر بلوچ بلوچی زبانءَ نبشته کت بکنت، وَنت بکنت۔ اِندگه درهیں پروسِس رَندا کایَنت.
یا اگاں بلوچی زُبان چِدءُ گیش گران کنگی اِنت ته همے انوگیں دانشوَر وت ماں وتا نبشته بکننتءُ وت ماں وتا بواننت.
سرچمگ: دی بلوچستان تایمز