سےمی بهر شه اے گلگدار ءَ که گوں واجه شیخ‌الاسلام ءَ بوتگ ۆ ماں ندای اسلامے تاکبند ءَ شنگ بوتگ، دارالعلوم زاهدان ۆ مسیت مکی ءِ راج‌دپترے باروا اِنت که په درّین وانۆکان رجانک کنگَ بیت.
سۆج: ماں ائولی سۆج ءَ لوٹێں زانێں که آ زمان ءَ که دارالعلوم زاهدانِ بن‌هشت اێرکنگ بوتگ، جاور چۆن بوتگ، ملکے ملکاری ۆ چاگردی جاور چۆن بوتگ ۆ اهل‌سنتان هال ۆ جاور چۆن بوتگ؟
پسه: آ زمان ءَ ملکے جاور دگه راز ات، حکومت بادشاهی اَت، بزان یک نپر ۆ یک گسے مردمان حکومتَ کرت ۆ آوان جهدَ کرت که هرچۆن بوتگ وتی زۆر ۆ حکومت ءَ سات اَنت، آ زمان ءِ حکومت، بےدین، لائیک ۆ سکولارێں حکومتے ات ۆ گوں دین ۆ مذهب ءَ کارے نه داشت.
بلێں آ درگت ءَ اهل‌سنتان جاور باز وش نه ات، پچےکه زبردستێں عالم ۆ پاگواجه اِش ءَ نه داشت، انچێن سسّائێں مردم که شه ملکے ۆ دنیائے حالان سهی بَےاَنت کم ات، وانۆک ۆ عالمێں مردم نه ات که ماں ملکاری ۆ چاگردی پڑاں آوانِ پێشۆنک بَےاَنت، دینی ۆ مذهبی اێں پێشۆک هم اِش ءَ نه داشت. آ زمان ءَ ماں اے ڈیه ءَ ۆ بازێنے شه ملکے دگه ڈیهان که اۆدے نندۆک اهل‌سنت ات اَنت، زۆر خانان دست ءَ بوتگ ۆ آوان هم تا حدی گوں آ زمانے دولت ءَ رهوت داشتگ. خانان هم کمتر اے بن‌گپ ءَ را دلگوش کرتگ که هر راج ۆ ملتے دێمروی گوں دۆدۆ ربێدگ ۆ علم ۆ زانت ءَ اِنت.
آ درگت ءَ ملکے تها نه مزن‌شهدربرجاهی اێں علومان باز بوتگ اَنت ۆ نه دینی اێں علومان. مزن‌شهدربرجاهان ماں ٹوهێں شهران چۆ تهران، اصفهان، شیراز، مشهد و دگه شهران بوتگ اَنت ۆ ماں اے ڈیه ءَ مزن‌شهدربرجاهان پدا جۆڑ بوتگ اَنت. دینی اێں وانگجاهان هم ماں اے ڈیه ءَ دورێں راج‌دپترے نه دارنت. گوں اے جاور ءَ اهل‌سنتان علم ۆ زانت باز کم بوتگ. همےپێم چۆن اهل‌سنتان گێشتر ماں سیمسران زند گوازێنتگ، پمێشا ماں ملک ءَ هاسێں ملکاری ۆ چاگردی جاورے نه داشتگ اِش. البت برےبرے تک ۆ توکے شه اهل‌سنتان ماں دولتے پارلمانا شتگ اَنت، بلێن آوان هم مردمانِ جهگیر نه بوتگ اَنت، دولت ءَ وت آوانَ گچێن کرتگ. آ زمانے دولت ءَ هماوانَ که گوں آیی وفادار بوتێن اَنت گچێنَ کرت، نه آوانَ که مردمانی درد ءَ بۆر اَنت.
بلێن آ زمان ءَ شه اهل‌سنتان ماں امنیتی واکان چۆ ارتش ۆ ژاندارمری ۆ شهربانی ءَ په برابری کار گرگَ بوت ۆ به ٹوهێن درجهانَ رست اَنت. ماں کارگسان هم شه آوان کار گرگَ بوت. بزان آ درگت په کار گرگ ماں امنیتی واکان ۆ کارگسان کمتر گوں تبعیض ءَ دێم‌په‌دێم بوتگ اَنت. تا جای که من سهی اۆں هچ فرمے تها نه نبشت ات که «سنی» یا «شیعه» ۆ گوں مذهبی تبعیضان هم مخالف ات انت. هر وهدے که لۆٹ اِت اِش شه مردمان کار گر اَنت آوانِ بستار ۆ وس ۆ زانت ءَ را چارت اِش، پمێشا اهل‌سنتان جاور تا حدے زبر اَت، پچے که ماں هر کار ۆ مقامے شه آوان کار گرگَ بوت. هرچۆن که ملکے ٹوهێن کارگسان تها شه آوان کار گرگَ نه بوت، ابید شه یک اهل‌سنتێن وزیرے که کُردے ات ۆ پهلوی ئے حکومتے آخری اێں سالان وزیر دادگستری بوت.
سۆج: آ درگت ءَ چه زلورت ۆ نیازے اَت که چشێن بنجاهے چۆ دارالعلوم زاهدان ءَ بن‌هشتِ اێر کنگ بیت ۆ اے کار چۆن بنگێج بوت؟
پسه: وهدےکه مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله زاهدان ءَ آت، دیستِ که ماں اے ڈیه ءَ پاگواجه و عالم کم اِنت، پرێشی واست ءَ نیاز اِنت که بنجاه و وانگجاهے جوڑ بیت که اۆدا طالب سبکّ بوان اَنت ۆ دین یات گر اَنت. شه مولانا عبدالعزیز آتِنا دێم ماں قدیمے مسیتِ جامع ءَ (نونێں مسیت عزیزی ءَ) چنکه کۆٹی اَتَت ۆ مرحوم قاضی شاه‌محمد رحمه‌الله مقدماتی کتابانَ که گێشتر فقهی اَت اَنت، سبکّے دات. بازێنے شه زاهدانِ ملا ۆ مسیتانِ پێش امامان قاضی شاه‌محمدِ دێما سبکّ ونت اَت. مرحوم قاضی ءَ تهنا سبکّ دات ۆ دگه استاد ۆ امکاناتے په طالبان نه ات. شه قاضی شاه‌محمد ءُ دێم هم یک پاگواجه ئے به نام قاضی خیرمحمد ماں مسیت جامع ءَ هزمت کرت اَت.
چنکه سال پد شه مولانا عبدالعزیز جد ۆ جهدان ماں زاهدانِ شهر ءَ ۆ دینی ۆ معنوی جاوران پر زۆر کنگ ءَ وهدےکه لهتێن ءِ شه اے ڈیه ئے مردمان زهگان په سبکّ ءِ وانگ ءَ په ڈنے ملکان شت اَنت ۆ شه سبکّ ءِ هلاس کنگ ءَ پد برگشت اَنت، واجه ءَ مارشت کرت که نون ءَ توانت وانگجاهے جوڑ کنت، پمێشا ائولی سر ءَ اشاعت‌التوحید زاهدانِ وانگجاها را جوڑِ کرت، پدا که کمے جێڑه جۆڑ بوت آیرا په مولانا عبدالغفور رحمه‌الله ءَ هِشته.
چنکه وخت پدا مولانا رحمه‌الله ءَ مارشت کرت که دگه وانگجاهے زلورت اِنت، پمێشا ماں سال 1349ش ءَ دارالعلوم زاهدانِ وانگجاهے بن‌هشت ءَ را اێرِ کرت، همے سالا من سبکّ ءَ را ماں پاکستان ءَ هلاس کرت، وهدے که زاهدان ءَ آت اۆں، همے وانگجاهے نونێں جاها ده کۆٹی ئے پَےکنی بوت اَت.
دارالعلوم زاهدانِ جاهے باروا آ زمان ءَ دو دیدانک بوت ات، یک پاٹی ئے شه مردمانَ لۆٹ اِت که هما قدیمے مصلا ئے کنکّ ءَ بندگ بیت (نونێں میدان کارگر کرّ ءَ) آدگه پاٹی ئے لۆٹ اێش اَت که همے نونێں جاها بندگ بیت. مولانا رحمه‌الله په اے دو پاٹی ئے دیدانکانِ احترام ءَ شیت که قرعه اِیر دَےاِت. تاں سے گشت قرعه ایرَ دےانت ۆ هر سے گشت ءَ همے جاهے نام درَ کێت.
اے ٹِکّ ءَ هم گوشین که وختے من پاکستان ءَ سبکَّ ونت، ماں قدیمے مسیتِ جامع ءَ گوں اوقافے همکاری ءَ دینی ـ دولتی اێں وانگجاهے جوڑ بوت اَت که لهتێں وخت پدا تعطیل بوت. وهدےکه من زاهدان ءَ آت اۆں چنکه مقدماتی اێں طلبه شه منے نزیکێں سیادان گوں من هور اَت اَنت. اے چنکه نپر گوں لهتێنِ دگر ءَ وانگجاهے ائولی اێں طالب اَت اَنت که ما گوں مولانا عبدالعزیزِ حکم ءَ ماں هما مسیت جامع ءِ وانگجاها سبکّ ءَ را بنگیج کرت، البت اے گشت ءَ پکّا جتا اَت ۆ دولتی نه اَت. مقدماتی کتابانِ سبکّ ءِ کنکّ ءَ ما قرآن ءِ حفظے کلاس ءَ هم بنگێج کرت که ماں اے ڈیه ءَ ائولی اێں کلاس حفظ اَت ۆ همےپێم بنگێجےاَت په قرآنَے حفظ ءَ ماں تیوگێن ملک ءَ. حفظے کلاسے اگده لهتێن وخت منی دست ءَ اَت، پچےکه آ زمان ءَ ماں اے ڈیه ءَ یک حافظے هم نه اَت.
سۆج: شمے مقصد ۆ اراده شه کلاسِ حفظے برجم دارگ ءَ چےات؟
پسه: آ زمان ءَ ماں اے ڈیه ءَ ۆ تیوگێن ملک ءَ مردمان گوں قرآن ءِ حفظ ءَ باز دُرُستی نه اَت اَنت. مئے استاذ مولانا عبدالغنی جاجروی ءَ باز سۆگه کرت اَت که شما حفظ ءِ کلاسانَ ماں وتی ملک ءَ بنگێج کن اِت ۆ مردمانَ گوں اے دۆد ءَ درستی کن اِت. ما هم گوں همے مقصد ءَ اے کلاس ءَ را بنگێج کرت. چنکه وخت پدا حافظ غلام‌نبی شه پاکستان ءَ آت ۆ گوں ما همکاری ءِ کرت. وهدے که وانگجاه نونێں جاها جۆڑ بوت ما شه حافظ قادربخش کار گپت، مئے ائولی اێں حفظے استاذ حافظ غلام‌نبی اَت، پدا حافظ قادربخش آت که مولانا عبدالغنی بدری ۆ حافظ محمدعلی شه‌بخش آیی شاگرد اَنت.
سۆج: شما وت هما سبکّ ءِ زمان ءَ قرآن ءَ را حفظ کرت اَت؟
پسه: دوره حدیث ءِ سالا که منی آخری اێں سال اَت به پاکستان ءَ، جهد اۆں کرت که قرآن ءَ پوره حفظ کنین، بلێں قرآن ءِ رهبندے حفظے تها رد اۆں کرت ۆ آ اێش اَت که بےاستاذا وت سر حفظ اۆں کرت، پمێشا باز سۆبمند نه بوت اۆں، باید استاذے دێما حفظ اۆں کرت اێں که نه بوت، بلێں همےرنگ ءَ هم حفظ اۆں کرت.
سۆج: دارالعلومِ بن‌هشتے باروا گپ کن اێں که په آیی بن‌هشتے اێرکنگ ءَ چه رهبندے شه اسلامی دنیائے وانگجاه ۆ بنجاهان مولانا عبدالعزیز چمے چێرا بوتگ؟
چۆن مولانا عبدالعزیز ماں دارالعلوم دیوبند، امینیه دهلی و مظهرالعلوم کدّه ءِ وانگجاهان سبکِّ ونتگ، آوانِ سۆبمندیانَ شه نزیک ءَ دیستگِ، همےپێم وتی استاذانَ زبرے زانت چۆ مولانا سید حسین‌احمد مدنی ۆ مفتی کفایت‌الله دهلوی ۆ دگه مزنێں پاگواجهان چۆ مولانا محمدالیاس، پمێشی اے هب په واجه ءَ جۆڑ بوت که گوں همۆدے رهبندان هِدا وانگجاهے جۆڑ کنت. آ زمان ءَ اے منقطه ئے تها بازێں عالمے نه اَت ۆ گێشترِ مسیتان پێشنمازَ نه داشت. پمێشا مولانا عبدالعزیز اراده کرت که گۆں همۆدے وانگجاهانِ رهبندان ۆ وتی استاذانِ سۆگهان، اے دینی وانگجاه ءَ جۆڑ کنت تا اے ڈیه ئے مردمانِ زهگان اۆدا سبکّ بوان اَنت ۆ منطقه ئے تها بدلی ئے بَیت.
پێسر ءَ شه اێشی که مولانا عبدالعزیز زاهدان ءَ بێت مه سرباز دپکور هلک ءَ، وانگجاهے جۆڑ کرت ات که بازێنے شه بلوچستان ءِ نونێں مزنێں پاگواجهان چۆ مولانا عبدالرحمن چهباری، مولانا عبدالصمد دامنی، مولانا سراج‌الدین ربّانی و بازێنے دگه وتی سبکّ ءَ را شه هما وانگجاه ءَ بنگێج کرت ات ۆ پدا په وانگے دێما برگ ءَ دگه جاگهان شتگ اَنت. مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله یک سال ۆ چنکه ماه ماں مکه مکرمه ئے صولتیه ئے وانگجاها سبکّ دات ات.
سۆج: ماں اێران ءِ اسلامی زمانگے راج‌دپتر ءَ، هاس دێم شه مگولانِ بێڑ ءَ، سنیان حکومتان درگت ءَ چۆ غزنوی ۆ سلجوقیان، هِدا جوانێن علمی اێں وانگجاه بوتگ انت که شه آوان، نظامیه ئے وانگجاهان باز نام ۆ توار داشتگ. ماں دارالعلوم زاهدان ۆ دگه دینی وانگجاهان که گوں اے رهبندان جۆڑ بوتگ اَنت، چنکه ایران ءِ اهل‌سنتان قدیمی اێں وانگجاهان تاثیر داشتگ؟
پسه: من اے باروا سیده ۆ لچتگێں رهوتے نه گندین، پچے که اے وانگجاهانِ جۆڑ بیگ گێشتر شه هند مسلمانانِ علمی ۆ دینی اێں سُرگان متأثر بوتگ اَنت ۆ شه اۆدے وانگجاهان رندگیری بوتگ.
سۆج: علامه سید ابوالحسن ندوی مه وتی کتابِ «تاریخ دعوت و عزیمت/ دعوت و اصلاح» ءَ لکّتگ که علم ۆ دین شه ترکستان (ماوراءالنهر ۆ اۆگانستان) ۆ ایران ءَ به هندوستان ءَ آتگ. آیی همےپێمَ گوش ایت که مه هجری ئے دهمی قرن ءَ، بزان پد شه اێشی که صفویان مه ایران ءَ حکومت ءَ را گپت، بازێنے شه ایران ءِ پاگواجه ۆ زانتکاران په هندوستان ءَ شت اَنت که اۆدا گوں هند بادشاه ۆ پاگواجهان دێمراهی ءَ دێم‌په‌دێم بوت اَنت. کتاب ۆ علمی ۆ هێلکاری رهبندانے که آ پاگواجهان گوں وت په هند ءَ برت جُهل اێں ۆ پراهێں اثرے مان هندِ علمی ۆ هێلکاری جاورے سرا هِشت اِش، هما رهبندانِ دێمروی ئے آسرات «درس نظامی» بوت، همے هێلکاری رهبندے که تاں نون ماں هندِ وانگجاه ۆ علمی دیوانان کارمرزَ بیت. مه ایران ءِ رۆدرات ءِ سنی‌نندێں ڈیهان هم همے رهبند ماں دینی وانگجاهان کارمرزَ بیت.
پسه: درست اِنت، علم ۆ زانت هچ‌بر یک خاصێں جای نه منتگ، اگاں شۆهاز کن اێں سرپدَ بےاێں که علم ۆ زانت ماں راج‌دپترے دراجی ءَ مدام وڑ وڑاێں ڈیهان چرِّتگ ۆ یکجا نه منتگ. یک گشتے ماں ایران ۆ همےپێم ماوراءالنهر ۆ سمرقند ۆ بخارا ءَ بوتگ ۆ دگه گشتے شه ایران ۆ بخارا ۆ سمرقند ءَ به هندوستان ءَ شتگ. همےپێم گندێں که برے به عربی ملکان باز بوتگ ۆ دێمرویِ کرتگ ۆ پدا سست بوتگ.
وهدےکه ما پاکستان ءَ سبکّ ونت لهتێں شه مئے استاذان وابَ دیست که علم پدی به ایران ءَ برَگردیت ۆ لهتێں شه آ وابان وشهبری ءَ دات که علم به همے بلوچستان ءِ ڈیها باز بیت ۆ دێمرویَ کنت.
نقل بوتگ که آخر ءَ ایمان به مدینه منوره برگردیت، ایمان که شه علم ءَ جتا نه اِنت، برورد اێش اِنت که علم آخرا به حجاز برگردیت.
سۆج: واجه مولانا پچے شما شه سبکّے هلاسی ءَ پد گوں مولانا عبدالعزیز همراهی ۆ همکاری کرت؟
پسه: همارنگ که گوشت اۆں من طالبی ئے وخت ءَ گوں مولانا عبدالعزیز دُرستی بوت اۆں ۆ کم‌کم ءَ اے دُرستی بیگ ۆ گندۆنند گێشتر بوت. سبکّ ءِ سالان به پاکستان ءَ هر وهدےکه به زاهدان واتر بوت اێں اۆں په نیاد گوں مولانا ءَ ۆ یات گرگ ءِ خاطر ءَ آیی گس ءَ شت ۆ آت اۆں ءَ کرت. آ واجه ئے گسے مهمانجاه ءِ در په گردان پاچ اَت ۆ لس مهلوکان اۆد ءَ شت ۆ آتَ کرت. ماں نیاد گوں مولانا ءَ شه وتی پاکستان ءِ استاذان، خاصکار شه مولانا جاجروی رحمه‌الله یات اۆں ءَ کرت. منی هۆش ءَ اِنت که مولانا ءَ مدام ما را سۆگه ءَ کرت که شه سبکّے هلاسی ءَ پد بیا اِت ۆ ماں اے ڈیه ءَ هزمت ۆ جهد کن اِت. هبرے مجگ اێش اِنت که مولانا عبدالعزیزِ اخلاص، للهیت، تقوا ۆ پلگار گوں علم ۆ فهم ءَ سبب بوت که منی ارادت گوں آ واجه ءَ جُهل بیت. همے منی ارادت سبب بوت که آ واجه منی سرا برۆسه کنت تاں من آیی هزمت ءَ بَےاین. منی مارشت اێش اِنت که من چیزے نداشت، بلێن آ واجه ءَ چے دیست ۆ چے فکرِ کرت، الله تعالی گهتر ءَ زانت.
سۆج: آ سالان تها چۆنێن افرادان گوں مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله ءَ فکری ۆ عملی‌اێں همکاریَ کرت ۆ آیرا کمک اش ءَ کرت تاں وتی رهبندانَ دێما بارت؟
پسه: گوں حاصێن برۆسه ئے که اے ڈیه‌ئے مردمان مولانا ئے سرا ءَ داشت، پهکان کۆشستَ کرت که گوں آ واجه ءَ همکاری کن‌اَنت. اے منطقه‌ئے پهکێں قومان مولانا ئے سرا برۆسه ءَ داشت. هرکسِے جهدَ کرت تاں وتا گوں مولانا ءَ نزّیک کنت ۆ اگاں مولانا ءَ هرکس ءَ را پرمانے داتێں آیی کۆشستَ کرت که به آیی عمل کنت. گردان همکاریَ کرت، حاص اے منطقه ئے سیّدان که وانگجاهے ڈگار ءَ را دات اِش. واجه مولانا ءَ شه اے بابت ءَ هچ کمی‌ئے مارشت نه کرت. وهدےکه مدرسه ئے کار بنگێج بوت مولانا رحمه‌الله ئے دیدانک اێش‌اَت که منطقه ئے گرد نام‌ۆتواری‌اێں قومانَ هِدا هور کن‌اێں. پمێشا جهد اێں کرت تا شه هر قومے یک پاگواجه ئے ماں وانگجاها کار گِرگ بیت که سبکّ دنت. یک مدتے همےپێم کرد اێں کرت، بلێن پد ءَ سرپد بوت اێں که اے رنگ ءَ وانگجاهے کار دێما نه رئوت، پمێشا نیت اێں کرد که اے کارے بدلا شه وسی ۆ لایک‌اێں پاگواجه ۆ استاذان لۆٹ‌اێں که هِدا بیا اَنت. وهدےکه مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله وانگجاهے اگده ءَ را منا دات، من آ استاذانَ که پێسرے شۆرے ردءَ کار گرگ بوت اَت‌اَنت، مرخص اۆں کرت، البت یک رنگے که تکانسر مه بَےاَنت. شه اۆد ۆ پد گوں نۆکێں رهبندان وانگجاهے کارانَ دێما اێں برت ۆ په نۆکێں وسی ۆ لایک‌اێں پاگواجهان جدۆهل اێں کرت ۆ آوانَ که وسی ۆ لایک اَت‌اَنت لۆٹ اِت‌اێں. شه آ رمس ءَ پد وانگجاه ءَ دێمروی کرت. پێسرے رهبندے ردءَ ما شۆر کرت که شه گرد قومانِ پاگواجهان کار گر اێں تا وانگجاهے مالی‌اێں مشکلان حل بَےاَنت، بلێں پد ءَ سرپد بوت‌اێں که تهنا گوں مالی‌اێں مشکلانِ حل بیگ ءَ وانگجاه دێمروی ءَ نه کنت، اصل ۆ بندات په هر وانگجاه ۆ علمی‌اێں بنجاهے دێمروی ءَ وسی ۆ لایک‌اێں استاذ ۆ پاگواجه اَنت، پمێشا مزنێں واجهانَ چۆ مولانا مفتی خدانظر رحمه‌الله ءَ هِدا لۆٹت‌اێں. مولانا خدانظر ماں پاکستان ءَ سبکّ دات، ما په زۆر شه آیی لۆٹ‌اِت که به دارالعلوم زاهدان بێت. آ واجه‌ئے علم باز اَت ۆ کته‌کارێں استاذےاَت، وختے هِدا آت وانگجاها دێمروی کرت، همے رنگ شه مولانا نذیراحمد سلامی ۆ مولانا عبدالرحمن محبی ۆ مولانا خدارحم رودینی لۆٹگ بوت که بیا اَنت، اے واجه‌کاران شه دارالعلوم زاهدانِ ائولی‌اێں استاذان اَنت. پد ءَ مولانا محمدقاسم قاسمی هدا آت. گوں اے واجهانِ آتن ءَ وانگجاهے هێلکاری ءَ دێمروی کرت ۆ طالبان سال‌په‌سال گێشتر بوت‌اَنت. یکے شه مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله ئے ٹوهێں گڑتیان اے وانگجاهے دێمروی اَت. ماں صحرای عرفات ۆ هرجا ۆ هر مبارکێں وختے که دعائے توفیق بوتێں په وانگجاهے دێمروی ءَ دعایے کرت.
یک برے من واب دیست که ماں وانگجاهَے یک کوٹی ئے تها حدیث سبکّ دیگَ بیت ۆ دوره حدیثے کلاس اِنت. من اے واب ءَ را په مولانا عبدالعزیز بیان کرت. باز تعجبِ کرت ۆ گوشتِ: بیت‌کنت که یک رۆچے ما هدا دوره حدیث داشته بَےاێں! وتی عمرے آخری سالان بیسه‌ی کرت ۆ گڑتی‌ی کم بوت‌اَنت. یک مدتے مولانا ئے جند ءَ مدام سبکَّ دات، دولتی‌اێں وانگجاها هم سبکّ ءِ دات، بلێں آخری سالان شه آموزش ۆ پرورش ءَ در بوت ۆ فقط ماں دارالعلوم ءَ سبکّ ءِ دات. وهدےکه وانگجاه ءَ دێمروی ءَ را بنگێج کرت مولانا مطمئن بوت، اے زمان ءَ مولانا ءَ کات ۆ رۆچے چنکه ساعت ماں وانگجاها نشت، ما پرایی درختانِ چێرا چێرگێجے تنکَّ کرت ۆ واجه اۆدا ءَ نشت. اے درگت ءَ نتوانتِ که سبکّ دنت، بلێن وانگجاهے تهے نشتن ءَ آیرا اشکامَ دات. تاں آ زمان ءَ انگت درس حدیث بنگێج نه بوت‌اَت، بلێن آدگه درسان خوبێں دێمرویَ داشت.
سۆج: واجه مولانا شما په وانگجاهے رهبندانِ دێما برَگ ءَ چنکه وختَ هِشت ۆ دارالعلوم زاهدانِ ائولی رۆچان چۆنێں جاورے داشت؟
پسه: وانگجاهَے بنگێجَے ائولی ماهان من یک‌سرءُیک‌شاه اَت‌اۆں ۆ بیست‌ۆچار ساعت وانگجاهے تها اَت‌اۆں. وختے وانگجاه په ٹوهێن ائید ءَ تعطیل بوت، من هم شه اے وار ءَ کارمرز کرت ۆ گس ۆ آرۆس اۆں کرت که سبکّی سالے ائولی‌اێں تعطیلات اَت. شه آرۆسا پد هم شپان ماں وانگجاها نشت اۆں ۆ تهنا هپتگے آخر ءَ په گسا ءَ شت اۆں، تاں که مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله ءَ منا گوشت زلورت نه اِنت که شپان ماں وانگجاها نندے، دگرے را په چارگ ءَ ماں وانگجاها به‌هلّ ۆ وت په گس ءَ برو. شه اۆد ۆ پد من شپ ءَ په گسا ءَ شت اۆں ۆ سهب ءَ ماهله شه گسا در ءَ بوت اۆں تاں توانین سهبے نماز ءَ ماں عزیزی مسیت ءَ بوانین. شه سهب ءَ تاں خُپتنے نماز ءَ وانگجاه ءَ ات‌اۆں ۆ شه خپتنے نمازے وانگ ءَ پد په گسءَ رهدگ ءَ بوت‌اۆں. همے زمان ءَ مولانا احمد ءَ آیی ماس ءَ په سبکّ ءَ آورت. آ واجه شه دارالعلوم زاهدانِ ائولی‌اێں وانۆکان مرتگَ بیت. همےپێم مولانا عبدالعزیز قلعه‌بێدی ۆ حاجی عبدالله که شه منّی همراهان اَت‌اَنت، شه وانگجاهے ائولی‌اێں شاگردان بوتگ اَنت. ماں سال 1350 ءَ ما شه مسیت عزیزی به نونێں وانگجاها آت‌اێں که دارالعلوم زاهدان بن‌هشت شه همے رمس ءَ بنگێج بوت. آ درگت ءَ هما ده کۆٹی که من پێسر ءَ نام گپت، جۆڑ بوت اَت‌اَنت ۆ ما سبکّ ءَ را هماوان تها بنگێج کرت. وانگجاهے اێشک‌ۆآشک دیوال نهاَت، هِدا تچکێں گیابانےات که فقط ده کۆٹی تهے جۆڑ بوت ات. بهارگاه ءَ وانگجاهے اێشک‌ۆآشک سبز ۆ بهارَ بوت که باز برهدارێن منظره ئےاَت. آ زمان ءَ وانگجاه ءَ همسایگَ نه داشت، کم‌کم ءَ مردم آت‌اَنت ۆ وانگجاهے اێشک‌ۆآشک ءَ گسے بندَگ بنگێج بوت. ما هم گوں طالب ۆ مردمان کمک ءَ وانگجاهے اێشک‌ۆآشک ءَ را دیوال کرت. آ زمان ءَ مدرسه باز گونڈاَت، پد ءَ اێشک‌ۆآشکے گس شه مردمان په بها گِرَگ بوت‌اَنت ۆ به وانگجاها هور بوت‌اَنت. اے ٹکر که وانگجاهے نوکێں ماڑی بندَگ بوتگ آ وخت ءَ وانگجاهے نهاَت. شه سال 1350 ءَ تاں 57 ءَ که انقلاب پیروز بوت، وانگجاهے دێمروی کم اَت، شه سال 57 ءَ پد دێمروی بنگێج بوت. یکے شه اے دێمروی ئے سببان انقلاب ۆ سرۆچێرےاَت که ملکے تها آت ۆ دینی جاور تقویت بوت. اسلامی انقلاب ۆ پاگواجهانِ جهدان سبب بوت‌اَنت که پاگواجهانِ چاگردی جایگاه برز برئوت ۆ مردمان گێشتر آوان سرا برۆسه کن‌اَنت. بههرحال نۆکێں حکومت، دینی‌ئێں حکومتےات ۆ پاگواجهانِ عزت ۆ احترام گێشتر بوت، پاگواجهان هم مردمانِ مشکلانِ رندگیر بوت‌اَنت، خاص مولانا عبدالعزیز که اے باروا باز جهدِ کرت. هبرے مجگ اێش‌اِنت که اے چیز سبب بوت‌اَنت تاں مردمان وتی زهگانَ په سبکّ ءَ به دینی وانگجاهان دێم دَےاَنت.
سۆج: واجه مولانا! تاکبندے چنکه لمبر پێسر ءَ، ماں گلگدارے که گوں شیخ‌الحدیث مولانا محمدیوسف حسین‌پور بوت‌اَت، اے سۆجے باروا که «دارالعلوم زهدان که ڈیهے ٹوهترێں دینی‌ئێں و انگجاه اِنت، اول‌سرا جاورِ چۆن اَت؟» آ واجه ءَ درّائێنت: «آ سالان آ رنگێں دێمروی ئے نداشته. یک رۆچے من مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله ئے کرّءَ آت اۆں ۆ گوشت اۆں شمے وانگجاه بازێں دێمروی ئے نداریت ۆ تاں وهدےکه آیی مدیریتی ۆ هێلکاری سیستم ءِ تها ٹگلے مه‌یَێت، وانگجاه دێما نه رئوت. گوشتِ: چۆن کن اێں؟ من گوشت: یک ورنائے را اگده دَےاِت تاں هزمتے کنت ۆ وانگجاهے جاورا بدل کنت ۆ من مولانا عبدالحمید ءَ پیشنهاد کرت که اے اگده آیرا دیَگ بیت. مولانا عبدالعزیز زوت دیوانے برجم داشت ۆ منا گوشتِ اۆدا بهر زور. په منی گمانا صورتجلسه ءَ من نبشت. هما دیوانا ونگجاهے اگده مولانا عبدالحمید ءَ دیگ بوت ۆ مولانا عبدالعزیز مولانا یارمحمد ءَ گوشت که من ۆ تو پیر بوتگ‌اێں ۆ نه توان اێں اے وانگجاها راه برێں، گهتر اِنت که کارانَ په ورنائان به‌هِلّ اێں. شه اۆد ۆ پد وانگجاهے دێمروی بنگێج بوت.» ما لۆٹێں اے باروا شه شمے جند ءَ بُشکن اێں.
پسه: خب من مدام ماں وانگجاهءَ اَت‌اۆں ۆ کمی ۆ مشکلانَ شه نزیک ءَ دێست اۆں. پرا مشکلان دور کنگ ءَ هم توجیل اۆں ءَ داشت، بلێن چۆن پوره اهتیار اۆں نهاَت، نه توانت اۆں کارے کنین. تاں‌که مولانا محمدیوسف حسین‌پور اے شۆر ءَ را به مولانا عبدالعزیز دات که شما همے مولوی ءَ که شپ ۆ رۆچ وانگجاهے تها اِنت ۆ مشکلانَ زانت، اهتیار دَےاِت تا هر رهبندے داریت اجرا کنت. شه آشکءَ چۆن وانگجاهے دێمروی حضرت مولانا عبدالعزیزِ ٹوهترێن مقصد اَت شه اے پیشنهاد ءَ باز وشّال بوت ۆ ماں دیوانے که گوں مولانا محمدیوسف، مولانا یارمحمد ۆ خدابیامرز سردار مهرالله خان هوری ءَ برجم دارگ بوت، اے باروا شۆر بوت. سردار مهرالله خان په اے دیوانا لۆٹگ نه بوت‌اَت، بلکه په دگه کارے آت‌اَت که مولانا ءَ آیرا گوں وت په وانگجاها آورت اَت. پد شه شۆر ۆ صلاح ءَ صورتجلسه نبشتگ ۆ امضا بوت ۆ وانگجاهے اگده منا دیگ بوت. منا گوشت ِاش که شه هِد ۆ پد وانگجاهے اگده‌دارے، توانے دَر کنے ۆ بیارے. ما حاص شه شما لوٹ‌اێں که وانگجاها دێمروی ئے نێمگ ءَ تێلانک دَےیَے.
سۆج: آ دیوان که وانگجاهے اگده‌داری شمے بَٹّا هِلّگ بوت، چه سالےات؟
پسه: پێسر شه انقلابا، ماں سال 1356 ءَ اَت.
سۆج: چه چیزے سبب بوت که آ زمانا که شما را 30 سال اَت ۆ مولانا عبدالعزیز هم زندگ اَت، اے مهمێں اگده ءَ مَنّ اِت؟
پسه: هماپێم که گوشت اۆں شپ ۆ رۆچ ماں وانگجاها گوں کاران مٹ‌ۆمێل اَت اۆں ۆ کمی ۆ مشکلانَ دێست اۆں، پمێشا اے اگده ءَ را منّ اِت‌اۆں تاں گوں نوکێں اهتیاران په مشکلان دور کنگ ءَ گێشتر جهد کنین. نه که لۆٹین تهنا اهتیار اۆں باز بَےاَنت ۆ وتسر کارے کنین، اێرنگێں مقصدے اۆں ءَ نداشت. پد شه اێشی که اے اگده منا دیگ بوت، انگت مولانا مئے کسترپاد/ سرپرست اَت ۆ ما به آیی کسترپادی ءَ پهر ۆ شأنَ کرت. تا آخر ءَ ما آ واجه ءَ را شه وتی کرداران سهی ءَ کرت ۆ گرد کاران گوں آ واجه ئے شۆر ۆ صلاح ءَ کرت اێں. تیوگێں خیر ۆ برکتان که ما ۆ دارالعلوم زاهدان ءَ رستگ اَنت، الله ئے لطف ۆ هما نێکێن بندگے اخلاص ۆ دعائان آسرات اَنت.
سۆج: بازێنے به همے باور ءَ انت که شه اے پێشامد ءَ پد دارالعلوم زاهدان دێمروی کرتگ ۆ وتی کارے تها سۆبێن بوتگ. شمے دیدانگ اے باروا چے اِنت؟
پسه: اے بنجاهے سۆبمندی ۆ آیی سرجمێن افرادانِ باروا اے ٹکّ ءَ گوشین که اگاں دۆستان فکرَ کن اَنت ما توفیقے داشتگ، شه الله ئے نێمگ ءَ ۆ شه آیی داد ۆ رحمت ءَ بوتگ ۆ مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله ئے دعای خێر ۆ اخلاص بوتگ. آ واجه ءَ اے وانگجاهے بن‌هشت ءَ را گوں اخلاص ءَ اێر کرتگ ۆ الله مئے راه‌نشان دهوک بوتگ، ما شه وت ءَ چیزے نه داشتگ ۆ شه مولانا عبدالعزیز وفاتا پد ما شه الله ءَ لۆٹتگ که ما را بےسۆب مه کنت. مولانا عبدالعزیز جند ءَ همَ گوشت که الله شما را بےسۆبَ نه کنت، ما هم مدام به همے چیز ءَ امێتوار بوتگ اێں. مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله چۆ کوه ءَ ات ۆ باز مزن ۆ زبردستێں شخصیتےات وهدےکه آ واجه ءَ وفات کرت ما مارشت کرت که ما گرد یتیم بوت اێں. حضرت مولانا ءَ ناجۆڑی ئے زمان ءَ په امّا اے لچه ءَ را ونت که یک اعرابی ئے په عبدالله‌بن عباس رضی‌الله‌عنهما که واجهێں پِسَّے وفات کرت اَت، ونت اَتِ: «اصبر نکُن بکَ الصابرین/ فإنّما صبر الرعیة بعد صبر الرأس/ خیر من العباس أجرک بعده/ والله خیر منک للعباسی» حضرت مولانا ئے مقصد اێش اَت که اگه من وفات کنین، الله تعالی په شما شه من گهتر ۆ پایدگ‌دارتر اِنت.
سۆج: پد شه اێشی که وانگجاهے اگده شما را دیگ بوت، مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله ءَ چنکس وت را گۆں کاران گلائێشَ کرت؟
پسه: پێسر شه انقلاب ءَ مولانا مدام ماں وانگجاه ءَ سبکَّ دات، بلێن شه انقلاب ءَ پد که آ واجه ءِ کاران باز بوت اَنت، سبکّ ءِ نه‌دات، بلێن ماں وانگجاه ءَ کات ۆ ما هم مدام شه وانگجاهے هالان آیرا سهی ءَ کرت. هر ماه آ واجه ءَ را سهی ءَ کرت که چنکس به وانگجاه ءَ مالی‌ئێن کمک بوتگ ۆ ما چنکس هرچ کرتگ. هێلکاری رهبندانِ سرهالانَ هم آ واجه ءَ دات اێں. اگاں لۆٹت اێنن نۆکێں استاذے بیاراێں گۆں آ واجه ءَ شۆرَ کرت، هرچۆن که گوشت اَتِ هرچی صلاحَ زانے هماپێم کرد کن، بلێن ما گوں آ واجه ءَ شۆرَ کرت ۆ آیی دیدانکے ردءَ کردَ کرت. جهد اێں ءَ کرت که گۆں هما واجه ئے راهنمایی ءَ دێما برو اێں.
سۆج: مولانا یارمحمد ریگی (رخشانی) رحمه‌الله ءَ آ زمان ءَ ماں دارالعلوم زاهدان ءَ چه کار ۆ ذمه ئے داشت؟
پسه: مولانا یارمحمد رحمه‌الله په وانگجاهے بن‌هشت ءِ اێر کنگ ءَ گوں مولانا عبدالعزیز همراه ۆ هم‌کۆپگ ات ۆ اے پڑے تها مولانا عبدالعزیز باسک ات. پێسر شه اێشی که وانگجاهے ذمه منا دیگ بیت، آیی مولانا عبدالعزیزِ کرّ ءَ گێشتر ماں شۆر ۆ تصمیمان هۆر ات، پد ءَ هم گۆں ما رهوت ءِ داشت ۆ مهر ۆ محبتے کرت ۆ مے سرا برۆسه ئے داشت. البت آ زمان ءَ ماں وانگجاه ءَ سبکّے نه‌دات، بلێن بێسه ئے داشت که وانگجاهے هێلکاری ۆ کارگسی کاران په‌جوانی دێما رئو اَنت. برےبرے هم گۆں مولانا عبدالعزیزِ هۆری ءَ وانگجاه ءَ کات ۆ شه وانگجاهے جاور ءَ سهی ءَ بوت. پد ءَ نیتِ کرت که ماں وانگجاه ءَ سبکّ دنت، ما هم شه آیی نیت ءَ وشّال بوت اێں ۆ آیرا یک دو درس دات اێں. آیی تاں سال 1391 ءَ بزان، یک سال دێم شه وفات ءَ ماں دارالعلوم زهدان ءَ سبکَّ دات.
سۆج: واجه شه مولانا مفتی خدانظر گوش اِت، شه وختے که ماں دارالعلوم زاهدان بوتگ ۆ اے درگت ءَ که گۆں شما همکاریِ کرتگ چه هزمت ۆ برکات ءِ داشتگ؟
من مفتی خدانظر ءَ شه پێسر ءَ دُرستَ کرت، آ زمان ءَ که پاکستان ءَ سبکّ اۆں ءَ ونت، آیی لهتێن وخت ایالت سندِ لارکانه‌ی شهر ءَ ماں مولانا غلام‌رسول عباسی رحمه‌الله ءِ وانگجاه ءَ سبکِّ ونت ات، پدا به ایالت پنجابِ ملتانِ شهر ءَ شت ات ۆ ماں قاسم العلوم وانگجاها شه مولانا مفتی محمود رحمه‌الله محضرا استفاده‌ی کرت ات ۆ همۆدا سبکّ ءَ را هلاسِ کرت ات. پد شه سبکّ ءِ هلاسی ءَ گوں مولانا غلام‌رسول عباسیِ لۆٹ ءَ په سبکّ ءِ داتن ءَ به لارکانه شت ات ۆ گێش شه ده سالا همۆدا سبکِّ دات ات. وختےکه من ماں ایالت پنجاب سبکَّ ونت طالبے که شه ایالت سند به پنجابَ کات اَنت شه آ واجه ءَ تعریف اِش ءَ کرت ۆ گوشت اِش که زبردستێن پاگواجه ۆ زانتکارێں استاذی. بازێنے شه اے ڈیه ئے طالبان همودا ءَ شت انت ۆ آیی دێما شاگردی اش ءَ کرت. پد شه اێشی که ماں ایالت سند سبکِّ دات، گوں مولانا قاری غلام‌نبی رحمه‌الله ءِ بازێن لۆٹ ءَ چنکه سال به آیی وانگجاه ءَ ماں ایالت بلوچستان ءِ کوئٹه‌ی شهر ءَ سبکِّ دات.
پکّا منی یات ءَ نه‌اِنت بلێن په منی گمانا هما زمان ءَ که آیی ماں پاکستان ءَ سبکّ دات ما آیی پد ءَ ات اێں که بێت زاهدان ۆ ماں دارالعلوم زاهدان سبکّ دنت. یک برے که په وتی سیادان نیادا زاهدان آت ما آیی کرّ ءَ شت اێں ۆ شه آیی لۆٹ ات اێں که دارالعلوم زاهدان بێت ۆ سبکّ دنت. آسر ءَ آیی مے لۆٹ ءَ را منّ ات ۆ به دارالعلوم زاهدان آت. بههرحال آ واجه زبردست ۆ کته‌کارێں پاگواجه ئےات. وختےکه به دارالعلوم زاهدان آت گێش شه 50 ءَ سالا عُمرے داشت ۆ چندین سال گۆں سبکّ ۆ علمی کاران گلائێش بوت ات. وختے دارالعلوم زاهدان دارالافتاء ئے کار بنگێج بوت سبکّ ءِ کنکّ ءَ دارلافتا ئے ذمه هم آیی بٹ اێر کنگ بوت. بههرحال آ واجه ئے حضور ماں دارالعلوم زاهدان ءَ بازێن خیر ۆ برکتے په اے وانگجاه ۆ ڈیه ءَ داشتِ.
سۆج: شه مولانا حاجی غلام‌محمد سربازی، حافظ محمداسلام آریپێن پسّ ءَ په امّا گوَش، آ واجه ءَ ماں وانگجاه ءَ چه ذمه‌واری ئے داشت؟
پسه: آ واجه ءَ هم سبکَّ دات ۆ هم حسابدار ات. ماں وانگجاه ءَ نشت، گونڈێن کۆٹی ئے داشتِ که حسباداری ئے دپتران همۆدا سربه سر اێر اَت اَنت. آ واجه باخدا ۆ مخلصێں مردمےات. مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله ءَ باز دۆست ءِ داشت ۆ به آ واجه ءَ عجیبێں ارادتے داشتِ، پچےکه هم مولانا عبدالعزیز شاگرد ات ۆ هم آیرا خب درستے کرت. پراستی به مولانا عبدالعزیز ارادتے داشت. مولانا عبدالعزیز ءَ ولی امرے زانت ۆ په وت لازمے زانت که آیی پرمانانَ بےسرۆسۆج ءَ زور اِیت. مولانا ءَ شه آیی لۆٹ اِت که شه سرباز هِدا بێت ۆ هم سبکّ دنت ۆ هم وانگجاهے مالی حسابانَ دلگوش کنت. مولانا عبدالعزیز آیرا زبر درستَ کرت ۆ خُبے زانت که آ چنکه امانتدار ۆ راستێں مردمے. گوشتِ که شه حاجی غلام‌محمد په جوانی استفاده کن‌اِت. آ باز دقیقێں حسابدارےات. نون هم آیی واجهێں زهگ، حافظ محمداسلام ماشاءالله باز دقیق ۆ کارزانتێں حسابدارے. اے سالان که ماں دارالعلوم زاهدان ءَ هزمتِ کرتگ ما ابید شه امانتداری ۆ دقیقێں حسابداری را دگه چیزے شه آیی ندیستگ. حافظ اسلام صاحب وهدےکه سبکّ ءَ را هلاس کرت هِدا آت. ائولی‌سرا فقط سبکّے دات، پدا حسابداری هم آیی بڈ ءَ اێر کنگ بوت. هماپێم که من گوشت ائولی‌ئێں حسابدار حاجی غلام‌محمد رحمه‌الله ات، پدا لهتێں وخت مولانا نذیراحمد سلامی اے ذمه ءَ را زرت ۆ شه آیی پد حافظ محمداسلام حسابدار بوت که تاں نون اے اگده همایی بڈءَ اِنت.
سۆج: بارێں مولانا نذیراحمد سلامی هم یک برے وانگجاهے ناظم ۆ هێلکاری معاون بوتگ؟
پسه: هان، شه انقلاب ءَ پد که مولانا عبدالعزیزِ کار باز بوت اَنت ۆ منی کار هم ماں وانگجاها باز بوت اَنت، گڑا ما شه مولانا نذیراحمد په طالبان ثبت‌ناما کار گپت ۆ بازێنے شه هێلکاری ذمه‌واریان آیی بڈا اێرکنگ بوت اَنت. مولانا نذیراحمد چنکه سالے هێلکاری ۆ طالبان ثبت‌نامے اگده‌دار اَت ۆ هم حسابدار اَت ۆ هم سبکّے دات. شه آیی پد مولانا محمدقاسم هێلکاری ئے اگده‌دار بوت. وختےکه مولانا مفتی خدانظر رحمه‌الله ءَ وفات کرت، دارالافتائے ذمه مولانا محمدقاسمِ بڈا اێرکنگ بوت ۆ ما مولانا عبدالغنی بدری ءَ هێلکاری ئے معاون کرت.
سۆج: شهید مولانا عبدالملک، حضرت مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله ءِ مَسترێں زهگ ءَ ماں دارالعلوم زاهدان چه اگده ئے داشت؟
پسه: آیی ماں سرباز عزیزیه‌ی وانگجاه ءَ ۆ سراوان عین‌العلوم گشت وانگجاه ءَ ۆ چنکه سال هم ماں دارالعلوم کراچی ءَ سبکّ ونت ات. پدا په سبکّ ءِ دێما برگ ءَ به مدینه منوره‌ی جامعه اسلامیه ءَ شت ات ۆ چنکه سال همۆدا سبکِّ ونت ات. وهدےکه به ملک ءَ بِرگشت ماں آموزش ۆ پرورش ءَ کارگرگ بوت ۆ ماں زاهدان دبیرستانان درسے دات. من شه آیی لۆٹ اِت که ماں دارالعلوم زاهدان هم سبکّ دنت که آیی هم منّ اِت ۆ چنکه سالے سبکِّ دات. پدا پرےخاطرا که درسانِ وختِ ماں دارالعلوم زاهدان ۆ دبیرستانان یکے بوت اَنت کمّے درسی رهبندانِ تهے مشکل آت، مولانا عبدالعزیز پرمایش کرت شما گۆں آیی شۆر کن‌اِت که یا سرجم هِدا سبکّ دنت یا سرجم ماں سرکاری وانگجاهان درس دنت، بلێں گهتر اِنت که شه آموزش ۆ پرورش ءَ جتا مه‌بیت؛ پچےکه زلورت انت که ما اۆدا هم مردم داشته بَےاێں. حضرت مولانا راضی نه‌ات که آ واجه شه اۆدا جتا بیت؛ پمێشا مولانا عبدالملک هم په نیاز ۆ زلورتان خاطر ءَ همێشرا پسند کرت که ماں سرکاری وانگجاه ۆ دبیرستانان درس دنت.
سۆج: واجه مولانا ما لۆٹ‌اێں شه شمے دپا گێشتر گۆں مولانا عبدالملک رحمه‌الله ئے شخصیت ءَ دُرُستی بےاێں.
پسه: مولانا عبدالملک باز سرپدێں مردمےاَت ۆ دنیا ءَ باز گَشت اَت. کارنده ۆ سرپدێں پاگواجه ئےاَت. پراهێں دیدانکے داشته ۆ باز بهادر ۆ دلێرێں مردمےاَت. ورنا ۆ جاندراه ۆ مزن‌سسّائێں مردمےاَت. په مردمانِ حقانِ لۆٹگ ۆ نابرابری ۆ بےعدالتیانِ دور کنگ ءَ باز جهدے کرت، نه‌ترسێں مردمےاَت، پمێشا نه‌توانته که بازێن مسائلے را سَگّ ایت. گێشتر گۆں ورنا ۆ چاگرد ءَ رهوت ءِ داشت ۆ په ورنائان دلبڈی ءِ اَت. ورنائانَ اۆمێتے دات. هماپێم که مولانا عبدالعزیز زهگ اَت، همےپێم آ واجه ئے کۆپگ اَت. اێرانے کنڈ کنڈانَ سپرے کرت ۆ به تیوگێن سنی‌نندێں ڈیهانَ شُت ۆ مردمانِ جاورانَ سۆجے کرت.
سۆج: یکے شه دارالعلوم زاهدان ساڑایگان اێش اِنت که مسیت جامع مکیءِ کنکّءَ انت؛ مسیت مکی ۆ آیی بن‌هشت اێرکنگءِ باروا گوش اِت.
پسه: وختےکه وانگجاهءِ کار نونێں جاگهءَ بنگێج بوت، لهتێن وخت ما نمازانَ وانگجاهءِ یک کۆٹی ئے تها ءَ ونت. بهارگاه ۆ لوارءَ که هوا زبر اَت، ڈنّءَ شندانِ سرا، ماں تچکێں ٹگارے نماز اێں ءَ ونت. آ رۆچان مقتدی کم اَت‌اَنت، کم‌کمءَ که وانگجاهءِ اێشک‌ۆآشکءَ گس باز بوت اَنت نمازوانۆک هم باز بوت اَنت، اے وهدءَ پکرءَ کپت اێں که وانگجاهءِ کرّا مسیتءِ جۆڑ کن اێں. اے بوت که ما همے ٹگارءَ په مسیتءِ بستنءَ چمےچێرءَ کرت، اے ٹگارءِ واهند که نێکێں مردم اَت‌اَنت، آیرا دات اِش. آ زمانءَ هِدا خیامِ دگ نه اَت، بلێں شهرءِ نقشه ئے تها اے دگ اَت اَت. حضرت مولاناءَ اپال کرت ۆ ٹوهێں ٹگارءِ په مسیتءَ زُرتِه. مسیتءِ ٹگارے اێشک‌ۆآشکءَ هورکێں ٹگار ات اَنت که گس بندگ نه بوت اَت، آوانِ واهندان هم په گَل ۆ خوشی مۆکل دات که ما آوانءَ به مسیتءِ ٹگارءَ گێش کن اێں، بلێں ما گوشت همے ٹگار وت ٹوه اِنت ۆ زلورتءِ نێست که اێشک‌ۆآشکءِ ٹگارانَ هور کن اێں. مسیتءِ ائولی‌ئێں ٹگار ششصد متر اَت. عجیب اێش اَت که وختءِ مردمان پی‌کنی ئے کشکانءَ سێلءَ کرت گوشت اِش اێشَ لۆٹ اَنت اے ٹوهێں ٹگارے تها چے کن انت؟! آوانِ تعجبءِ سبب اێش ات که آ زمانءَ ماں زاهدانءَ مسیتءِ که ششصد متر بیت، نه ات، بلێں حضرت مولانا مدام برز اپال ۆ دور چارۆک ات. بههرحال اے مسیت جۆڑ بوت ۆ چوناهیءَ الله پاکءَ آیرا جۆڑ ۆ پوره کرت. مسیتءِ ائولی‌ئێں بنا معمولی ئےات، هما وستائے که آ ده کۆٹیءَ را بست ات، مسیتءَ را هم همایی بست. یک مدتءِ پدا تقریباً 1357 ۆ 58ءِ سالان شه پاکستانءَ معمارے لۆٹ اِت اێں ۆ شه هند ۆ پاکستانءِ معماری ئے رۆگه ءَ دوئێں مناره ۆ مسیتءِ محراب جۆڑ کنگ بوت اَنت.
وهدےکه عزیزیه‌ی مزن مسیتءَ پرێشی که گونڈات ٹالێنت اێں که پراهی کن اێں، ماں سال 1365 ءَ نمازجمعه به مسیت مکی برجم دارگ بوت، کم‌کم ءَ مردمان تعداد په نمازجمعه ءَ باز بوت، پمێشا اول شه قبله ئے نێمگءَ ۆ پدءَ شه گۆریچان ۆ زربارے نێمگءَ مسیتءَ را پراه اێں کرت. تاں که نون مسیتءِ پراهی گێش شه 2000 مترءِ کساسءَ رستگ. پدا هم که جاگه کم بوت ماں مسیتءِ حیاطءَ گۆں اسنءَ سایبان جۆڑ اێں کرت. پدا هم جا کم بوت که مجبور بوت اێں رۆدراتءِ نێمگءِ گسانءَ شه مردمان په بها گر اێں ۆ مسیتءِ پراه کنگءِ کارءَ په جدی دێما بَر اێں. کم‌تاکم هپت گسا را گپت اێں ۆ ٹالێنت اێں ۆ آوانِ ٹگارانءَ به مسیتءَ گێش اێں کرت. منی یاتا اِنت که آخری اێں ٹگارءَ را آ رۆچان په ٹوهێں قیمتءِ گپت اێں. اے نێمگءِ پرۆژه وهدے که به پوره بیگءَ نزینک بوت، گڑا گوشت اێں که آخری اێں پروژهءَ بنگێج کن اێں، پمێشا تا جای که ممکن ات قبله ئے نێمگءِ ٹگارانءَ گپت اێں. اے زمانءَ ٹگارانِ قیمت باز برز شت اَت. اےرنگءَ مکی مسیت جامع ماں سے طبقه ءَ گۆں سی هزار چێر بناءَ ماں یک پوره اێں بلوکءِ که یک هکتار ات شه توحید دگءَ تاں رازی دگءَ به خیام دگءِ کنکءَ جۆڑ کنگ بوت.
سۆج: «مکی» نامءِ گچێن گنگءِ باروءَ پرے مزنێں مسیتءَ اگه گێشّواری ئے هست گوَش اِت.
پسه: آ زمانءَ که اے مسیت بندگءَ بوت، اراده بوت که حضرت مولانا عبدالعزیزِ گس شه مسیت نورِ کنکّءَ که به نونێں رزمجو مقدمِ دگءَ ات، وانگجاهءِ نزینکءَ آرگ بیت. مسیت مدنیءِ کنکّءَ یکے شه مولانائے دۆزواه ۆ مقتدیان ٹگارے را هم په مسیتءِ بندگءَ ۆ هم په گسے بندگءَ آیرا دات. حضرت مولاناءَ اۆدا مسیتءِ بست ۆ آیی ناما را مسیتِ مدنیِ هشت ۆ اے مسیتءِ ناما را مسیتِ مکیِ هشت. حقیقتءَ اے دو مسیتءِ نام شه دوئێں مقدسێں مکه ۆ مدینهءِ شهرانِ ناما گرگ بوتگ اَنت. دۆستی‌ئے که حضرت مولاناءَ گۆں حرمین شریفینءَ داشتگ سوَب بوتگ که اے نامانءَ پرے دوئێں مسیتان اێر کنت.
سۆج: دارالعلوم زاهدان هم چۆ مسیتِ مکیءَ همپاد گۆں علمی ۆ معنوی‌ئێں دێمرویءَ، اے سالان تها شه نظر درۆشم ۆ عُمرانءَ باز بدل بوتگ. اے بن‌گپ چنکه په شما هژدری بوتگ ۆ چنکه شمے پگر ۆ هیال گۆں آیی گلائێش بوتگ؟
پسه: مدام یکے شه مئے واهشتان همێش بوتگ که مسیت ۆ وانگجاه علمی ۆ هێلکاری ۆ معنوی‌ئێن دێمروی ئے کنکّءَ، درۆشم ۆ چهرگ اِش هم بدل بیت ۆ رۆچ‌په‌رۆچ دێمروی کن اَنت، پچےکه بازێنے شه مسلمانان به همێشان اۆمێت دار اَنت ۆ وتی زهگانءَ په وانگءَ همدا کار اَنت. مولانا عبدالعزیز رحمه‌اللهءَ ما را سۆگهءَ کرت که شما هچ بر بندگ ۆ ساچگءِ کارءَ ماں وانگجاهءَ ویل مه کن‌اِت، اگاں کم بیت پروایے نه‌اِنت، هژدری اێش اِنت که تعطیل مه بیت. حتا اے کساسءَ که یک وستایے دزّگٹ بیت کارءَ دێما بر اِت. همے سۆگه‌ئے ردءَ شه مولانا عبدالعزیزِ وفاتءَ پد مئے ائولی‌ئێن پروژه آجرسفالێں ساختمانءِ بندگ اَت، دارالعلوم رۆاێرشتءِ نێمگءَ. تقریباً مولانا عبدالعزیزِ ناجۆڑی ئے درگتءَ ما اے ساختمانءِ کُلنگءَ را جت. وهدءِ که مولانا عبدالعزیزِ ناجۆڑی سکّ بوت ما لهتێں وخت کارءَ را ویل کرت. وهدےکه مولانا وفات بوت، ما کارءَ را بنگێج کرت.
مولانا عبدالعزیزِ زندءَ ما چار کۆٹی هما ده کۆٹیءِ ردءَ بست. همے کۆٹیان که وانگجاهءِ نیامءَ اَنت. همےپێم هما زمانءَ وانگجاهءِ گۆریچانءِ نێمگءَ که نون نۆکێں اداری ۆ هێلکاریءِ ساختمان بندگ بوتگ یک سالن غذاخوری ۆ یک آشپزخانه ئے بست اێں. همےپێم چنکه کۆٹی ردءَ گۆریچان رۆاێرشتءِ نێمگءَ بست اێں که تاں همے چنکه سال پێسرءَ اَت اَت‌اَنت. پدا ما دارالعلوم پراه کنگءِ رهبندءَ را شه رۆدراتءِ نێمگءَ بنگێج کرت ۆ آ نێمگءِ گسانءَ شه مردمان په بها گپت اێں ۆ ٹالێنت اێں ۆ نۆکێں ساختمانءَ په طالبانِ نندگ ۆ کلاسان بست اێں. یکے شه مئے ٹوهێں واهشتان همے بوتگ ۆ هست که وانگجاهءِ نۆکێں ساختمانان بندگ بےاَنت ۆ الله تعالی آوانءَ وتی بارگاهءَ قبول کنت. مئے آدگه لۆٹ ۆ واهشت اێش اِنت که مسیتءِ بنا هلاس بیت. مسیتءِ پراه کنگءِ پروژهءِ ائولی‌ئێن فاز که هلاس بوت، مسیتءِ پوره‌ئێں نقشه کشّگ بوت ۆ پد شه اێشی که ما وتی ائولی کارے بازێں کمی ۆ عیبانءَ درگێت ۆ جۆڑ اێں کرت، دۆمی پروژهءَ بنگێج اێں کرت. ائولی سرا اراده اێں کرت که وهدے کمے شه هرچان جۆڑ بوت اَنت کارءَ بنگێج کن اێں؛ بلێں آخرءَ به همێشی رست اێں که تاں کارءَ بےهرچءَ تهنا گۆں اللهءِ برۆسهءَ بنگێج مه کن اێں، کار دێمءَ نه رئوت. ائولی سرا باز جدءُهل اێں کرت ۆ وڑ وڑێں مردمانِ کرّءَ شت اێں، مسیتءِ نقشهءَ را اێشرءَ ۆ آیرا نشان اێں دات ۆ شه هرچان هبر اێں کرت، بلێں هچ آسراتءِ نداشتِ ۆ آخرءَ اراده اێں کرت که گۆں چندهءَ ۆ کمکءِ جمع کنگءَ شه لس مهلوکان کارءَ بنگێج کن اێں، کارءَ را بنگێج اێں کرت ۆ اللهءَ هم کارءَ را دێمءَ برت.
سۆج: مهمێں ٹک اے دو بنجاهءِ باروءَ (مسیت جامع مکی ۆ دارالعلوم زاهدان) آوان اثر ماں ملکاری ۆ چاگردی مسائلانِ گێشءُگیوار کنگءَ اِنت. اے باروءَ گێشتر گوش اِت.
پسه: الحمدلله هم مسیت جامع مکی ۆ هم دارالعلوم زاهدانِ وانگجاهءِ اثر ماں چاگردءَ هاس پد شه انقلابءَ باز پدّر بوتگ. چوناهیءَ مردمان برۆسه ۆ امێت اے دوئێں بنجاهانِ سرا شه هما اولءَ باز اَت، پچےکه مولانا عبدالعزیز پایدگدارێں اثرءِ ماں تیوکێں اهل‌سنتءِ چاگردءَ ماں ایرانءَ داشتگ. پد شه مولانا عبدالعزیز هم مردمانِ برۆسه اے دوئێں بنجاهانِ سرا منت. اهل‌سنتان شه گرد اێرانءَ همدا کاینت، شه دگه جاهان هم کاینت، ماں جمعه نمازے دیوانان ۆ دگه دیوانان شه مردمانِ مشکلان هبرءَ بیت. همےپێم ملکءِ مشکل ۆ چاگردے مشکلانِ باروءَ هبرءَ بیت. اے چیزان سبب بوتگ اَنت که اے دو بنجاهءِ نامءُتوار هرجا پُرُش ایت. ختم بخاری ئے دیوان هم اے باروءَ ٹوهێں اثرءِ داشتگِ، گێش شه ختم بخاریءِ دیوانا ماں دگه مراگشان هم زبردستێں دینی، علمی، سیاسی ۆ چاگردی شخصیتان ۆ سرکاری ذمه‌واران ۆ جهگیران بهر زُرتگ.
اے دوئێں بنجاهان اهل‌سنتءِ چاگردءِ امێت اَنت. نه تهنا په اهل‌سنتان، بلکه په شیعه یان هم امێتءِ جا اَنت. بازێنءِ شه اێرانءِ شیعه یان که پراهێن دیدانکءِ واهند اَنت وهدےکه گند اَنت هِدءِ مردم پراهێں ۆ میانه‌ئێں دیدانک دار اَنت ۆ هدءِ ذمه‌وارانِ سسّا جهانی اِنت ۆ دور چارۆک اَنت، وتی رهوتءَ گۆں اے بنجاهءَ بنگێجءَ کن اَنت. بازێنءِ شه ملکءِ ملکاری شخصیتان گۆں ما رهوت دار اَنت، هِدا په جوانی ۆ برابری چاگردءِ سَکّیان چارگءَ بےاَنت ۆ شه حق ۆ برابریءَ دێمپانیءَ بیت. اگاں خدا مه کنت جاے شیعه ئے سرا ظلم بیت شه هدءَ په دێمپانی شه آیی حقءَ توار چستءَ بیت، هر مسلمانءِ سرا ظلم بیت یا بےدینانِ سرا ظلم بیت هدءَ شه آوانِ حقان دێمپانیءَ بیت. اے چیزان سوَب بوتگ اَنت که اے بنجاهءِ اثر خب گندگ بیت.
سۆج: نونێں جاورءَ دینی وانگجاهان چه اگدهءِ دار اَنت، چۆن کن اَنت تاں گهتر توان اَنت چاگردءِ وازمندیانءَ پوره کن اَنت، چۆنێں رهبند باید داشتگ بےاَنت؟
پسه: هر دینی جهد ۆ هر وانگجاهءِ ارواه للهیت ۆ اخلاص اِنت. تیوگێن کاران باید په اللهءَ بےاَنت. مولءُ مراد اللهءِ رضا ۆ وشنودی ۆ دینءِ نصرت بیت. اے ائولی‌ئێں چیزءِ که هر وانگجاه ۆ دینی بنجاهءِ دێمروی ئے سببءَ بیت. دۆمی‌ئێن مهمێں چیز اێش اِنت که هر وانگجاهءِ تیوگێں استاد ۆ ذمه‌واران گۆں اللهءِ عبادت ۆ ذکرءَ گلائێش بےاَنت ۆ رهوت اِش گۆں اللهءَ باز بیت. گۆں وت همدل بےانت ۆ گندءُنند کن اَنت، گۆں وت شۆر کن انت ۆ یکءُآدگرءِ دیدانکانءَ سۆج کن اَنت، په وانگجاهءِ دێمرویءَ آدگه استاد ۆ همکارانِ دیدانکءَ سۆج کن انت.
دگه مهمێں چیز اێش اِنت که ماں گرد پڑان «تقوا» بیت. وانگجاهءِ زرءُمال ۆ هنتکانان بےپۆکءَ هرچ مه بےاَنت ۆ شه آوان بد کارمرد مه بیت. شه گناهان پلگار بیت، امانتداری بیت. اگاں اے گرد چیزان کِمار بےاَنت الله تعالی هر وانگجاهءِ را دێمرویءَ دنت. شه وانگجاهءِ وسی ۆ کته‌کارێں استادان کار گرگ بیت. استادان سپارشی مه بےاَنت. اےرنگ مه بیت که گۆں یک نامءُتواری‌ئێں مردمءِ سۆگهءَ استادءِ کار گرگ بیت. باید استادانی گچێن کنگءِ معیار آوان وس ۆ لایق بوتن بیت تاں توان اَنت سبکّءِ حقءَ ادا کن اَنت ۆ طالبانی حق پادمالی مه بیت. دگه مهمێں ٹکّ اێش انت که په وانگجاهءِ دێمرویءَ دعای خیر بیت.
سرچمگ: تاکبند ندای اسلام. رجانک سنی آنلاین بلوچی