ائولی بهر
سۆج: واجه مولانا، یک قرنے چارِکِنت که شما مولانا عبدالعزیزِ علمی ۆ پکری ۆ معنوی‌اێں وارث بوتگ ات، شه وهدے که آ واجه‌ئے جاها نشتگ اِت، بازێن هزمتے شه شمے نێمگا بوته، بێد شه اێشی سی سال شه آ واجه‌ئے اُمرا را دیستگ اِت ۆ کم‌ته‌کم بیست سال گوں آ مزنێن زانتکار ۆ مصلح ءَ هور بوتگ اِت، ما لۆٹ ان شه شمے زبانا گوں مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله شخصیتے وڑ وڑێن نێمگ ۆ سرحد (مزن مێتگێن زاهدان ۆ خواش اێشک ۆ آشک) ڈیه‌ئے علمی ۆ دینی‌اێں پڑاں کێشتر پجّار بین. بلێن دێم شه آیی باز زبره بیت اگه زان ان که واجه‌کارا ائولی‌اێں گشتا چه وهد ۆ چۆن گوں مولانا عبدالعزیز پجّار بوت اِت؟ منت‌وارَ بیَن اگه شه وتی ائولی‌ئێن پجّار ۆ نیادا گوں آ واجه‌ئا په امّا گوَشِت.
پسّه: بسم‌الله الرحمن الرحیم؛ وهدے که مهتر مولانا عبدالعزیز (1295ـ 1366ش) به زاهدان آت، من هپت، هشت سالگےات اۆن ۆ گوں وتی خاندان ۆ گسے مردمان ماں یک هلکے به زاهدان رۆنشتنے نێمگا (گلوگه‌ءِ هلک که زاهدانِ هپتاد کیلومتریائنت) زندَ گوازێنت اۆن. من ماں 1326 هـ.ش سالا ودی بوته اۆن ۆ مهتر مولانا عبدالعزیز 1333، 34ئا زاهدانا آت. مولانا عبدالعزیز اول‌سرا په وتی واجه‌اێں پسّے درمانا مولانا عبدالله سربازی (1250- 1338 ش) که ٹوهێن زانتکار ۆ جهدکنۆکےات، زاهدانا آت اَت. مولانا عبدالله رحمه‌الله لهتێن وهد زاهدانِ عَلَمِ نادراهجاها (نونێن بوعلیا) بستری بوت. ناگتا سردار جمّاخان (1245-1335ش) اسماعیل‌زهی/ شه‌بخشانِ مزنێن کماش هم هما درگتا اۆدا بستری‌ءَ بیت. مولانا عبدالله ۆ سردارجمّاخانِ بستری بوتن ماں یک نادراهجاه ۆ یک دگرے کرّا بوتن ۆ همےپێم مولانا عبدالعزیز اۆدے بیَگ سببَ بیت که اے مزنێن مردم گوں وت درستی بیَنت.
اے نیاما یک جْوانێن پێشامدے کپیت که نادراهجا ۆ همےپێم مولانا عبدالله ۆ مولانا عبدالعزیزِ عجبے سَببَ بیت، آ پێشامد اێشَ بیت که ماں نادراهجاها لوٹ‌اَنت سردار جمّاخانا جراحی کننت. جراحی‌کنۆک ۆ نادراهجاهے سرمستر آ رۆچان نیّری‌نامێن کاربلدێن ڈاکٹرے بوته. حاجی جمّاخان وهدے سرپدَ بیت که لوٹ اَنت دێم شه جراحی‌ئا بےهوشِ کننت سکّ نه منّ اِیت ۆ نه‌هِلیت که بےهوشِ کننت ۆ شِیت که بے بےهوشیا منا جراحی کنِت. ڈاکٹر وهدے گنداَنت که آوانِ جدُ هلّ اثرے نداریت ۆ حاجی شه وتی هبرا جهلَ نه یَیت، بے بےهوشیا جراحی‌ئے کننت.
گوَنڈکێن هبر اے که سردار جماخان ۆ مولانا عبدالله ۆ مولانا عبدالعزیز دُرُستی بیگ سببَ بیت که مئے ڈیه‌ئے مردم هم کمّے گوں مولانا عبدالعزیزِ ناما ۆ جندے دُرُستی بینت. بێد شه اێشی آ رۆچان که مولانا عبدالعزیز په وتی پسّے علاجا که چنکه هپتگ کشّ وارته، زاهدانا بوته، په نماز جمعه‌وے وانگا زاهدانِ مسیت جامع‌ئا رئۆت ۆ چۆ یک خیرلوٹ ۆ مخلصێن تبلیغی‌ئے گوں مردمان گپ ۆ ترانَ کنت ۆ شه مردم ۆ ڈیه‌ئے دینی‌ئێن جاورا سهی‌ءَ بیت. برےبرے په مردمان وعظَ کنت ۆ پێشنمازَ بیت. مردم په وعظانِ اُشکِتنا ننداَنت ۆ جْوانێن توارے گوشَ دارنت ۆ آ واجه‌ئے کارست ۆ اخلاص ۆ مزن‌تبی‌ئے نێمگا ڈێلَ ورنت ۆ شه آ واجه‌ئا لوٹ اَنت که ماں زاهدانا نند اِیت. مولانا شه وتی واجه‌اێں پسّے علاجا پد به سرباز برَگردیت ۆ اۆدا اے بابتا گوں وتی پسّا هبرَ کنت ۆ مۆکلَ لوٹ اِیت. مولانا عبدالله هم که وتی علاجے درگتا ماں زاهدانا شه ڈیه ۆ مردمانِ جاورا سهی بوته، اے لوٹا منّ اِیت ۆ اجازتَ دنت که مولانا به زاهدان هجرت کنت ۆ بَیت.
سۆج: شما ائولی‌ئێن گَشتا کدی مولانا عبدالعزیزا را دیست؟
همے سے، چار سال پد شه مولانا عبدالعزیزِ آتنا ماں زاهدانا که من یازده دوازده سالگے ات‌اۆن، په سبَکّے وانگا زاهدان آتن ۆ ماں حاجی حسن‌خانِ مسیتا که نونێن امام خمینی‌ءِ رۆدراتے نێمگے خیابانائنت، سبکّا را بنگیج اۆن کرت. همے وهد ءَ امّا په نماز جمعه‌وا به عزیزی‌ءِ مسیتا ءَ شت ان ۆ به مولانا عبدالعزیز وعظان گۆشَ دات. همۆدا من شه نزّیکا گوں مولانا عبدالعزیز دُرُستی بوت اۆن.
سۆج: دێمتر شه اێشی که مولانا عبدالعزیز زاهدانا بَیت، بارێن شما سهی‌اتُ که ماں سربازِ ڈیه ءَ اێرگێن ٹوهین زانتکار ۆ عالمے هست؟
همارنگ که من گوَشت آ زمانا نی عُمر کم‌ات ۆ من اِے چیزا را ءَ نزانت، پکرَ کنین که سرحدِ ڈیهے مردم هم سهی نه ات‌اَنت، پچے که آ زمانا نونێن رهوتی‌اێں وسایل نه ات‌اَنت ۆ شت ۆ آت هم باز نه‌اَت. مولانائے نام ۆ توار پد شه اێشی که به زاهدان آت ڈیهے تها پُرشت.
سۆج: حاجی حسن‌خان مسیتا کی دێما سبکّ اِت ونت ۆ شُمے گندۆنند گوں مولانا عبدالعزیز چنکس اَت؟
مئے استاذ حاجی حسن‌خان مسیتا حاجی ملا عبدالرحمان شه‌بخش (باران‌زهی)اَت که اَنگت زندگ اِنت ۆ شه مسیت مکی‌ءِ مقتدیان اِنت. حاجی عبدالرحمان جند گوں دگه رُمّے قرآن مجیدے رجانک ۆ تفسیر ۆ همےرنگ دگه کتاب چۆ ریاض‌الصالحینا را مولانا عبدالعزیزِ دێما وانگ اَت.
یک رۆچی عامێن دیوانے گوں مولانا عبدالعزیزِ هوریا برجم‌دارگ بوت ۆ دیوانے ذمه‌واران یکّے را جدُهلّ کرت که دیوانے اوّلا قرآن بوانیت. همےنیاما نی نێمگا اشاره‌اش کرت ۆ لوٹت اِش که قرآن بوان، نی توار وَ آ زمانا خُب اَت لهتێن آیه شه قرآنِ مجیدا ونت اۆن. یک گَشتے هم مولانا عبدالعزیز جند به حاجی حسن‌خان مسیتا آت ۆ کمے نگدێن زرے داشت که نی گمانا 20 تومن‌ات اَنت که آ زمانا بازێن ارزشتےاشَ داشت. واجه‌ئا آن زرّانا به مسیتے ذمه‌وارا دات که په اۆدے طالبان هرچ کنت. آ زمانا حاجی حسن‌خان مسیتا ده نپر طالبَ داشت. گوَنڈێن هبر اِێش که اِے گندۆنند سوَب بوت اَنت که نی دۆستی ۆ علاقه گوں مولانا عبدالعزیز رۆچ‌په‌رۆچ گێشتر بیت.
پد شه اێشی که مقدماتی ۆ ائولی‌اێں سبکّانا ماں حاجی حسن‌خان مسیتا حلاص اۆن کرت په دێمترے سبکّان وانگا سراوانِ سرجوی مجمع‌العلوما شُت اۆن که آیی سرمستر مولانا شهداد مسکانزهی سراوانی‌ات (1320ـ 1366ش). مولانا شهداد ماں دارالعلوم دیوبندا سبکّا را حلاص کرت ات ۆ مزنێن زانتکار ۆ فقیهےات. من هپت ماه اۆدا سبکّ ونت ۆ گڑا په پاکستانا شت اۆن.
آ درگتا که پاکستانا سبکّ اۆنَ ونت هر وهدے که اێرانا بیاتێن اۆن په مولانائے دیستِنا به گسےءَ شت اۆن ۆ گوں هر دیستنے نی محبت ۆ دۆستی گوں آ واجه‌ئا گێشترَ بوت. هما طالبی‌ئے درگتا چنکه گَشت گوں آ واجه‌ئے پرمانا به مسیتِ جامع‌ئے دیوانان وعظ ۆ هبر اۆن کرت. طالبی‌ئے درگت‌ات ۆ من گوں شۆق ۆ محبتا آ واجه‌ئے پرماناناءَ زرت. یک رۆچے ماں یکے شه آ دیوانان من پیشامدے را نقل کرت که مولانائے سرا هم اثرِ هشت.
آ پیشامد اێشت: نقلَ کننت که انگرێزے استعمارے وهد ءَ ماں هندوستانا یک کتاب بهاکنۆکێن انگریزی‌ئے ماں لاهورِ مێتگا واجه رسول الله صلّی‌الله‌علیه‌وسلمے بدگوشیا کنت، یک مسلمانے نیتَ کنت که هر وڑ بوته آیرا کُشیت، پمێشا آ انگرێزی‌ئے کتابجاها رئۆت ۆ په جۆڑێنتگێن رهبندے کتابے را په وانگا لوٹیت، وهدے که آن انگرێزی په کتابے آورتنا رۆت، اِے مسلمان بێڑَ کنت ۆ آیرا کشیت. شه اے پیشامدا پد انگرێز ءِ دولت ماں هندا آ سرمچارێن مسلمانا گیت ۆ به پاهو ءَ محکومے کنت. وهدے که آیرا په پاهو‌جاها برنت، آ گو پهرۆشانا اۆدا رئۆت ۆ شیت من په گَل اۆن که منی جان په دێمپانی شه رسول الله‌ئا ندرَ بیت. مردمے که اۆدا بوتگ اَنت گندانت که پاهو ئے وهدا اشاره‌ءَ کنت که مهتر رسول صلّی‌الله‌علیه‌وسلما گندیت ۆ شیت که هذا رسول الله؛ اێشنت رسول الله. گوں اِے جاورے دیستنا خدا زانت که چه غلبدگے مردمانِ نیاما کپیت. من وهدے که اے پیشامدا را نقل کرت، مهتر مولانا که وت واجه رسول‌الله ءِ عاشق ۆ دلدوت اَت، گِرێته.
سؤچ: واجه مولانا چۆن بوت که شما په دینی‌ئێن سبکّے وانگا آت اِت؛ شما وت دۆستَ داشت یا پسّ ۆ ماسا دێم دات؟
پسّه: منی پِسّا منا باز دۆستَ داشت، پمێشا راضی نَه ات که من شه آیی دور بین، من قرآنے سے جزء اولے روخوانیا را وتی پسے دێما ونت. گڑانِ گوَشتِ که نون ته وت قرآنے روخوانی‌ئے ائولی‌ئێن رهبندانَ دربرتَ، شِدُ پد وتَ توانے بوانے. هما رۆچان من اُشکِت که مؤمن‌آباد هلکا که به امّے هلکا نزّیک‌اَت، ملا عبدالکریم‌نامے (مولوی حافظ احمد اسماعیل‌زهی، دارالعلومِ زاهدانے استاذے پسّ) مکتبے جوڑِ کرتَ ۆ سبکّ دنت. من وتی پسّا را زاری کرت که منا بّل آ مکتبا برین ۆ گوَشت‌اۆن که آ مکتب هاس یک نپرے جا داریت، دێم شه اێشی که دگرے آ جاها گیت اجازه دے من برین. منے پسا آخرا اجازه دات ۆ من اۆدا شُت‌اۆن. منی پس اِے درگتا ناجوڑاَت ۆ وتی خاندان ۆ اِێشک ۆ آشکے مردمانَ سۆگه‌ءِ کرت‌اَت که من په وتی اِے زهگا وابے دیسته ۆ شما جاورا جوڑ کنِت که آ توانت وتی سبکّا بوانیت. من حاجی ملا عبدالکریمِ مکتبا اَت‌اۆن که منا گوَشتِ تی پسّ ناجوڑاِنت ۆ ته باید په گسا برَوَے! نی دلا جت که پێشامدے کَپته. حاجی ملا عبدالکریم منا گوں کاروانے که اَمّے هلکے نێمگاءَ شت، هورِ کرت. گۆرستان راهے سرا اَت، وهدے من شه آیی کرّا گوَست‌اۆن سرپد بوت‌اۆن که یک کبرے گێش بوتَ، همۆدا یقین‌اۆن کرت که آن منی پسّے گۆراِنت ۆ منی پسّ مان‌وهدےکه من شه آیی دور اَت‌اۆن وفاتِ کرت اَت، رحمةالله رحمة واسعة.
سۆج: شه وتی پسّ ۆ پیروکان گێشتر گوَش‌اِت؟
پسّه: منی پسّ ملا فقیرمحمد، ملا عبدالنبی زهگ‌اِنت، آ ملا جلال‌خان زهگ‌اِنت، آ ملا مندوست زهگ‌اِنت، آ ملا میردوست زهگ‌اِنت. منی پسّا وتی پسّے دێما که ملا عبدالنبی بیت، سبکّ ونته ۆ آیی وتی پسّے دێما که ملا جلال‌خان بیت، سبکّ ونته ۆ په علمے لوٹا به اوگانستانا شتگ‌اَنت. اِے واجه‌کاران صالح ۆ نێکێن مردم بوتگ‌اَنت که شه حرامے ورگا باز پلگارش کرته. نقلَ کن‌اَنت که یک گَشتے منی پسّ په کاری به یکے شه ڈیهےٹوهێنانِ گسا رئوت، نانَے وهد که رسیت پرزۆنگا تنَکّ کن‌اَنت، منی پسّ نانَ نه وارت، گس‌واهند سۆجَ کنت که پچے نانَ نه ورے؟ منی پسَّ شیت که راستێنا سۆج کنے شمے مالانِ بابتا منی دلے تها شبهه هست، پمێشا گهتراِنت که مه‌ورین!
منی پسّ عابدے بوته، شپان نشته ۆ وتی الله‌ئا را عبادتِ کرته ۆ رۆچا گێشتر وهدا رۆچگ بوته. منی پسّ ۆ پیروک بےتوار ۆ بےآزارێن مردم بوتگ‌اَنت که چنکه نسل ڈیه‌ئے ملا ۆ پێشنماز بوتگ‌اَنت، گوں اێشی صلح‌لۆٹ ۆ مردم‌دار بوتگ‌اَنت که آوانِ زمانگے مردمان باز شه آوان متأثر بوتگ‌اَنت. منی پسّ ملا فقیرمحمد گوں سردار جمّاخان هم‌زمانگ بوته ۆ منی پیروک ملا عبدالنبی گوں سردار جهیل هم‌زمانگ بوته ۆ منی پسّے پیروک ملا جلال‌خان گوں سردار بُلگاک هم‌زمانگ بوته. جمّاخان جیهل زهگ‌اِنت ۆ جیهل بلگاک زهگ‌اِنت.
بلگاکِ سرداری‌ئے وهدا خاران حاکمے لشکر، آزادخان خارانی به سرحد اُرشَ کنت ۆ مردمانِ دارۆندارا هُولَ کنت. سردار بلگاک ڈیه‌ئے مردمانَ مُچَّ کنت ۆ په آزادخان لشکرے پدا کپَ اَنت، وهدے آزادخان لشکر به «فَتکُک» ۆ «جلیجل» ڈیه‌ئا اڑ کنت، سرحد لشکر همۆدا رسیت ۆ هما نزّیکا کمینَ گِراَنت. منی پیرُک ملا جلال‌خان گوں همے رُمّا هۆرَ بیت ۆ شه سردار بلگاکِ حاصێن شۆر دهوکانَ بیت. شۆر همێشی سرا بیت که وتی هاکے تها گوں یک تاکتیک ۆ رهبندے آوانِ سرا ارش کن‌اَنت که هم سۆبمند بیَنت ۆ هم وتی مالانَ پدا گراَنت ۆ آ هم مه‌توان اَنت دوارگ اێشانِ پدا بیا اَنت. تاکتیک ۆ رهبند اێرگَ بیت که صحبے وهدا ساڑی گوں رۆٹکا شه رۆدراتے نێمگا به آزادخان لشکرا ارش کن‌اَنت، پچے که وهدے شه رۆدراتے نێمگا ارش کن‌اَنت، رۆچے نور آوانِ چمانِ تها کپیت، آ نتواننت په جوانی دێمپانی کن‌اَنت. هبرے مجگ اێشنت که گوں اے تاکتیک ۆ رهبندا ۆ گوں «یا الله یا خیرِ» رمزا، اے پاٹی به آزادخان لشکرا ارشَ کن‌اَنت، آوان غافل‌گیر بینت وتی جنگی‌اێں وسایل ۆ هُول کرتگێن مالانَ کِلنت ۆ جِیَنت، اے نیاما یک روایتےءِ ردا گیش شه هپتاد نپر شه آزادخان مردمان کُشگَ بیَنت.
چنکه وهد پدا سردار بلگاک گوں لهتێن شه ڈیه‌ئے ٹوهێن مردمان بلوچے دۆدۆربێدگے ردا زهم ۆ کپنَ زوریت ۆ آزادخان گوَرا رئوت ۆ وتی اپسوزا آیی لشکرے مردمانِ بابتا که کُشگ بوتگ‌اَنت، درشانَ کنت ۆ عفو بکشش یا قصاصا لوٹۆکَ بیت. آزدخان هم په اِے رسمے حرمتا ۆ هم په اێشی که آوان به کۆنٹے سرے آتگ‌اَنت گوں هون‌واهانِ شۆر ۆ گپ ۆ ترانَ کنت ۆ آسرا وتی مردانِ رضایتا گیت ۆ صلحَ کن‌اَنت. پدا هردو پاٹی په صلحے نشانا یک چێدگےءِ نێمگا تیرگواریءَ کن‌اَنت که سردار بلگاکِ نپر چێدگا ٹِکَ جن‌اَنت ۆ آزادخان که اے جاورا چاراِیت شیت که گوں همے تیرگواران ما را بدبحت‌اِش کرت.
سۆج: ماں مکرانِ ڈیه‌ئا ۆ بلوچستانے زربار ۆ بنجاها، مێل په دینی‌ئێن علمے کٹّگا دێماترنت ۆ شه هما قدیما شه شبه‌قارۀ هندِ پاگواجه‌ئان تاثیرش گپته. شُمے پِسّے زمانگا ۆ شه اۆدُ دێما سرحد مردمانِ رهوت گوں دینی‌ئێن علم ۆ زانتا شه گجام ڈیه‌ئا متأثر بوته؟
پسه: سرحد ڈیه بازێن وهدے شه اۆگانستانے دینی‌اێں دۆد ۆ ربیدگا اثرِ گپته ۆ اے ڈیه‌ئے ملائان یا اۆگانستانا سبکّ ونته یا اۆدے سبکّ‌وانۆکانِ شاگرد بوتگ‌اَنت. آ زمانا هند پاگواجه‌ئانِ دینی ۆ علمی‌ئێن اثر اے ڈیه‌ئے تها باز نه بوته ۆ پدا اے ڈیه‌ئا رسته. ائولی‌اێں زانتکار که ماں هند ۆ پاکستانا سبکّ اش ونته ۆ به سرحدِ ڈیه‌ئا آتگ‌اَنت مولانا عبدالعزیز و مولانا یارمحمد رخشانی ۆ مولانا محمدعیسی شهنوازی (1310ـ 1376ش) بوتگ‌اَنت.
سۆج: قاضی خیرمحمد حسن‌زهی و قاضی شاه‌محمد عالیزهی که دێم شه مولانا عبدالعزیز ماں زاهدانا بوتگ‌اَنت گجا سبکّ اِش ونته؟
پسه: مولانا خیرمحمد حسن‌زهی (1245ـ 1306ش.) که دێم شه قاضی شاه‌محمد (وفات 1340) بوته، ماں اے ڈیه‌ئا جهدِ کرته، چهرگا هند ۆ پاکستان ۆ همےرنگ اۆگانستانے پاگواجه‌ئانِ دێما سبکِّ ونته؛ بلێن من شه آیی جهدان بازَ نزانین. قاضی شاه‌محمد هم که دێم شه مولانا عبدالعزیز بوته زاهدان جمعه‌ئے پێشنماز بوته ۆ عزیزی‌ءِ مزنێن مسیتے اگده‌دار بوته به اۆگانستانا سبکِّ ونته. بازێنے شه اے ڈیه‌ئے ملائان قاضی شاه‌محمد دێما سبکّ ونته. آ زمانگا بازێنے شه اے ڈیه‌ئے ملائانِ علم ۆ زانت قرآن مجیدے روخوانی ۆ فقه‌ئے آسانێن مسائل ۆ دینے ضروریات بوتگ‌اَنت ۆ گوں همے علما هم مردمانِ دینداری‌ئے سرا اثر‌اِش داشته.
سۆج: آ زمانگا دینے جاور ماں اے ڈیه‌ئا چۆن‌اَت ۆ چۆن بوت که شما په سبکّے دێما بُرتنا به پاکستانا شُت‌اِت؟
پسه: دین ۆ زانتے جاور ماں گردِ ڈیه‌ئا سست‌اَت، بلێن کم‌کما گهتر بوت. منی پاکستانے روگ په سبکّا شه مولانا عبدالعزیز اِدے آتنے برکتانت. ما اُشکت که مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله هندوستان ۆ پاکستانا سبکِّ ونته، چۆن آ واجه مئے پێشۆک‌اَت، ما کوشستَ کرت که هما راها بروَن که آ واجه شت‌اَت. هر چاگردے را پێشۆکے په کاراِنت؛ اگه پێشۆک مه بیت، کسّے نزانت که چه راهے را برئوت.
سۆج: بارێن شما حاصێن کتابے را مولانا عبدالعزیزِ دێما ونته؟
پسه: نه، اے خوشبختی منا بهر نبوت ۆ من آ واجه‌ئے دێما کتابی نه وَنت، بلێن اێشرا گوَشین که مولانا پهکێن پڑان تها منی مربی ۆ مرشداَت. آ واجه جهانی‌اێں شخصیتےاَت که بازێن صلاحیت ۆ بستارے داشته ۆ گوں الله تعالیءِ مدتا من وتی وسے کساسا شه آ واجه‌ئے محضرا بهر زرت.
سۆج: مولانا عبدالعزیز په مردمانِ وڑ وڑێن پاٹیانِ اپسله ۆ اصلاحا چۆنێن رهبندَ داشت؟
پسه: مهتر مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله مدامَ گوَشت: «یک مَن علما ده مَن عقلَ لوٹ اِیت» ۆ بعضے وهد ءَ گوَشته: «صد من عقلَ لوٹ اِیت» تاں یک انسان ۆ حاص یک زانتکار توانت وتی کردے تها سۆبمند بیت ۆ دگرانَ به راستێن راها تێلانک دنت. اے هبرے درور آ واجه‌ئے جنداَت. شه آ واجه‌ئے سۆگه ۆ نصیحتان هر کسے وتی وس ۆ زانتے کساسا بهر زرته. بێد شه جمعه ۆ ائیدان رۆچے وعظان ۆ عمومی‌اێں وعظان په آزاوران، آ واجه‌ئا مدام یک تربیتی ـ اصلاحی‌اێں دیوانے وتی گسے تها داشت که جمعه ئانِ رۆچان برجم دارگ بوت ۆ بازێن مردمے بهرَ زرت. اے دیوانا یک ساعت طول کشِّت که ماں آ دیوانا تزکیه ۆ اصلاحی‌اێں کتاب چۆ شیخ عطاءالله اسکندری کتاب «اکمالُ الشِّیَّم» وانگ ۆ گیشِّێنگَ بوت‌اَنت. بعضے وهد ءَ آ واجه‌ئا وت یک بهرے شه آ کتابا ونت ۆ لهتێن وهد ءَ دگه زانتکارے را داته که بوانیت ۆ پدا وت آیرا گیشِّێنگے کرت. هپتگے اِێدگه رۆچان واجه په دیگر ۆ شامے نمازے امامتا به مسیتِ جامع‌ئا یهت ۆ شه نماز دیگرا پد تا شامے نمازا مسیتے تها نشت. وڑ وڑێن پاٹی په نمازے وانگا به مسیت جامع‌ئا یهت‌اَنت ۆ شه اے وارا کارمرزشَ کرت ۆ واجه‌ئے اێشک ۆ آشکا مچَّ بوت‌اَنت ۆ واجه‌ئا آوانا وعظ ۆ نصیحتَ کرت ۆ گوں آوان هبر ۆ حالے کرت. اے زمانا مولانائے گس رزمجو مقدم دگّے تها، نور مسیتے (معروف به زرگران مسیت) کِنکّا اَت. آ واجه شه گسا تاں مسیتا پیادگَ شت. الله تعالی آیرا هنچێن شۆکین شکل ۆ رازے دات‌اَت که اگاں شه دگّے گوستێن گرد مردمان آیی نێمگا سێلَ کرت. آ واجه هنچۆ په نرمی راهءَ شت که مردما آیی راه روگ وشَ بوت.
مولانائا شه سال 1334 تاں 1356ئا ماں نور مسیتا شه نماز صهباءُ پد درس تفسیرَ داشت که دۆزواهێن مردمان ۆ حاص مسیتان امام ۆ شهرے ملائان شه دور ۆ نزیکا اۆدا بهرِشَ زرت. سال 1356ئا مولانائا مدنی‌ءِ مسیتا را جوڑ کرت ۆ مسیتے کِنکّا په وت گسے بستِه ۆ لڈّاِت ۆ به نوکێن گسا آت ۆ شه اۆد ۆ پد تفسیرے سبکّ ماں مدنیِ مسیتا برجم دارگَ بوت‌اَنت.
مولانا ئا شه سال 1338 ئا پنچ شمبی‌ئان دیگرا ماں زاهدان وتگوشا/ رادیوئا په مردمان به بلوچی وعظ و سۆگه‌ئے کرت. آ زمانا گێشتر مردم شه پیر ۆ ورنا ۆ جنێن ۆ مردێنان یا په وت وتگوشے گپت یا اگه کسّے داشتێن آیی کرّا مچَّ بوت‌اَنت ۆ مولانائے وعظانَ گۆش اِشَ داشت. مولانائا به بلوچی ۆ ته حدے گوں سرباز لهجه‌ئا هبر دات، بلێن هنچۆ صاپ ۆ جوان هبرے دات که تیوگێن بلوچان سرپدَ بوت‌اَنت. اے برنامه‌ئان بازێن تاثیرے ماں تهے ۆ ڈنّے ملکان هِشت. بازێن بلوچے که به پاکستان ۆ اوگانستان ۆ ترکمنستان ۆ عربی‌اێں ملکان جاهمننداَت اَنت ۆ حتے آوان که به اپریکائا زندگی‌اِشَ کرت هم اے وعظانَ گۆش اِشَ داشت.
سۆج: مولانا عبدالعزیز شخصیتے باروا باز گوَشگ ۆ نبیسگ بوته، ما لوٹ ان که شه شمے دپا آ واجه‌ئے پوره‌ئێن ساڑایگا بُشکن ان.
پسه: منا گوں مولانا عبدالعزیز شخصیتا هاسێن گندۆنند ۆ محبتے بوته ۆ هست ۆ من بازێن سالے آ واجه‌ئے هزمتا بوته اۆن، پمێشا شین که من تاں نون آیی رازے مردم ندیسته. مولانا عبدالعزیز بےمٹ ۆ کاملێن شخصیتےاَت. بلوچستانے راج‌دپترے تها آ واجه‌ئے وڑے عالمے اصلاً نبوته. من حجے سپر ۆ دگه سپران گوں بازێن پاگواجه ۆ زانتکاران نیاد کرته، بلێن مولانا عبدالعزیز رنگے کاملێن مردم کم اۆن دیسته. مولانائا حاصێن عشق ۆ محبتے گوں رسول الله صلّی‌الله‌علیه‌وسلما داشت ۆ واکی رسول الله عاشق‌اَت. مولانا هم شه علم ۆ زانتے بابتا ۆ هم شه عقل ۆ هوشے بابتا ۆ هم ترس شه الله‌ئا یک بےمٹێن شخصیتےاَت.
سۆج: واجه شما چه چیز ءِ را ماں مولانا عبدالعزیز شخصیت ءِ جوڑ بیگا موثر ءَ زانِت؟
پسه: ائولی‌ئێن چیز مولانا عبدالعزیز هوش ۆ آیی جند ءِ لاهکی‌اَت، پچےکه لاهکی هژدری‌اِنت. دۆمی‌ئێن چیز اێشت که آ واجه حاصێن پِسّ ۆ ماسے زهگ‌اَت. آیی پِس مولانا عبدالله رحمه‌الله هم شه علم ءِ بابتا ۆ هم شه معنویت ءِ بابتا باز عجیبێن شخصیت ۆ پهرێزکار ءِ بوته. مولانا عبدالعزیز ءَ گوشت که آ واجه‌ئے پسّا 20 سال داودی‌اێں رۆچگ گپته. همےپێم هر وهد ءِ آ واجه‌ئا نیت کرتێن ۆ دل ءِ لوٹتێن واجه رسول الله صلّی‌الله‌علیه‌وسلم ءَ را واب ءِ دیست. مولانا عبدالعزیزِ ماس هم شه الله ءِ اولیائان ۆ باز مخلص، عبادت کنۆک ۆ دیندارێن گس‌بانک ءِ بوت ءَ که گوں بےوس ۆ جنۆزام ۆ همسایگان همدردی ءِ کرت ۆ آوان ءَ مَدت ءِ کرت ۆ کوشست ءِ کرت که آوانِ سکّیانَ دور کنت ۆ مدام گس ءِ تها یتیمِ رودێنتَه.
آدگه چیز باید آ واجه ءِ استاذ ۆ علمی ۆ پکری ۆ معنوی‌اێں رۆدێنۆکانِ نیاما شۆهاز کنگ بیت. مولانائا ماں دارالعلوم دیوبند ۆ جامعه امینه دهلی‌ئا سبکّ ونته ۆ شه اۆد ءِ زبردستێن استاذان بهر زرته. آ واجه، مفتی کفایت‌الله دهلوی حاصێن شاگرد بوته، مفتی دهلوی (1253ـ 1331هـ.ش/1875ـ1952م.) هند مزنێن مفتی ۆ اۆد ءِ جمعیت علما ءِ سرمستر بوته. مولانا عبدالعزیز هِنکه شه وتی استاذان متأثراَت ۆ گوں آوان محبت ءِ داشت که وهد ءِ آوان نام گرگ بوتێن حال بدلَ بوت.
من چنکه سال دێما (فروردین 1387) به هند سپر کرت ۆ جامعه امینیهئا را هماۆن دیست، مزنێن وانگجاهےاَت، بلێن هرچی گَشتاۆن اتاقے را که مولانا اۆد ءَ نشت‌اَت، ودی‌اۆن نکرت.
اێشرا هم گوَشین که دارالعلوم دیوبند ذمه‌واران ماں آ وانگجاه ءِ صد سالگی‌ئے شادکامی دیوانا (جمادی الاول 1400هـ.ق/ مارچ 1980م.) که جهان اسلام ءِ بازێن زبردستێن زانتکار ۆ شخصیتان اۆدا بهر زرت‌اَت، شه مولانا عبدالعزیز هم دعوت‌اِش کرت که مولانا ئا هم ماں آ دیوانا بهر زرت.
سۆج: ماں اے سالان بید شه اے سپرا، بارێن مولاناءَ دگه سپر هم به هند ۆ پاکستانا داشته؟
پسه: مولانائے آخریاێں سپر به هند همااَت که په دارالعلوم دیوبند صدسالگی ئے شادکامی دیوانا شت، به پاکستانا هم چنکه سپر شت. ماں پاکستان ءِ سپرا مولانا ءَ گوں بازێن پاگواجه ۆ زانتکار ءِ نیاد کرت ۆ نزیک به دو ماه به شیخ التفسیر مولانا غلامالله خانِ تفسیر ءِ سبکّا ماں راولپنڈیا بهر زرت. پدا به لاهور شت و نزیک به دو هپتگ شه مولانا احمدعلی لاهوریِ تفسیر ءِ سبکّ ءَ بهر زرت ۆ گوں آ واجه ءَ بیعتِ کرت ۆ همے پێم اجازت گپت که آ واجه‌ئے خلیفه بیت. مولانا وهد ءِ که شه سپرا بِرگشت وتی تأثراتانَ شه نیاد گوں اۆدے پاگواجه ۆ زانتکاران بیان ءِ کرت.
سۆج: بارێن شما ماں آ سپران گوں مولانا ءَ هور بوتگ‌اِت؟
پسه: ماں مولانائے سپران به هند ۆ پاکستانا من گوں آ واجه‌ئا هور نبوتگ‌اۆن، بلێن ماں لهتێن شه حجّ ءِ سپران همراه بوتگ‌اۆن. البت ماں یک حجّے پرێشی که من وت دگه کاروان ءِ روحانی اَت‌اۆن، گوں آ واجه‌ئا همراه نبوت اۆن. ماں حرمێن شرفێن ءَ گوں واجه‌ئا هوراَت اۆن ۆ شه نزّیک ءَ آیی کردار ۆ عبادتان چارت اۆن. هور بوتِن گوں واجه‌ئا ماں حجّے سپرا وت جتائێن حجےاَت؛ بزانت هرکس گوں مولانائا ماں حج ءَ هور بوت‌اێں بید شه حجے اعمالان همے همراهی گوں مولانائا شه معنوی ۆ روحانی‌اێں تأثیراتانِ بابتا وت جتائێن حجےاَت. مولانا ءِ سۆگه ۆ وعظ ۆ کرداران ماں حجّے سپرا پراستی پایدگ‌دار ۆ انسان‌ساچ اَت‌اَنت. مولانا وهد ءِ که حرمێن شریفێنِ ڈگاران مان بوت‌اێں آیی قدسی ۆ ملکوتی‌اێں جاوران تها بُڈ ءِ گپت ۆ پهک بدلَ بوت. نه جای ءَ شت ۆ نه بید شه الله‌ئے عبادت ۆ وعظ ۆ سۆگه‌ئا دگه حاصێن کارے کرته.
سۆج: یکے شه مولانا عبدالعزیزِ ساڑایگان آیی پُرزۆرێن باور ۆ دێمپانی شه حق ءَ ۆ همےپێم میانه‌روی مان کرداران بوت‌اَت، شه مولانائے اے ساڑایگا گێشتر گوَشِت.
پسه: مولانا ماں دیوبند پکری مکتب ءَ اپسله ۆ تربیت بوت‌اَت ۆ شه زبردستێن استاذان علمِ کٹِّ اِت‌اَت که آوان ماں راستێن باور ءَ ۆ میانه‌روی ماں کرداران نامدار بوتگ‌اَنت. چۆشێن شخصیت که هم ماں علم و فقه ءَ برزێن جاهان رست اَت‌اَنت ۆ هم ماں سیاست ۆ مچی ۆ چاگرد ءِ راهشونی ۆ دێم‌په‌دێم بوتِن گوں چاگرد ءِ وڑ وڑێن پاٹیان ۆ هندوستان ءِ آدگه دینان رندگیرۆکان گوں میانه‌روی ءَ کرداراِش ءَ کرت. اے دیوبند پاگواجه‌ئانِ پدّرێن ساڑایگ بوت‌اَت ۆ آوانِ کردار مدام افراط و تفریط ءِ نیاما بوتگ‌اَنت. میانه‌رو بوتگ‌اَنت ۆ آوان فقهی دیدانک هم برابر ۆ معتدل بوتگ‌اَنت. آوانِ عرفانی ۆ سیاسی دیدانکان هم همےپێم بوتگ‌اَنت. اے پاٹیانِ نیاما ماں پهکێن پڑان برابری دێمترا اِنت. فقهی مسائلان توکا سکّ‌اِش نگپه، همےپێم ماں تصوفا آوانِ کرداران تۆکا افراط ۆ تفریط نه بوت‌اَت. ماں هندوستانا گوں بکّالان په جوانی گندونند اِش کرت‌اَت، نون آوانِ شاگرد ۆ جهگیران هم هما جوانێن گندۆنندانَ ساتِتَه. مولانا هم هما مزنێن شخصیتان شاگرد بوت‌اَت که هماوانِ ساڑایگان ءِ داشت. وڑ وڑێن اسلامی پاٹیان باروا باز گوں برابری ءَ کردار ءِ کرت، پمێشا تیوگێن پاٹیان مولانا ءَ را وتی معنوی‌ئێن پسّ ءَ زانت ۆ وهد ءِ که مولانا ءَ وفات کرت لچّه ۆ نعت ءِ که شیعیان په مولانا ءَ ونت ۆ گوَشت کمتر شه سنیانِ لچه و نعتان نه وت‌اَنت.
مولانا ءَ اجازت ندات که اے مێتگے تها په کسے مذهبی‌ئێن سکّی ءِ جوڑ بیت. پد شه مولانا ءِ وفات ءَ زاهدان نندۆکێن سِکان گوَشت که نون کے مئے پلّه مرز اِنت. وهد ءِ که مولانا زندگ‌اَت آوان مدام وتی گلگ ۆ شکایتانَ په آ واجه ءَ بیانَ کرت ۆ مولانا ءَ شه آوان ء حق ءَ دێمپانی ءَ کرت.
سۆج: مولانا ءِ رهبند په بدعت ۆ چۆٹیان ء دێمگری ءَ چۆن اَت؟
پسه: مولانا ءَ ماں حق ءِ گوشگ ءَ باز په بهادری ۆ پکر کرد ءِ کرت. اگه کسّے بهادری ۆ دێم‌گوشی داشته بیت، بلێن باز عقل ۆ هوش مَه داریت، بےشک جێڑه جۆڑ ءَ کنت. مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله گوں بهادری ءَ هور بازێن عقل ۆ هوشے داشت. وهد ءِ که مخالپ ۆ چۆٹێن پاٹیانَ نگدِ کرتێن دورچاری ءِ کرت ۆ جهد ءِ کرت که آوان متأثر بیَنت نه که دشمن بیَنت ۆ شه واجه‌ئا دور بیَنت. آ زمان ءَ اے منطقه ءِ تۆکا مردم اَت‌اَنت که خلیپه گوشگَ بوت اَنت ۆ بعضے مردمان په وتی سکّیانِ حل کنگا آوان ء کرّا ءَ شت‌اَنت. البت لهتێن شه آوان صالح ۆ نێک اَت‌اَنت، بلێن گێشتر ناواننده اَت‌اَنت ۆ لهتێن هم وت ءَ صالح و نێک ءَ زانت، بلێن شریعت ءِ هلاپا کِرداِش ءَ کرت. مولانا عبدالعزیز رحمه‌الله ءَ باز جهد کرت که آوان ءَ گوں علم ۆ زانت ءَ پجّار کنت ۆ شریعت ءِ نێمگ ءَ تێلانک اِش دنت، آوان ءِ نه‌ڈۆم اِت، بلکه اصلاح ءِ کرت. شه اۆد ۆ پد آوان گوں مولانا ءَ گندۆنند کرت ۆ براهُندگ بوت اَنت. وهد ءِ که مولانا ءَ ماں زاهدان ءَ وتی دینی ۆ اصلاحی‌اێں جهدانَ بنگێج کرت، پهکێن مردمان آ واجه ئے دۆزواه بوت اَنت.
سۆج: مولانا عبدالعزیز کردار گوں شاه ئے حکومت ءَ چۆن اَت؟
پسه: مولانا ءَ گوں شاهے حکومت ءَ گوں حکمت ۆ پکر ءَ کردار ءَ کرت ۆ آیی ردێن سیاستان ءَ نگد ءِ کرت. هچ وهدے شه شاهے جندا دێم‌ۆدرا نگد ءِ نه کرت ۆ گوَشتِ که اے حضرت ابراهیم علیه‌السّلام ءِ سنّت ۆ رهبند اِنت که وهدے په بتانِ جنگ ءَ شت، ٹوهێن بتا را نه پرۆشته. وهدے که مولانا ءَ آدگه حکومتی‌اێں اگده‌داران ءَ نگد کرتێن گوَشتِ اے شاهے هلاپا کردار ءَ کن اَنت ۆ الله ظلم ءِ رۆتگ ءَ سِند اِیت.
وهدے که قشقایی دامداران ماں فارس ڈیه ءَ حکومت ءِ هلاپا اۆشتات اَنت، خزیمه‌علَم شه حکومت ءِ نێمگ ءَ اے ڈیه ءَ آت ۆ گوں زرّے بهر کنگ ءَ بازێن ءِ شه اے ڈیه ءِ مردمان ءَ په قشقاییانِ پادمالی ءَ تیارِ کرت. اَئیدے رۆچا هما مردم گوں نظامی‌اێں پُچّان به اهل‌سنتان ائیدجاه ءَ آت اَنت. مولانا ءَ په ترندی هبر کرت ۆ گوشتِ هرکس ماں اے جنگ ءَ مِریت، آیی مرک، جاهلی‌اێں مرکے ۆ اگه یکے را شه دامدارێن قشقاییان کُشیت ناحقێن هونے ۆ قیامت ءَ باید پسه دنت. وهدےکه آوان اے هبرانَ اُشکت پد شه نمازا یک‌په‌یک بوت اَنت ۆ وتی پچان ءَ بدل اِش کرت. پد شه اے پێشامدا خزیمه‌علَمِ آبرو شت ۆ آ شه زاهدان ءَ جِست. گڑا ماں مێتگ ءَ آچاوگ بوت که مولانا عبدالعزیز ءَ دستگر اِش کرته، بلێن ماں آ جاورا کسّے جرئت ءَ نکرت که چُشێن کاری کنت.
سۆج: یکے شه مولانا عبدالعزیز ساڑایگان اێش اِنت که آ واجه خیرلوٹ ۆ مخلصێن داعی‌ئے بوته ۆ گوں جماعت تبلیغ ءَ رهوتِ داشته ۆ همےپێم گوں مولانا محمدالیاس نیادِ کرته؛ اے باروا گێشتر گوَش اِت.
پسه: ماں وهدے که مولانا ءَ هند ءَ سبکّ ونته به جماعت تبلیغے بنجاه ءَ ماں نظام‌الدینی دهلی ءَ شُته ۆ گوں مولانا محمدالیاس (1303ـ1363 هـ.ق/1885ـ 1944م) جماعت تبلیغے بن‌هشت اێرکنۆک ءَ نیاد کرته. مولانا عبدالعزیز همےپێم گوں مولانا محمدیوسف که مولانا محمدالیاس زهگ ۆ جانشین بوته ماں یک جماعتے تشکیل بوته.
سۆج: آ مشهورێن پێشامد که مولانا محمدالیاس آیرا گوشت اَت که اگه به اێران ءَ بِرگشتے ۆ اَمّے جماعتی اۆدا آت اَنت، گڑا آوانَ مَدَت ۆ نصرت کن، الّم ماں همے نیادان بوته؛ بارێن شما هم اے پێشامدے داستان ءَ را شه آ واجه ءَ اُشکت اَت؟
پسه: من بار بار ءَ اے داستان ءَ را شه واجه ئے دپا اُشکته. مولانا ءَ نقل ءَ کرت که مولانا الیاس باز عجیبێن شخصیتے داشت. اگاں کسے آیرا دیستێن گمان ءِ کرت که آ واجه ئے پهکێن زندمان بیران ۆ هُول بوته؛ پچے که آ واجه په امت ءَ باز پگرمند ۆ تکانسر اَت، کمّے زوانے ءَ گِپت ۆ کم هبرے کرت، بلێن هما کمّێن هبرانِ مردمے سرا عجیبێن تأثیرے داشت. مولانا عبدالعزیزَ گوَشت: یک برے مولانا الیاس منا دعوت دات ۆ شه منِ لوٹ اِت که ماں دعوتے راه ءَ گوں یک رُمّے تشکیل بین. من گوَشت: حضرت! من ماں جامعه امینیه ءَ گوں سبکّ ءَ گلائیش اۆن ۆ حدیثَ وانین. مولانا الیاس درائینت: باز زبراِنت! بلێن هر وهدے که اێرانا شُتے ۆ مئے جماعت اۆدا آت اَنت، آوانَ نصرت کن. مولانا پرمائش ءَ کنت که من تعجب کرت ۆ گوشت اۆن: حضرت! اے جماعت ءَ همدا کم جاءَ کارنت، چۆن اے جماعت به اێران ۆ بلوچستان ءَ سرَ بیت؟ مولانا الیاس درائینت: ان‌شاءالله امّے ائولی‌ئێن جماعت که پیادگا په حرمین شریفین ءَ برَوَنت، به بلوچستان ءَ کاینت ۆ شه اۆدا وهدے که شه دریابا گوست اَنت شه عربستانے رێکان تها به حرمین شریفین ءَ رونت.
مولانا عبدالعزیزَ گوَشت وهدے که من سرباز آت اۆن بازێن وختے پد که من مولانا الیاسِ هبر ءَ را بےهوش کرت اَت [1322ش/1953میلادی ءِ نزیکا، ده سال پد شه مولانا الیاس وفاتا] جماعتے شه هندوستان ءَ به سرباز آت ۆ لهتێن وهدے منطقه‌ئے توکا تبلیغ اِش کرت. من گوں آوان هور بوت اۆن ناگمانا مولانا الیاس هبر منی یاتا آت، گوَشت اۆن هان اے هما جماعتے که مولانا الیاس گوشت اَت شه بلوچستان ءَ گوزیت ۆ په حرمین نێمگا رئوت. وهدے من آ داستان ءَ پراوان بیان کرت، پهکان متأثر بوت اَنت ۆ منی هبران ءَ نبشت اِش ۆ په نظام‌الدین بنجاهءَ ماں دهلی ءَ دیم اِش دات. وهدے اے نمد اۆدا رست، بار بار به نقل شه مولانا عبدالعزیز مه جماعت تبلیغے دیوانان بیانَ بوت ۆ سبب بوت که مولانا عبدالعزیز جماعت تبلیغے جهدکاران دێما زبر پجّارۆکی بیت.
مولانا عبدالعزیزَ گوَشت وهدے که من اے پێشامد ءَ را بیان کرت ۆ منطقه ئے مردم هم سهی بوت اَنت نزّیک به صد نپر شه اۆدے مردمان گوں جماعت ءَ تشکیل بوت اَنت و تاں وهدے که آ جماعت ءَ ماں منطقه ءَ جهدَ کرت آوان هور اَت اَنت ۆ مَدَت اَش ءَ کرت.
پرێشی که مولانا عبدالعزیز طلبگی ءِ وهد ءَ گوں جماعت تبلیغے بن‌هشت اێرکنۆک ءَ نیاد کرت اَت، هاسێن رهوت ءِ گوں جماعت تبلیغ ءَ داشتِ ۆ شه اے جنز ءَ متأثر اَت. واجه ءَ شه حکیم‌الامت مولانا اشرف‌علی تهانوی (1280ـ1362هـ.ق/1861ـ1943م.) نقلَ کرت که یک برے گوشتِ: «مولانا الیاس، هماری یأس کو آس سے بدل دیا (مولانا الیاس [گوں جماعت تبلیغے جنز ءَ] مئے نا امێتی ءَ را به امێت ءَ بدل کرت).» همےپێم شه مفتی کفایت‌الله رحمه‌الله همےرنگے گپے نقل ءِ کرت. شَنت که مفتی کفایت‌الله اول سرا گوں جماعت تبلیغ ءَ بازێن رهوت ءِ نداشت، بلێن پدا سکّ متأثر بوت. مولانا عبدالعزیز شه هند دگه مزنێن واجه ئے نقلَ کرت که گوشت اَتِ: «شما نزانت که مولانا الیاس هر رۆچ چۆنێن ٹوهێن راه ءِ را به الله ئے نێمگا رئوت ۆ گوں الله ءَ نزیکَ بیت.»
سۆج: نون که هبر شه جماعت تبلیغ ءَ بوت ما لوٹن زانن که ائولی‌ئێن جماعت چه وهدے زاهدانا آت؟
پسه: په منی گمانا ائولی‌ئێن جماعت ءَ را وهدے که من ماں پاکستان ءَ سبکّ ونت، مولانا قاضی عبدالصمد سربازی (1281ـ1354 ش/1902ـ1975م) بلوچستان ءِ کلات حکومتے قاضی القضات ءَ به زاهدان آورت. یک دگه جماعتے که آیی باسکان شه اے جنز ءِ کارزانت ۆ آزمودگێن مردمان اَت‌اَنت، هم هما زمان ءَ به زاهدان آت اَنت. زاهدانِ جماعت تبلیغ ءِ بنجاهے بن‌هشت هم دهه 40 ءَ اێرکنگ بوت. ائولی‌ئێن جماعتَے بنجاه ماں زاهدان ءَ فاروقیهِ مسیت جامع اَت (که به سیّد حاجی مسیت ءَ مشهور اَت ۆ مولانا یارمحمد رخشانی آیی امام اَت) که ماں نونێن بهشتی خیابان ءَ اِنت. ائولی‌ئێن جماعت تبلیغ ءِ امیر ماں زاهدانا هم خلیفه دلشاد اَت ۆ دومی‌ئێن امیر حاجی عبدالله میربلوچزهی بوته. شه اے دو نپر ءَ پد چنکه سال اِنت که حاجی عبدالرئوف زاهدان جماعت تبلیغ ءِ بنجاهے اگده‌دار اِنت.
سۆج: مولانا عبدالعزیزِ دیدانک عرفان ۆ تصوف ۆ تزکیه ئے باروا چےاَت ۆ اے بابتا گوں چۆنێن واجه‌ئان رهوت ءِ داشت؟
پسه: مولانا عبدالعزیز شه مولانا احمدعلی لاهوری ۆ مولانا قاری محمدطیب قاسمی (وفات 1403هـ.ق/1983م. مولانا محمدقاسم نانوتوی، دارالعلوم دیوبندءِ بن‌هشت ێرکنۆک ءِ نواسگ که شصت سال دارالعلوم دیوبندِ کارمستر بوته) بیعتے اجازت ءِ داشت. گوں مولانا عبدالقادر رای‌پوری (وفات 1382هـ.ق/1962م.) هم ارادت ءِ داشت ۆ ماں مکه مکرمه ءَ گوں آ واجه ءَ نیادِ کرت اَت. مولانا رای‌پوری، مولانا عبدالعزیز ءَ سۆگه کرت اَت که گوں مولانا سیدابوالحسن ندوی (1333ـ1420هـ.ق/ 1914ـ1999م.) که آ رۆچان په حجّ ءَ به حرمین شریفین ءَ آت‌اَت، گند ۆ نند کنت. مولانا ندوی تزکیه ۆ اصلاح ءِ پڑا شه مولانا رای‌پوریِ زبردست ۆ بےمٹێن فیض برۆکان اَت، پمێشا مولانا رای‌پوری دگرانَ سۆگه ءَ کرت که شه آ واجه ءَ بهر زورِت.
ماں سپری که من چنکه سال پێسرا (فروردین 1387) به هند شت‌اۆن، وهدےکه ماں «امام سیدابوالحسن پگر ۆ رهبندانِ بیانے دیوانا» اے پێشامدا را بیان‌اۆن کرت، ندوةالعلماء زانتکار ۆ پاگواجه‌ئان گوں وشّالی ۆ مارشتانِ درشان کنگا اے هبرا را گوشَ داشت. اے پێشامد نشانَ دنت که مولانا ندوی چنکه مولانا رائی‌پوری دێما عزت داشته ۆ همےپێم مولانا عبدالعزیزِ رهوت گوں آ دوکێن واجه‌ئان بےجوڑه اَت ۆ اے بن‌گپ په آ دیوانے واجه‌ئان باز شیرکن اَت.
مولانا عبدالعزیز شه مولانا ندوی باز متأثر اَت ۆ ماں حجے سپران ۆ رابطةالعالم الاسلامی ئے دیوانان گوں آ واجه‌ئا نیاد ءِ کرت. مولانا عبدالعزیزَ گوشت که عربستان ءِ مزنێن مفتی شیخ عبدالعزیزبن باز (1330ـ1420هـ.ق/1912ـ 1999م.) هم باز شه مولانا ندوی متأثر اَت ۆ یک برے ماں رابطةالعالم الاسلامیِ دیوانان وهدےکه مولانا ندوی هبرَ کرت باز متأثر بوت ۆ گرێتِه. شیخ عبدالعزیزبن باز بازێن علمے داشت ۆ فقهی بن‌گپانَ زبر سرپد اَت.
سۆج: بارێن مولانا عبدالعزیز دگرانَ هم بیعتَ دات؟
پسه: حقیقتا مولانا عبدالعزیزِ هستی ۆ آ واجه‌ئے پهکێن سبکّ ۆ آپسله اصلاح ۆ تزکیه اَت‌اَنت. مولانا عبدالعزیزِ پهکێن جهدان شه سبکّ ءَ گپته تاں وعظ ۆ تبلیغ ۆ سۆگه‌ئان پهکان اشکنۆکان به الله‌ئے نێمگا تێلانکَ دات که بےشک اے هما تصوف ۆ ملنگی‌ئے اصلی‌اێن مقصداَنت. یک برے مولانا حاجی غلام‌محمد سربازی، حافظ محمداسلامِ واجهێن پسّ (دارالعلوم زاهدان استاذ) ۆ یک پاٹی‌ئے شه واجه‌ئے دۆزواهان په اصرار لوٹت اِش که گوں مولانا عبدالعزیز بیعت کننت، بلێن آ واجه‌ئا گوں تواضع ءَ اے لوٹ ءَ را نه منّت. آخرا حاجی غلام‌محمد په مولانا قاری محمدطیب، مولانا عبدالعزیز پیر ۆ مرشدا نمد ءِ دێم دات ۆ شه آ واجه‌ئا لوٹتِه که مولانا عبدالعزیز ءَ سۆگه کنت که وتی دۆزواهانَ بیعت دنت. مولانا قاری محمدطیب ماں یک نمد ءِ که حاجی غلام‌محمد آیی نبشته ءَ را «جذب القلوبِ» کتابے تها آورته، په مولانا عبدالعزیزَ نبیسیت: محترم المقام زید مجدکم السامی… سلام مسنون. نیاز مقرون. شمے درّێن نمد دیوبندا رست ۆ مه بمبئی منی دستا کپت. من باز وشّال بوت اۆن ۆ شه اێشی که شما سلامت هست اِت منی وشّالی گێشتر بوت، الحمدلله علی ذلک. الله تعالی اے جاندراهی ءَ روحانی‌ئێن سلامتی ئے سبب کنت و ماذلک علی الله بعزیز. آ مردم که شه شما بیعتَ لوٹ اَنت، آوانِ لوٹ ءَ المّی منِّت، اے سلسله ئے مشایخانِ داب ءَ ذکر دَیِت. اے په شما ۆ مُرودان سۆبمند ءَ بیت، اے باروا بخیلی وش نه اِنت، پچے که دێمروی ءَ مکنَ کنت، وهدے که شما دگرانَ اصلاح کنت، شمے جندے اصلاح هم دێمرویَ کنت ان‌شاءالله. په اصلاحے برکت ءَ شما را وڑ وڑێن دێمروی حاصلَ بیت. نبی کریم صلّی‌الله‌علیه‌وسلم گوں اێشی که آ واجه‌ئا را ختم نبوتے کمالات اَتت اَنت، پرمائینیت: «اللهم اجعلنی فی عینی صغیراً وفی أعین الناس کبیراً.» اے نفسے جهلی وهدے که براتان ءَ اصلاح کنے پله‌ئے بیت په شمے جندے دێمروی ءَ. اے حقیر په شما دعاءَ کنت، په دعائا اهلیت زلورت نه اِنت، الله تعالی گُنگانِ توار ءَ همَ اشکنت ۆ شه وتی فضل ۆ کرم ءَ قبولَ کنت. اے سۆکه ئانِ مجگ تقوا ۆ پاکی اِنت، شه آیی پد کار جوڑَ بیت. الله توفیق دنت که تقوا ۆ پاکی جوڑ بیت. امێت اِنت که شمے حال وش بیت، اۆدے واجه ئانَ سلام برسێن اِت، په مولانا غلام‌محمد سربازی ءَ هاسێن سلام است. مه دارالعلوم [دیوبند] الحمدلله پهکان سلامت اَنت. من مه بمبئی ءَ گوں آنفولانزا ءِ نادراهی ءَ آماچ بوت اۆن ۆ دیوبندا آت اۆن ۆ انگت ناجوڑی کمّ کمّا هست، پمێشا نمد ءِ نبیسگ کمّے دێر بوت، شما معاف کنت. والسلام. محمدطیب مهتمم دارالعلوم دیوبند 14/12/1392 هـ.ق [همدپ گوں 29 دی 1351 ۆ 19 جنوری 1973].»
گوں همے سۆگه ئا انگت مولانا عبدالعزیزَ گوشت که اے باروا منی دل مطمئنَ نه بیت، پچے که په اے کارا منا وار ءَ نه بیت ۆ کسے که لوٹ اِیت اے کارا کنت باید وت ءَ پهک وقف کنت.
سۆج: لهتێن اے بن‌گپے باروا اےرنگ ءَ شنت که شاید مولانا عبدالعزیزِ مارشت اے بوته که اے ڈیه ئے مردم حاصێن روحیه ئے دارنت ۆ انگت گوں اے بن‌گپ ءَ هێل اش نه کرته ۆ زبر دُرستی نه بوتگ اَنت، پمێشا اگاں بیعت کننت پدا یله ئے دَیَنت ۆ وت نقصان ءَ گند اَنت؟
پسه: نه! شه منی دیدانک ءَ اے صحیح اێں گپے نه اِنت. مولانا شپ ۆ رۆچ مردمانِ دێما اَت ۆ آوانِ جنگ ۆ جێڑه انَ گێش ۆ گیوارے کرت. به مردمانِ مشکلان رسیدگی ئے کرت ۆ آوانَ رندگیری ئے کرت. کسے که اے وڑ اێں دست‌گٹّی داشته بیت، نتوانت په بیعت ءَ جتا جهد کنت. مردمان شپ ۆ رۆچ مولانا ءَ را وار ءَ ندات که آسودگ کنت. سیاسی اێں مشکلانَ هم باید مولانا ءَ گێش ۆ گیوار کرت اێں. آ واجه مردمان دینی ۆ سیاسی اێں رهشۆن ۆ پهکێن اهل‌سنتے چاگردے دلسۆچ ات. ڈیه ئے گێشترێن مردمان شه واجه‌ئا سۆبَ برت. مردمان نه شپان واجه‌ئا را وار ءَ دات که آسودگ کنت ۆ نه رۆچان. مردمان شه ڈیه ئے وڑ وڑێن کرّ ۆ گوشه‌انَ یهت اَنت ۆ وتی مشکلانَ بیان اش ءَ کرت؛ مولانا گوں اے مشکلان گلائێش اَت. واجه شه تصوف ۆ عرفان ءَ باز متأثر ات، بلێن دیوبندِ پاگواجه‌انِ دیدانک ءِ ردا که تصوف هما اخلاص ۆ للهیت ۆ رندگیری شه شریعت ۆ رسول الله صلّی‌الله‌علیه‌وسلم ءِ سنتان اِنت، مولانا عبدالعزیز هم په اخلاص ۆ للهیت ۆ رندگیری شه شریعت ۆ رسول الله سنتان باز سۆگه ءَ کرت.
سرچمگ: ندای اسلام 51
رجانک بلوچی: سنی آنلاین