بلوچی زبانِ نبیسّگِ تچکیں رهبند

په بلوچی زبانِ نبیسّگا بازین رهبند ؤ قانونے جوڑ بوتگ. ما رند چه بلوچی ادبِ زانتکار ؤ زبان‌زانتانی دیدانک ؤ نظرانی چست ؤ اِیر کنگا، اے قانون درچتگ اَنت. مے مول ؤ مراد بسّ بلوچی زبانِ دیمروی ؤ سیاهگِ راست ؤ تچک بیگ اِنت.

__________________________________________________________________

بلوچی رهبند- اولی درونت

 «ؤ»

مَں بلوچی رهبندا په عطف، بزاں دو گال (کلمه) و یا دو گالرد(جمله‌یِ) هورکنگا، «ؤ» کارمرز بیت. دگه لهتے زبان‌زانتا «و»، لهتیا «ءُ» کارمرز کرتگ، بلے په عطفا همے «ؤ» بسّ اِنت.

پرچے که:

1.‌ گوں بلوچی گالوارا نزّیک اِنت، بلوچ نه پُرّیں «ءُ» گوشنت ؤ نه زگریں «و»، بلکیں همشانی درمیان اِنت، گڑا گهتر همشنت «ؤ» که همزه ؤ واوِ درمیانا اِنت، زورگ بیت.

2.‌ «ؤ» نبیسّگ سبک‌تر ؤ راحت‌تر اِنت.

گڑا ما گوشیں:

شپ ؤ روچ،  دست ؤ پاد.

حامد چه لوگا در بوت ؤ مدرسه‌یا شت.

__________________________________________________________________

بلوچی رهبند- دومی درونت

 اضافت

مَں بلوچی رهبندا په اضافتا بازیں نشانی ئے گوشگ بوتگ، لهتے گوشتگ همزه زبر گوں چوٹیں یا ” َے” زورگ بیت چوشکه: حامدَے کتاب.

واجه سیدظهورشاه هاشمیا همزه گوں زیرا زرتگ چوشکه: حامدءِ کتاب.

لهتے واجه‌ئا بس زیر زرتگ چوشکه: حامدِ کتاب.

مَں اِے رهبندا ما هں همے گڈی رهبند گچیں کرتگ.

البت لهتے جاها اضافتِ شکل کمے ٹگلیت:

1. آ گال گڈی حرفش “الف” انت، رند چه الفا په اضافتا “ی” هور کنگ لوٹیت.

 درور: ملایِ کتاب. اگاں “ی” جاها همزه اضافه کنگ ببیت هم روا ٳنت. هنچوش که: ملاءِ کتاب.

۲. همے پیم آ گال که گڈی حرفش “بےتواریں ها” ٳنت، “ی” هور کنگ ببیت، یا همزه زیرے آرگ بیت.

درور: مدینه‌یِ مردم/ مدینهءِ مردم. جمعه‌یِ پیشنماز/ جمعه‌ءِ پیشنماز

__________________________________________________________________

بلوچی رهبند- سومی درونت

فعلانی نبیسّگِ رهبند

1. فعل باید سرجم نبیسگ ببنت: رونت، ورنت، شتگ، کپتگ، وانیت، هاموش اِنت؛ گڑا منبیسّیں: روَن، ورَن، شتہ، کپتہ، هاموشِن، وانی.

2. “اِنت” ؤ “اَنت” ؤ “ایں” ؤ “آں” اِشاں مَں بلوچی زبانا دو معنا/بزانت هست.

– پارسی زبانِ فعل ربطی معنایا بزاں “است” و “هست” دینت. گڑا اِے وهدا جتا جتا نبیسّگ بنت، بید چه “آں” که هور نبیسّگ بیت؛ چوشکه:  کتاب مں کتابجاه اِنت، شهیداں زندگ اَنت، ما بلوچ ایں، من گواهاں.

– ضمیرِ مانایا دینت، اِے وهدی هور نبیسّگ بنت. چوشکه: روَنت، سوچنت، کاینت، ساینت، دودا لوگا کیتنت، ما دژمنا جنیں، کتابا واناں. (البت “ا‌ِنت” گیشتر چه فعل مفردا دور دیگ بیت: دودا لوگا کیت)

3. ضمیر متصل پهک گوں فعلا لچنت:

ماضی: ونتاں، ونتیں، ونتے، ونتو، ونت ئے، ونتش.

مضارع: واناں، وانیں، وانئی، وانِت، وانیت، وانَنت.

4. استمراری هال، بے الپ نبیسگ ببیت گهتر انت: روگِنت، و گوں الپ هم وش انت و چوش نبیسگ بیت: روگایِنت، روگایَنت.

5.‌ بوت یا بیت؟ په ماضیا بوت و په مضارعا بیت گهتر انت:

کتاب کدی هلاس بوت؟ زی

کتاب کدی هلاس بیت؟ باندا

6.‌ مفعولی ضمیر متصل لچیت: وارتگتی (خورده بودش) وارتگتش(آن را خورده بودندش)

7.‌ “ب” و “م” که فعلانی اول‎سرا کاینت، هور نبیسگ بنت: برو، ببر، مچار، تو گیشتر بزرتیں، شما چوش مکتیں، بیایات، مکپات.

دلگوش کنگ بیت هرجاه که فعلِ وانگ یا که نبیسّگ سکّ بیت، اودا په زبان آسان ؤ‌ واناک بیگا، ما توانیں اِے قانوناں پروشین ؤ گالا واناک‌تر بنبیسّ‌اِیں.

__________________________________________________________________

بلوچی رهبند- چهارمی درونت

الف «ا»

بلوچی رهبندا الف «ا» په فاعل، مفعول، ظرف، حال ؤ دگه بازیں جاهے کارمرز بیت.

لهتے چه ادیب ؤ زبان‌زانتاں الفِ جاها دگه نشان اِیر کتگ، بلے الف چه پهکاں گهتر اِنت، پرچا که الف گوں گالوارا هں تچک اِنت ؤ هں نبیسّگی آسان اِنت.

درور: (فاعل) خالدا کتاب وانت؛ (مفعول) مجید! کتابا بیار؛ (ظرف) سربازا امب ردیت؛ (حال) کریم ورگا اَت؛ ؤ… .

البت دلگوش کنگ لوٹیت که مَں لهتے گالاں تهنائیں الف، ماں نبیسگ ؤ گالوارا تچک در نیئیت، پمیشکا گوں الفا دگه آب هں هور کنگ بنت:

1.‌ آ گال که گڈسرش «الف» اِنت. پهک زاننت که دو الفا یکجاه هور کنگ گالا نه وشّ کنت، چوشکه: «هداا»، پمشا ماں بلوچی رهبندا چه دومی الفا پیسر یک یائے گیش کنگ بیت ؤ اگه ما شر دلگوش کنیں بلوچانی گالوار هں همے پیم اِنت،

 چوشکه: دودا، رابیا، زهرا؛ بنت: هدایا، دودایا، رابیایا، زهرایا.

1.‌ آ گال که گڈسرش مجهولیں یا «ے» هست، گڑا چوٹیں یا راست بیت ؤ گوں الپا لچّیت، چوشکه: مردے گوشت، بیت: «مردیا گوشت».

2.‌ آ گال که گڈسرش «ها» اِنت، گڑا ما چاریں که «ها» ملفوظ اِنت (وانگ بیت) یا غیرملفوظ اِنت (وانگ نبیت)

اگه ها غیرملفوظ اِنت، گڑا رند چه ها «الف گوں یا» کئیت، چوشکه: مدرسه‌یا، جمعه‌یا. البت «ها» و «یا» در میانا کاملیں فاصله و جدایی آرگ مبیت، بلکیں نیم‌فاصله بسّ اِنت. مدرسه‌یا

اگه «ها» ملفوظ اِنت بزاں وانگ بیت، گڑا چاریں که «ها» گوں پیشی گالا لچّتگ یا نه؟ اگه لچتگ، گڑا رند چه آئیا «الف گوں ها» کئیت، چوشکه: الله‌ها، عبدالله‌ها  ادا هں دوئیں هایانی در میانا کاملیں فاصله ؤ جدایی آرگ مبیت، بلکیں نیم‌فاصله بسّ اِنت. لهتے گالوارا «ئا» گهتر در کئیت، گڑا آ تواننت وتی گالوارِ وڑا نبیسّنت.

اگه «ها» ملفوظ و چه پیشی گالا جدا اِنت، گڑا بس «الف» کئیت، چوشکه: سباه، بیگاه، ماه، بیت: سباها، بیگاها، ماها.

 

چه واجهیں وانوکاں دزبندی اِنت که وتی دیدانک ؤ سرؤسوجاں چه ما چیر مدینت. منتواریں

sunnionlinebalochi@gmail.com

https://telegram.me/sunnionlinebalochi